Gabriel Garcia Marquez (ur.

1928) pisarz kolumbijski, jeden z najwybitniejszych prozaikw XX wieku, autor takich bestsellerw jak: Sto lat samotnoci, Jesie patriarchy, Szaracza, Raport z pewnego porwania, Dwanacie opowiada tuaczych, Za godzina, Genera w labiryncie, O mioci i innych demonach, Nie ma kto pisa do pukownika, Kronika zapowiedzianej mierci, Opowie rozbitka oraz wyboru felietonw Morze utraconych opowiada i Skandal stulecia. Laureat Nagrody Nobla w roku 1982.

GABRIEL GARCIA MARQUEZ

MIO W CZASACH ZARAZY

Dla Mercedes, oczywicie Ju ta ziemia nad inne wywyszona ziemie sw bogini w koronie wreszcie ujrze moe Leandro Diaz

To byo nieuniknione: zapach gorzkich migdaw przypomina mu zawsze los trudnych mioci. Doktor Juvenal Urbino poczu go ju w progu toncego jeszcze w ciemnociach domu, dokd przyby, by zaj si nagym przypadkiem, ktry dla niego przesta by nagy ju wiele lat temu. Antylski uchodca Jeremiasz de Saint - Amour, inwalida wojenny, dziecicy fotograf i jego najbardziej miosierny przeciwnik szachowy, uszed mczarniom pamici w oparach cyjanku zota. Dostrzeg przykryte kocem zwoki na uywanym zawsze przez Jeremiasza ku polowym, obok stoka z kuwet, ktr fotograf posuy si przy odparowywaniu trucizny. Na pododze, przywizany do jednej z ng ka, lea ogromny martwy dog o nienej piersi, obok za kule inwalidzkie. Duszne, zagracone pomieszczenie, suce zarazem za sypialni i ciemni fotograficzn, ledwie zaczynao si rozwidnia wpadajcym przez otwarte okno blaskiem witu, niemniej i ta odrobina wiata wystarczaa, by natychmiast rozpozna powag mierci. Pozostae okna, jak i kada, najmniejsza nawet, szpara w pokoju, byy pozatykane szmatami lub zasonite czarn tektur, co zwikszao przygnbiajc duchot. Znajdowa si tam rwnie duy st zastawiony soikami i flakonikami bez etykietek oraz dwie obtuczone cynowe kuwety pod arwk osonit jedynie czerwonym papierem. Trzecia kuweta, ta od utrwalacza, bya przy zwokach. Poza tym walay si tam poamane meble, pisma i stare gazety, stosy negatyww na szklanych pytkach, wszystko zabezpieczone jednak przed kurzem czyj troskliw rk. Podmuch wpadajcy przez okno przewietrzy pokj, nie na tyle jednak, by nie dao si rozpozna wygasego aru gorzkich migdaw nieszczliwej mioci. Doktorowi Juvenalowi Urbino niejednokrotnie przychodzio na myl, bez cienia zych przeczu, e nie jest to miejsce, w ktrym mona by zasn w Panu. Z czasem jednak zacz przypuszcza, i panujcy tu baagan czyni by moe zado jakiemu zaszyfrowanemu zrzdzeniu Opatrznoci. Przed nim zjawi si ju komisarz policji z modziutkim studentem medycyny odbywajcym praktyk z medycyny sdowej w przychodni miejskiej i to wanie oni, czekajc na doktora Urbino, przewietrzyli pokj i przykryli ciao kocem. Obaj przywitali go z uroczyst powag, ktra tym razem blisza bya wyrazom wspczucia ni szacunku, wszyscy zdawali sobie bowiem spraw z zayej przyjani czcej go z Jeremiaszem de Saint - Amour. Znamienity profesor ucisn kademu do, tak jak czyni to zawsze ze wszystkimi swoimi studentami przed rozpoczciem codziennych wykadw z interny, nastpnie za chwyci opuszkami kciuka i palca wskazujcego brzeg koca, niczym odyk kwiatu, i odsoni zwoki, powoli, stopniowo, z ceremonialn opieszaoci. Nieboszczyk lea cakowicie nagi, sztywny, skrcony, z otwartymi oczami, jego ciao miao barw niebiesk i wyglda, jakby by o pidziesit lat starszy ni poprzedniej nocy. Mia przezroczyste renice, taw brod i wosy, a brzuch przecity star blizn zszyt supami pakowego sznura. Tors i ramiona byy, wskutek uywania kul, rozronite jak u galernika, ale jego bezbronne nogi wyglday niczym opuszczone sieroty. Doktor Juvenal Urbino przyjrza mu si przez chwil ze zbolaym sercem, jak rzadko kiedy w cigu swej wieloletniej i jaowej walki ze mierci. - Skurczybyku - powiedzia. - Najgorsze ju mino. Ponownie przykry zwoki kocem odzyskujc zarazem sw akademick godno. W zeszym roku obchodzi osiemdziesite urodziny i w dzikczynnym przemwieniu, wygaszanym podczas trzydniowych oficjalnych uroczystoci jubileuszowych, po raz kolejny opar si pokusie przejcia na emerytur. Powiedzia: Na odpoczynek bd mia czasu a nadto, kiedy umr, ale ta ewentualno jeszcze nie jest przeze mnie brana pod uwag. Chocia coraz gorzej sysza na prawe ucho i chodzc podpiera si lask z srebrn rczk, by ukry chwiejno krokw, nadal nosi, z wytwornoci swych lat modzieczych, lniany garnitur z kamizelk, ktr przecinaa zota dewizka. Broda a la Ludwik Pasteur, koloru masy perowej, tej samej barwy wosy, bardzo starannie utrzymane i z przedziakiem dokadnie porodku, wiernie odzwierciedlay jego charakter. Coraz bardziej niepokojce uszczerbki pamici stara si w miar moliwoci kompensowa notatkami zapisywanymi naprdce na lunych karteczkach, ktre w rezultacie gubiy si i zapodzieway po wszystkich kieszeniach, dzielc los narzdzi, flakonikw z lekarstwami i tylu

innych rzeczy w galimatiasie pkajcej w szwach torby lekarskiej. By w miecie nie tylko najduej praktykujcym i najsynniejszym lekarzem, ale i najwytworniejszym mczyzn. A mimo to jego zbyt oczywista inteligencja i daleki od prostodusznoci sposb posugiwania si nazwiskiem przysporzyy mu znacznie mniej sympatii, ni na to zasugiwa. Instrukcje wydane komisarzowi i praktykantowi byy szybkie i jasne. Nie trzeba byo przeprowadza autopsji. Zapach unoszcy si w domu cakowicie wystarcza, by okreli, i przyczyn mierci byy emanacje cyjanku zaktywizowanego w kuwecie za pomoc jednego z kwasw fotograficznych, a Jeremiasz de Saint - Amour zbyt dobrze zna si na swoim fachu, eby bra pod uwag zwyky przypadek. Zgoszone przez komisarza zastrzeenia odparowa we waciwy sobie sposb: Prosz nie zapomina, e to ja podpisuj akt zgonu. Modego medyka ogarno rozczarowanie: nigdy nie mia sposobnoci zbadania na zwokach skutkw dziaania cyjanku zota. Doktor Juvenal Urbino zdziwi si, e nigdy nie spotka go w Akademii Medycznej, ale spostrzegszy, z jak atwoci si rumieni, i rozpoznawszy jego andyjski akcent, natychmiast zrozumia: najwidoczniej przyby do miasta cakiem niedawno. Powiedzia: Zarczam, e nie zabraknie panu tutaj ofiar szaleczej mioci, ktre stworz tak okazj, i to niebawem. I natychmiast po wypowiedzeniu tych sw uwiadomi sobie, e cho pamita niezliczon ilo samobjstw, jest to dla pierwszy przypadek, kiedy przyczyn uycia cyjanku nie bya nieszczliwa mio. Wwczas co zmienio si w tonie jego gosu. - Kiedy natknie si pan na takiego, prosz zwrci uwag - powiedzia praktykantowi. Zazwyczaj maj piasek w sercu. Nastpnie zacz rozmawia z komisarzem jak z podwadnym. Wyda mu polecenie ominicia wszystkich przepisw, by pogrzeb mg odby si jeszcze tego popoudnia z zachowaniem jak najwikszej dyskrecji. Powiedzia: Porozmawiam pniej z burmistrzem. Wiedzia, e Jeremiasz de Saint Amour y w skrajnej ascezie, cho swoj sztuk zarabia znacznie wicej, ni potrzebowa na ycie, w jednej z szuflad musz wic znajdowa si pienidze, ktre w zupenoci wystarcz na pokrycie kosztw pogrzebu. - Ale jeli ich nie znajdziecie, to nic nie szkodzi - powiedzia. - Ja pokryj wszystko. Wyda dyspozycje, by poinformowa gazety, i fotograf zmar mierci naturaln, cho by przekonany, e wiadomo w ogle nie zainteresuje dziennikarzy. Doda: Jeli zajdzie potrzeba, porozmawiam z gubernatorem. Komisarz, powany i skromny funkcjonariusz, wiadom, e obywatelska praworzdno profesora drani nawet jego najbliszych przyjaci, by zaskoczony atwoci, z jak doktor omija wszystkie procedury prawne, aby przyspieszy pogrzeb. Nie przysta jedynie na rozmow z arcybiskupem w sprawie pochowania Jeremiasza de Saint - Amour w powiconej ziemi. Komisarz, zy sam na siebie z powodu wasnej impertynencji, sprbowa si usprawiedliwi. - Syszaem, e ten czowiek by witym - powiedzia. - By kim jeszcze bardziej niezwykym - odpar doktor Urbino. - witym ateist. Ale te sprawy przynale Bogu. Z daleka, z drugiej strony kolonialnego miasta, dobiego bicie dzwonw katedralnych wzywajcych na sum. Doktor Urbino naoy pokrge okulary w zotej oprawie i zerkn na przymocowany do dewizki cienki kwadratowy zegarek z otwieran na sprynk kopert: jeszcze troch, a spni si na zielonowitkowe naboestwo. W pokoju sta olbrzymi aparat fotograficzny na kkach, taki sam jak aparaty instalowane w parkach publicznych, i ekran z morskim zachodem soca namalowanym przez amatora, ciany za obwieszone byy zdjciami dzieci z ich najbardziej pamitnych chwil: pierwsza komunia, w przebraniu krliczka, szczliwe urodziny. Doktor Urbino by wiadkiem, w czasie penych gbokich medytacji szachowych wieczorw, jak ciany te, stopniowo, rok po roku, pokryway si kolejnymi warstwami zdj, i wielokrotnie, z dreniem smutku, nawiedzaa go myl, e w tej galerii przypadkowych portretw znajduje si zarodek przyszego, rzdzonego i deprawowanego

przez owe anonimowe dzieci miasta, w ktrym nie pozostanie nawet niky lad po popioach jego chway. Na biurku, obok miski z przernymi fajkami wilka morskiego, staa szachownica z nierozstrzygnit parti. Mimo popiechu i pospnego nastroju, doktor Urbino nie mg oprze si pokusie, aby jej nie zanalizowa. Wiedzia, e jest to partia rozgrywana poprzedniego wieczoru, Jeremiasz de Saint - Amour grywa bowiem kadego wieczoru przez cay tydzie, i to co najmniej z trzema przeciwnikami, zawsze jednak koczy parti, chowa szachownic i figury do puda, pudo za do szuflady w biurku. Wiedzia, e gra biaymi i e tym razem, co byo oczywiste, mia zosta bezlitonie pokonany w czterech ruchach. Gdybymy mieli do czynienia z morderstwem, stanowioby to niezy lad - pomyla. - Znam tylko jednego czowieka zdolnego obmyli tak mistrzowsk zasadzk. Nie bdzie mg y spokojnie, jeli pniej nie wyjani, dlaczego ten nieposkromiony onierz, przywyky walczy do ostatniej krwi, pozostawi ostatni wojn swego ycia nie ukoczon. O szstej rano, podczas swego ostatniego obchodu, nocny str dostrzeg przybit do drzwi od ulicy kartk: Prosz wej bez pukania i zawiadomi policj. Wkrtce przyby komisarz z praktykantem i przeprowadzili w mieszkaniu rewizj, szukajc jakiegokolwiek tropu, pomimo swoistej woni gorzkich migdaw. W czasie trwajcej kilka minut analizy nie zakoczonej partii komisarz odnalaz jednak na biurku, pord innych papierw, kopert zaadresowan do doktora Juvenala Urbino, chronion tyloma kowymi pieczciami, i aby wydoby list, trzeba byo j podrze na strzpy. Lekarz, pragnc mie lepszy dostp do wiata, odchyli czarn zason u okna, wpierw przejrza pobienie jedenacie obustronnie zapisanych kaligraficznym pismem kartek, przeczytawszy za dokadnie pierwsz cz listu zrozumia, e bezpowrotnie straci zielonowitkow komuni. Czyta oddychajc gwatownie, coraz to cofajc si o kilka stron, by ponownie uchwyci stracony wtek, a kiedy skoczy, zdawa si wraca z bardzo daleka i z zamierzchej przeszoci. Jego przygnbienie stao si widoczne, chocia stara si je ukry: usta przybray t sam sin barw co ciao nieboszczyka, nie potrafi rwnie zapanowa nad dreniem palcw, kiedy zoy list i schowa do kieszonki kamizelki. Wwczas przypomnia sobie o obecnoci komisarza i praktykanta, i umiechn si do nich zza mgy swej udrki. - Nic szczeglnego - powiedzia. - Jego ostatnie wskazwki. Bya to pprawda, niemniej obaj uznali j za prawd cakowit, poleci im bowiem podway luno osadzon w pododze pytk, pod ktr znaleli mocno zniszczon ksieczk oszczdnociow, a w niej szyfr do kasy pancernej. Pienidzy nie byo tyle, ile spodziewali si znale, ale wystarczao ich a nadto na koszty pogrzebu i pokrycie pomniejszych wydatkw. Doktor Urbino wiedzia ju na pewno, e nie zdy dotrze do katedry przed czytaniem Ewangelii. - Po raz trzeci, od kiedy posuguj si rozumem, trac niedzieln msz - powiedzia. - Ale Bg to zrozumie. Wola wic spni si jeszcze par minut, ale pozaatwia jednak par drobniejszych spraw, chocia ledwie udawao mu si opanowa nieprzepart ch, by jak najszybciej podzieli si ze sw maonk zawartymi w licie wyznaniami. Zobowiza si powiadomi liczn koloni karaibskich uchodcw mieszkajcych w miecie, na wypadek gdyby chcieli odda ostatni hod czowiekowi, ktry okaza si najaktywniejszym, najradykalniejszym i najbardziej prawym, nawet wtedy, gdy stao si nazbyt oczywiste, e podda si rozczarowaniu. Powiadomi mia rwnie szachowych kompanw zmarego, wrd ktrych znajdowali si zarwno sawni profesjonalici, jak i bezimienni rzemielnicy, oraz innych, mniej oddanych przyjaci, by moe jednak pragncych uczestniczy w pogrzebie. Zanim pozna tre listu, mia sdzi, e jest najbliszym przyjacielem, po przeczytaniu wszystkich kartek nie by ju pewny niczego. Mimo wszystko zamierza wysa wieniec gardenii, bo mogo by przecie i tak, e Jeremiasza de Saint - Amour w ostatniej minucie zdja skrucha. Pogrzeb mia si odby o pitej, w najwaciwszej w okresie najupalniejszych miesicy porze. Gdyby go potrzebowali, mia by od dwunastej w wiejskiej

posiadoci doktora Lacidesa Olivelli, jego ukochanego ucznia, wydajcego w tym dniu uroczyste niadanie z okazji dwudziestopiciolecia pracy zawodowej. Doktor Juvenal Urbino, od czasu, gdy daleko za sob pozostawi burzliwe lata swych pierwszych lekarskich krokw, zdobywajc szacunek i presti nie majcy sobie rwnego w caej prowincji, posiada atwy do przeledzenia stay rozkad dnia. Wstawa z kurami i o tej porze zaczyna bra swoje sekretne lekarstwa: bromek potasu dla animuszu, salicydy na ble koci w porze deszczowej, krople ze sporyszu na zawroty gowy, belladon na sen. Zaywa jeden z tych rodkw co godzina, zawsze po kryjomu, bo podczas swej dugiej kariery lekarza i nauczyciela nieustannie wystpowa przeciwko przepisywaniu rodkw umierzajcych staro: atwiej mu byo znosi bl cudzy ni wasny. W kieszeni nosi cigle poduszeczk z kamfor, ktr, gdy nikt go nie widzia, gboko wdycha, aby pozby si strachu przed efektem tylu mieszanych lekw. Godzin przebywa w swym gabinecie, przygotowujc kolejny wykad z interny, ktry wygasza w Akademii Medycznej codziennie od poniedziaku do soboty, punktualnie o smej, a do ostatniego dnia przed mierci. By rwnie uwanym czytelnikiem wszystkich nowoci literackich przesyanych mu poczt przez jego paryskiego ksigarza lub zamawianych w Barcelonie, cho literatury w jzyku hiszpaskim nie ledzi z tak uwag jak literatury francuskiej. W kadym razie nigdy nie czyta ksiek rano, lecz zawsze po sjecie, przez godzin, i w nocy przed zaniciem. Skoczywszy przygotowanie wykadu, przystpowa w azience do pitnastominutowych wicze oddechu przy otwartym oknie, wdychajc powietrze zawsze ze strony, z ktrej dobiegao pianie kogutw, tam bowiem byo ono najwiesze. Nastpnie kpa si, przystrzyga brod, usztywnia wsy pomad w pomieszczeniu przesyconym wod kolosk, t autentyczn, Fariny Gegenuber, wkada biae lniane ubranie z kamizelk, mikki kapelusz i sztylpy z kurdybanu. Majc osiemdziesit jeden lat zachowywa wci nieskomplikowane maniery i radosne usposobienie z czasw swego powrotu z Parya, tu po wielkiej epidemii cholery, a i jego wosy, starannie uczesane, z przedziakiem porodku, byy, z wyjtkiem swej metalicznej barwy, niezmiennie takie same jak i za lat modzieczych. niadanie jad z rodzin, ale stosujc wasn diet: napar z piounu dla utrzymania odka w zdrowiu i gwk czosnku, ktrego zbki obiera i jad jeden po drugim, dokadnie je rozgryzajc, razem z chlebem razowym, by zapobiec blom serca. Rzadko kiedy zdarzao mu si nie mie po wykadach jakiego wanego spotkania zwizanego a to z jego dziaalnoci spoeczn, a to ze stowarzyszeniem katolickim, a to z inicjatywami kulturalnymi czy towarzyskimi. Obiad jad prawie zawsze w domu, odsypia, siedzc w patio na tarasie, dziesiciominutow sjest i sucha przez sen piosenek piewanych przez suce, w gszczu drzew mangowych, ulicznych obwieszcze, smrodu spalin i hurgotu silnikw znad zatoki, ktrych wyziewy podczas upalnych popoudni unosiy si w powietrzu caego domu niczym anio skazany na zgnilizn. Nastpnie czyta przez godzin nowo otrzymane ksiki, w szczeglnoci powieci i eseje historyczne, i udziela lekcji francuskiego i piewu domowej papudze, od lat stanowicej miejscow atrakcj. O czwartej wychodzi z wizytami do pacjentw, wypiwszy uprzednio ogromny dzban lemoniady z lodem. Mimo szacownego wieku stanowczo sprzeciwia si przyjmowaniu chorych w przychodni, opiekowa si wic nimi odwiedzajc ich w domu, tak jak zwyk to czyni od czasw, gdy miasto stao si na tyle cywilizowane, e pieszo mg dotrze wszdzie. Po swym pierwszym powrocie z Europy porusza si rodzinnym landem z dwoma zocistymi kasztankami, ale gdy stao si ono bezuyteczne, zamieni je na jednokonn wiktori, nigdy ju z niej, z pewn pogard dla mody, nie rezygnujc. Nawet wtedy, gdy powozy na caym wiecie zaczy zanika, a te, ktre w miecie ocalay, suyy jedynie turystom i przewoeniu wiecw pogrzebowych. Sprzeciwia si przejciu na emerytur, cho wiedzia, e wzywany jest wycznie do przypadkw beznadziejnych, niemniej uwaa, e i to jest pewn form specjalizacji. Potrafi postawi diagnoz wycznie na podstawie wygldu chorego, z coraz wiksz nieufnoci odnoszc si do gotowych lekw i z trwog obserwujc postpujc wulgaryzacj chirurgii. Powiada: Lancet jest koronnym dowodem klski medycyny.

Uwaa, i rygorystycznie rzecz ujmujc kade lekarstwo jest trucizn, a siedemdziesit procent normalnej ywnoci przyspiesza mier. W kadym razie - zwyk mawia podczas wykadw - na owej skromnej czci medycyny, o ktrej cokolwiek wiadomo, wyznaje si li tylko skromna garstka lekarzy. Z modzieczego entuzjazmu przeszed na pozycj zdefiniowan przeze jako humanizm fatalistyczny: Kady jest panem swojej wasnej mierci, jedyne wic, co jestemy w stanie zrobi, to pomc czowiekowi umrze bez lku i blu, gdy wybije godzina. Mimo tych skrajnych pogldw, stanowicych ju cz miejscowego folkloru medycznego, dawni uczniowie nadal prosili go o konsultacje, nawet gdy sami ju cieszyli si ustalon reputacj, uznawali w nim bowiem to, co wczenie zwano diagnostycznym okiem. W kadym razie zawsze by lekarzem drogim i ekskluzywnym, a jego klientela wywodzia si spord najwietniejszych rodw zamieszkujcych dzielnic wicekrlw. Mia tak drobiazgowo rozplanowany dzie pracy, i jego maonka znakomicie orientowaa si, gdzie powinna posa mu piln wiadomo, gdy podczas popoudniowego dyuru pojawiaa si jaka nie cierpica zwoki sprawa. Za swych modych lat zatrzymywa si, przed ostatecznym powrotem do domu, na czas jaki w kawiarni Parafialnej, by doskonali tam swe umiejtnoci szachowe grajc z kompanami swego tecia i z niektrymi uchodcami z Karaibw. Ale u progu nowego wieku przesta do niej uczszcza, usiujc organizowa w zamian turnieje krajowe pod patronatem Klubu Towarzyskiego. To wtenczas pojawi si Jeremiasz de Saint - Amour, ju z obumarymi kolanami, ale jeszcze bez znajomoci fachu dziecicego fotografa, i po niespena trzech miesicach znali go ju wszyscy spord tych, ktrzy potrafili porusza si gocem po szachownicy, nikt nie zdoa bowiem wygra z nim choby jednej partii. Dla doktora Juvenala Urbino owo spotkanie zakrawao niemal na cud, gdy nastpio wanie w chwili, kiedy szachy stay si jego niepohamowan namitnoci, a ju niewielu przeciwnikw potrafio j zaspokoi. To dziki niemu Jeremiasz de Saint - Amour mg dla nas by tym, kim by. Doktor Urbino zosta jego bezwarunkowym protektorem i cakowitym powiernikiem, nie trudzc si nawet, eby sprawdzi, kto zacz, co porabia i z jakich wojen bez sawy i chway przybywa okaleczony i rozgoryczony. Ponadto udzieli mu poyczki na zaoenie pracowni fotograficznej, ktr Jeremiasz de Saint - Amour, od momentu zrobienia zdjcia pierwszemu, przeraonemu byskiem magnezji dziecku, spaca z aptekarsk skrupulatnoci do ostatniego grosza. A wszystko to stao si dziki szachom. Z pocztku zasiadali do gry o sidmej wieczorem, po kolacji, z uzasadnionymi forami dla lekarza, biorc pod uwag wyran wyszo przeciwnika, ale z czasem udzielanymi coraz rzadziej, dopki nie zrwnali si umiejtnociami. Pniej, kiedy don Galileo Daconte uruchomi pierwsze kino, Jeremiasz de Saint - Amour sta si jednym z jego najwytrwalszych widzw, a szachowe pojedynki ograniczyy si do tych wieczorw, w czasie ktrych nie wywietlano adnej premiery. W tym okresie zaprzyjanili si do tego stopnia, i doktor zacz chodzi z nim do kina, zawsze jednak sam, bez ony, co po czci wynikao z tego, e nigdy nie starczao jej cierpliwoci, eby ledzi zbyt skomplikowane fabuy, a po czci dlatego, e intuicja zawsze podpowiadaa jej, i Jeremiasz de Saint - Amour nie jest najlepszym towarzystwem dla nikogo. Niedziela bya dla niego dniem cakowicie odmiennym. Udawa si na msz do katedry, nastpnie wraca do domu, by przez reszt dnia oddawa si na tarasie lenistwu i lekturze. O ile nie mia do czynienia z wyjtkowo naglcym przypadkiem, rzadko kiedy wychodzi do pacjenta w dzie witeczny, od wielu lat nie podejmowa rwnie adnych towarzyskich zobowiza, chyba e zmuszay go do tego okolicznoci. W t zielonowitkow niedziel dziwnym zrzdzeniem losu miay miejsce dwa wyjtkowe wydarzenia: mier przyjaciela i jubileusz znamienitego ucznia. A jednak, zamiast wrci od razu do siebie, tak jak zamierza, wystawiwszy akt zgonu Jeremiasza de Saint - Amour, da si ponie ciekawoci. Wsiadszy do powozu, natychmiast przekartkowa pomiertny list i poleci stangretowi zawie si pod do skomplikowany adres w dawnej dzielnicy niewolnikw. Decyzja tak dalece mijaa si z jego powszednimi przyzwyczajeniami, i stangret wola upewni si, czy nie zasza jaka pomyka. Nie zasza: adres by podany wyranie, a ten, kto go zapisa, mia a nadto

powodw, aby dobrze go zapamita. Doktor Urbino cofn si wwczas do pierwszej strony listu i ponownie zanurzy si w tym rdle niepodanych objawie, ktre zdolne byy, nawet w jego podeszym wieku, odmieni go na reszt ycia, gdyby potrafi przekona samego siebie, e nie s to majaki czowieka pozbawionego jakiejkolwiek nadziei. Pogoda zacza psu si od samego rana, niebo zacigno si chmurami, ochodzio si, ale przed poudniem deszcz raczej nie grozi. Stangret, usiujc znale krtsz drog, wjecha w wybrukowane wertepy kolonialnego miasta, wskutek czego coraz to musia zatrzymywa si, aby ko nie ponis w zgieku wracajcych z zielonowitkowego naboestwa szk i kongregacji. Ulice przystrojone byy papierowymi girlandami i wieymi kwiatami, rozbrzmiewaa muzyka, dziewczta z kolorowymi parasolkami i w mulinowych woalkach przypatryway si z balkonw witecznym tumom. Odjedajce po skoczonej mszy samochody utworzyy gigantyczny korek na Placu Katedralnym, z ledwie dostrzegalnym pord afrykaskich palm i spoza nowych, zwieczonych kulistymi kloszami latar, pomnikiem Wyzwoliciela, w szacownej za i gwarnej kawiarni Parafialna nie byo ju ani jednego wolnego miejsca. Jedynym widocznym wehikuem konnym by powz doktora Urbino, cho i tak, pord tych nielicznych pozostaych w miecie przeytkw, wyrnia si sw zawsze lnic bud z lakierowanej skry, okuciami odlanymi z brzu, eby nie zara ich saletra, koami i dyszlami pomalowanymi na czerwono i zoconymi obszyciami niczym w pojazdach z galowych wieczorw Opery Wiedeskiej. Ponadto, w odrnieniu od najbardziej wyrafinowanych rodw zadowalajcych si wycznie tym, by ich stangreci mieli czyste koszule, doktor od swojego nadal wymaga liberii z ciemnego aksamitu i cyrkowego cylindra pogromcy zwierzt, cay zreszt strj nie tylko by anachroniczny, ale i uznany zosta za wyraz cakowitego braku miosierdzia w karaibskich upaach. Pomimo nieomal maniakalnej mioci do miasta i jego dogbnej znajomoci - a zna je lepiej ni ktokolwiek inny - doktor Juvenal Urbino rzadko kiedy miewa powody, eby tak jak dzi, bez adnych oporw, zapuszcza si w chaos dawnej dzielnicy niewolnikw. Stangret co chwila musia zawraca i wielokrotnie pyta o drog, aby trafi pod wskazany adres. Doktor Urbino rozpozna z bliska przygnbienie mokrade, ich zowieszcz cisz, topielcze wyziewy, ktre tylokrotnie w porze bezsennych witw dolatyway, wymieszane z zapachem jaminw rosncych w patio, do jego sypialni i ktre w jego mniemaniu przemijay jak wczorajszy wiatr nie majcy nic wsplnego z jego yciem. Ale w fetor, tak wiele razy idealizowany przez nostalgi, przeksztaci si w nieznon rzeczywisto, kiedy powz zacz podrygiwa na grzzawiskach ulic penych spw walczcych o odpadki z rzeni, wyrzucane tu przez wody portowe. W przeciwiestwie do wicekrlewskiej czci miasta, zapenionej murowanymi budynkami, ta dzielnica miaa domy z nie malowanego drewna, pokryte dachami z blachy cynkowej, osadzone w wikszoci na palach, chronicych je przed kloacznymi powodziami kanaw ciekowych odziedziczonych po Hiszpanach. Wszystko wydawao si tu ndzne, zapuszczone, ale z obskurnych knajp dochodzi huk muzyki z odbywajcych si, bez Boga i trwogi, zielonowitkowych zabaw biedakw. Kiedy wreszcie odnaleli waciw ulic, za powozem biega ju sfora nagich dzieciakw namiewajcych si z teatralnych rekwizytw stangreta, ktry musia odpdzi je batem. Doktor Urbino, przygotowany na dyskretn wizyt, zbyt pno zrozumia, e naiwno jest najbardziej niebezpieczna wtedy, gdy daje o sobie zna u kogo w jego wieku. Nie opatrzony numerem dom nie wyrnia si na zewntrz niczym szczeglnym pord innych, mniej szczliwych domw, poza oknem z koronkowymi firankami i drzwiami wymontowanymi z jakiego starego kocioa. Stangret zastuka wpierw koatk i dopiero po upewnieniu si, i trafili pod waciwy adres, pomg lekarzowi wyj z powozu. Drzwi otworzyy si bezszelestnie, a wewntrz, w pmroku, staa dojrzaa kobieta, caa w czerni i z r zatknit za ucho. Mimo swego wieku, a musiaa mie co najmniej czterdzieci lat, cigle bya dumn Mulatk o oczach zocistych i okrutnych o wosach przylegajcych do gowy niczym baweniana misiurka. Doktor Urbino nie pozna jej, aczkolwiek wielokrotnie j widzia poprzez mgawic

szachowych partii w pracowni fotografa, a kiedy nawet przepisa jej nieco chininy przeciwko febrze. Wycign ku niej rk, ona za uja j w swe donie, chcc mu raczej dopomc w przejciu przez prg anieli w powitalnym gecie. Pokj mia w sobie co z atmosfery penej nieuchwytnych szmerw eleganckiej bawialni, zastawiony by bowiem wytwornymi meblami i przedmiotami, ktre umieszczono w najodpowiedniejszych miejscach. Doktor Urbino bez cienia goryczy przypomnia sobie sklepik paryskiego antykwariusza w pewien jesienny poniedziaek minionego stulecia, na ulicy Montmartre, pod numerem 26. Kobieta usiada naprzeciw niego i przemwia z nieco obcym akcentem. - Jest pan w swoim domu, doktorze. Nie oczekiwaam pana tak szybko. Doktor Urbino poczu si zdradzony. Przyjrza si jej z gbi serca, przyjrza si jej cikiej aobie, godnoci jej cierpienia i wwczas zrozumia, e jego wizyta jest zupenie niepotrzebna, kobieta bowiem lepiej od niego wiedziaa o tym wszystkim, co zostao zrelacjonowane i udokumentowane w pomiertnym licie Jeremiasza de Saint - Amour. I tak istotnie byo. Towarzyszya mu jeszcze na kilka godzin przed jego mierci, tak jak towarzyszya przez prawie dwadziecia lat, z oddaniem i pokorn czuoci nazbyt przypominajcymi mio, trzymajc to przez cay czas w sekrecie, i to w tej ospaej stolicy prowincji, gdzie tajemnic poliszynela byy nawet tajemnice pastwowe. Poznali si w szpitalu dla podrnych w Portau - Prince, miecie, w ktrym ona urodzia si, a on spdzi swoje pierwsze miesice uchodcy, rok pniej za przybya tu za nim, z krtk wizyt, cho oboje, nie uzgadniajc tego, wiedzieli, e przyjeda na zawsze. Zjawiaa si raz w tygodniu, eby sprztn i uporzdkowa pracowni, ale nawet najpodejrzliwsi z ssiadw dali si zwie pozorom, uznajc, jak zreszt wszyscy, za oczywiste, e kalectwo Jeremiasza de Saint - Amour uniemoliwia mu nie tylko poruszanie si. Nawet doktor Urbino by tego pewien, opierajc swe przekonanie na cakowicie zasadnych podstawach medycznych, i nigdy nie przyszoby mu na myl, e Jeremiasz moe mie kochank, gdyby on sam mu tego nie wyjawi w swoim licie. Z trudem przychodzio mu jednak zrozumie, e dwoje dorosych, wolnych i nie obarczonych adn przeszoci ludzi, mogo, niezalenie od przesdw tego pretensjonalnego spoeczestwa, wybra niepewny los zakazanej mioci. Wyjania mu to: On tak chcia. Zreszt ta konspiracja, ktr dzielia z mczyzn nigdy do niej cakowicie nie nalecym, a ktra wielokrotnie przynosia im chwilowe eksplozje szczcia, nie wydawaa jej si sytuacj nie sprzyjajc. Wprost przeciwnie: ycie udowodnio jej, e jest to raczej stan wzorcowy. Poprzedniej nocy poszli do kina, kade z osobna, zajmujc oddzielne miejsca, tak jak robili to zawsze, co najmniej dwa razy w miesicu, od czasu gdy woski emigrant don Galileo Daconte otworzy kino na wieym powietrzu w ruinach klasztoru z XVII wieku. Obejrzeli film osnuty na modnej w ubiegym roku powieci, ktr doktor Urbino przeczyta z sercem zatrwoonym okruciestwami wojny: Na Zachodzie bez zmian. Pniej spotkali si w pracowni i wtedy wyda jej si roztargniony, w nostalgicznym nastroju, co przypisaa brutalnym scenom z dogorywajcymi w bocie rannymi. Prbujc go rozerwa zaproponowaa mu partyjk szachw, on za, nie chcc jej sprawi przykroci, przysta na to, ale gra nieuwanie, biaymi, oczywicie, pki nie spostrzeg, szybciej od niej, e zostanie pokonany w czterech ruchach, i podda si niehonorowo. Lekarz zrozumia wwczas, e przeciwnikiem w ostatniej partii bya ona, a nie genera Jernimo Argote, jak podejrzewa. Wyszepta zaskoczony: - To bya mistrzowska partia! Ona jednak podkrelia z naciskiem, e nie ma w tym adnej jej zasugi, bo Jeremiasz de Saint - Amour bdzc ju w mrokach mierci przesuwa pionki nie wkadajc w to serca. Kiedy przerwa gr, gdzie tak okoo jedenastej pitnacie, bo orkiestry na dansingach przestay ju gra, poprosi j, by zostawia go samego. Chcia napisa list do doktora Juvenala Urbino, ktrego uwaa za czowieka godnego najwikszego szacunku spord wszystkich ludzi jakich zna, i poza tym za przyjaciela od serca, jak lubi mawia, mimo e jedynym, co ich czyo, by szachowy nag rozumiany jako dialog rozumu, a nie wiedza tajemna. Wwczas zrozumiaa, e Jeremiasz de

Saint - Amour dotar do kresu agonii, a ycia starczyo mu zaledwie na napisanie listu. Lekarz nie mg w to uwierzy. - To znaczy, e pani wiedziaa! - wykrzykn. Oczywicie, e wiedziaa, przytakna, a poza tym pomoga mu znie agoni z t sam mioci, z jak dopomoga mu odkry szczcie. Bo jego ostatnie jedenacie miesicy tym wanie byo: okrutn agoni. - Pani obowizkiem byo donie o tym - powiedzia lekarz. - Nie mogam - odrzeka oburzona. - Za bardzo go kochaam. Doktor Urbino, ktremu zdawao si, e sysza ju wszystko, nigdy nie usysza czego podobnego, wypowiedzianego tak zwyczajnie. Przyjrza jej si bacznie, wyostrzajc wszystkie zmysy, aby zapada mu w pamici taka, jak bya w tej wanie chwili: niby rzeczny boek o wowych oczach, nieustraszona pod oson swego czarnego stroju, z r za uchem. Wiele lat temu na jednej z dzikich pla Haiti, gdy leeli nago, odpoczywajc po mioci, Jeremiasz de Saint Amour nagle westchn: Nigdy nie bd stary. Zrozumiaa to jako heroiczny zamiar zaciekej walki przeciwko niszczcemu upywowi czasu, ale on wyjani rzecz bez adnych niedomwie: powzi nieodwoaln decyzj odebrania sobie ycia w wieku szedziesiciu lat. Skoczy je istotnie w tym roku, 23 stycznia, i wwczas przyj za nieprzekraczalny termin wigili Zielonych witek, najwikszego wita miasta, powiconego kultowi Ducha witego. Tamtej nocy nie zdarzyo si nic, o czym nie wiedziaaby ju wczeniej, bo czsto o tym rozmawiali, wsplnie znoszc nieodwracalny potok dni, ktrych ani on, ani ona nie mogli ju powstrzyma. Jeremiasz de Saint - Amour kocha ycie mioci lep, kocha morze i mio, kocha swego psa i kocha j, w miar wic zbliania si wyznaczonej daty coraz bardziej poddawa si rozpaczy, jakby jego mier miaa nastpi nie w wyniku wasnej decyzji, lecz z mocy wyroku nieubaganego fatum. - W nocy, kiedy zostawiam go samego, nie by ju kim z tego wiata - powiedziaa. Chciaa zabra psa, ale on, przyjrzawszy si drzemicemu obok kul zwierzciu, pogaska je pieszczotliwie koniuszkami palcw. Powiedzia: Przykro mi, ale Mister Woodrow Wilson odchodzi ze mn. Poprosi j, by w czasie kiedy on bdzie pisa list, przywizaa psa do nogi ka, i tak te zrobia wic babski supe, eby pies mg si wyswobodzi. Bya to jedyna popeniona przez ni nielojalno, usprawiedliwiona jednak pragnieniem wspominania pana w zimowych lepiach jego psa. Ale doktor Urbino przerwa jej, by powiedzie, e pies nie wyswobodzi si. Odpara: To znaczy, e nie chcia. I ucieszya si, bo jednak wolaa pamita swego zmarego kochanka tak, jak j o to poprosi ostatniej nocy, kiedy przerwa pisanie rozpocztego listu i spojrza na ni po raz ostatni. - Wspominaj mnie z r - powiedzia jej. Wrcia do swego domu krtko po pnocy. Wycigna si w ubraniu na ku i przypalajc jednego papierosa od drugiego daa mu czas na dokoczenie listu, wiadoma, jak dugi i trudny jest to list, a tu przed trzeci, kiedy psy zaczy wy, postawia wod na kaw, przebraa si w aob i cia w patio pierwsz porann r. Doktor Urbino ju od pewnego czasu zdawa sobie spraw, jak bardzo bdzie unika wspomnienia tej nieprzejednanej kobiety, i wydawao mu si, i wie dlaczego: tylko kto cakowicie pozbawiony zasad mg znajdowa upodobanie w blu. Do ostatniego momentu wizyty dostarczaa mu kolejnych powodw. Nie bdzie na pogrzebie, bo przyrzeka to kochankowi, cho doktorowi Urbino wydawao si, e w jednym z fragmentw listu wyczyta co wprost przeciwnego. Nie uroni ani jednej zy, nie bdzie trwoni reszty swego ycia duszc si na wolnym ogniu w sosie z larw pamici, nie da pogrzeba si za ycia, zamknita w tych czterech cianach, by szy sobie caun, jak to robi tutejsze wdowy ku wielkiemu zadowoleniu wszystkich. Zamierza sprzeda dom Jeremiasza de Saint - Amour, od tej pory nalecy wraz z caym dobytkiem do niej, zgodnie z dyspozycjami zawartymi w licie, i bdzie y tak, jak ya do tej pory, na nic nie narzekajc w tej umieralni ndzarzy, gdzie bya szczliwa.

Sowa te przeladoway doktora Juvenala Urbino przez ca drog powrotn do domu: W tej umieralni ndzarzy. Okrelenie nie byo pozbawione podstaw. Miasto, jego miasto, pozostawao bowiem wci, niezmienione, na obrzeach czasu: skwarne i wyschnite miasto jego nocnych koszmarw i samotnych rozkoszy wieku dojrzewania, gdzie rdzewiay kwiaty i pleniaa sl, miasto, ktremu przez ostatnie cztery wieki nie zdarzyo si nic, oprcz powolnego starzenia si pord zwidnitych drzew laurowych i zgniych mokrade. W zimie gwatowne i niszczycielskie ulewy rozsadzay latryny zamieniajc ulice w przyprawiajce o mdoci bagniska. Latem niewidoczny py, piekcy jak rozarzona kreda, przenika do najbardziej strzeonych zakamarkw wyobrani, gnany przez szalecze wiatry zrywajce dachy i unoszce dzieci w powietrzu. W soboty biedota mulacka tumnie opuszczaa swoje chaty sklecone z tektury i blachy nad brzegiem trzsawisk, taszczc ze sob cay zwierzcy przychwek i bambetle kuchenne do gotowania i picia, by radosnym szturmem opanowa kamieniste plae kolonialnej dzielnicy. Jeszcze par lat temu u najstarszych spord nich mona byo dojrze krlewskie pitno niewolnikw wypalone na piersi rozarzonym elazem. W kocu tygodnia taczyli do upadego, zapijali si na mier alkoholami z domowych retort, kochali si w krzakach z kim popado, a w niedziel o pnocy rozgramiali swe wasne tabuny w krwawych bijatykach wszystkich ze wszystkimi. By to ten sam porywczy tum, ktry przez reszt tygodnia zalewa place i uliczki starego miasta dwigajc swoje przenone kramiki z wszystkim, co dawao si sprzeda i kupi, zaraajc martwe miasto szalestwem jarmarcznych tumw pachncych smaon ryb: tchn nowe ycie. Wyzwolenie spod panowania hiszpaskiego, a pniej zniesienie niewolnictwa przyspieszyy okres szacownej dekadencji, w jakim przyszed na wiat i dorasta doktor Juvenal Urbino. Wielkie onegdaj rody pogryy si w milczeniu w gbi swych ogooconych fortec. Na stromiznach wybrukowanych ulic, tak przydatnych na czas wojennych zasadzek i pirackich desantw, z balkonw zwisao zielsko, pienice si w kadej szparze i rozsadzajce kamienne mury najlepiej nawet zachowanych rezydencji, a jedynym znakiem ycia o drugiej po poudniu byy apatyczne wiczenia na pianinie w pmroku sjesty. Wewntrz, w chodnych sypialniach przesyconych kadzidem, kobiety chroniy si przed socem jak przed prostack infekcj, zakrywajc twarze mantylk nawet w porze jutrzni. Ich mio bya powolna i trudna, nierzadko zmcona zowieszczymi przepowiedniami, a ycie wydawao si trwa bez koca. O zmierzchu, w przygnbiajcej chwili przemijania, znad mokrade nadcigay nawanice dnych krwi komarw, a delikatne opary ludzkiego gwna, ciepe i smutne, przywracay duszom mieszkacw poczucie nieodwracalnoci mierci. Prawdziwe ycie kolonialnego miasta, ktre mody Juvenal Urbino zazwyczaj idealizowa podczas swych paryskich melancholii, ju wtedy byo jedynie zudzeniem pamici. Handel tej metropolii przey najwikszy na Karaibach rozkwit w wieku XVIII, przede wszystkim dziki wtpliwemu zaszczytowi najwaniejszego targu niewolnikw afrykaskich w obu Amerykach. Ponadto, bya to ulubiona siedziba wicekrlw Nowego Krlestwa Granady, woleli bowiem rzdzi z tego miejsca, majc przed sob najwikszy ocean wiata, ni z oddalonej mronej stolicy z nieustajc od wiekw mawk odbierajc im poczucie rzeczywistoci. W cigu roku w zatoce wielokrotnie gromadziy si floty galeonw zaadowanych skarbami z Potosi, Quito, Veracruz i by to czas, kiedy miasto przeywao swoje lata chway. W pitek 8 czerwca 1708 roku, o czwartej po poudniu, galeon San Jose, wypywajcy wanie do Kadyksu z adunkiem szlachetnych kamieni i metali wartoci p miliarda wczesnych pesos, zosta zatopiony przez angielsk eskadr u wejcia do portu, jego wrak za, mimo upywu dwch dugich wiekw, spoczywa wci na dnie. Owa leca na koralowym dnie fortuna, z trupem dowdcy, unoszcym si na boku nad mostkiem kapitaskim, czsto przywoywana bya przez historykw jako symbol miasta toncego we wspomnieniach. Dom doktora Juvenala Urbino postawiony po drugiej stronie zatoki, w willowej dzielnicy La Manga, y w innym wymiarze. By to duy, chodny, parterowy budynek z portykiem o

doryckich kolumnach, skd roztacza si widok na wyziewy i szcztki wszelkich katastrof morskich unoszone przez martwe wody laguny. Podoga, od drzwi po kuchni, przypominaa czarnobia szachownic, co niejednokrotnie przypisywano gwnej namitnoci doktora Urbino, zapominajc, e bya to sabo wszystkich kataloskich mistrzw budowlanych, ktrzy na pocztku tego wieku wznieli ow dzielnic nowobogackich. Przestronny salon, o wysokim, jak i w caym domu, stropie, z szecioma duymi oknami wychodzcymi na ulic, oddzielony zosta od jadalni ogromnymi oszklonymi drzwiami, zdobnymi w pdy winoroli, kicie winogron oraz dziewcztka uwodzone przez piszczaki faunw w gaju z brzu. Wszystkie sprzty, cznie z zegarem wahadowym, ktry wyglda jak ywy stranik, byy oryginalnymi angielskimi meblami z koca XIX wieku, ezki yrandoli wykonane zostay z grskiego krysztau, a do tego wszdzie poustawiano wazony i wazoniki z Sevres i alabastrowe figurki pogaskich bokw. Ta europejska jednorodno koczya si jednak w gbi domu, gdzie wiklinowe fotele stay obok wiedeskich foteli na biegunach, na przemian ze skrzanymi pufami wykonanymi przez miejscowych rkodzielnikw. W sypialniach, obok ek, rozwieszone byy hamaki z San Jacinto z wyhaftowanym pismem gotyckim, jedwabn nici, imieniem gospodarza i z kolorowymi frdzlami na brzegach. Sala obok jadalni, zaprojektowana pocztkowo z myl o uroczystych kolacjach, zostaa ostatecznie przeznaczona na salonik muzyczny, gdzie z chwil przyjazdu znamienitych artystw odbyway si koncerty w kameralnym gronie. W celu wytumienia wszelkich haasw kamienn posadzk wyoono tureckimi dywanami, zakupionymi na wiatowej Wystawie w Paryu; znajdowa si tam rwnie najnowszy model gramofonu obok regau z pedantycznie uporzdkowanymi pytami, w kcie za stao, przykryte barwnym jedwabnym szalem z Manili, pianino, na ktrym doktor Urbino nie gra ju od wielu lat. W caym domu dostrzegao si inteligencj i wraliwo kobiety trzewo chodzcej po ziemi. adne inne miejsce nie miao jednak pedantycznej powagi biblioteki, stanowicej sanktuarium doktora Urbino, pki nie zacza mu doskwiera staro. W owym pomieszczeniu poleci wszystkie ciany wok orzechowego biurka i cikich foteli obitych skr, cznie z oknami, zasoni oszklonymi regaami, na ktrych poustawia w obdnym niemal porzdku trzy tysice ksiek, oprawionych identycznie w cielc skr, z wytoczonymi zotem na grzbietach swoimi inicjaami. W odrnieniu od pozostaych miejsc wystawionych na ask i nieask portowych haasw i smrodw, w bibliotece panowaa zawsze cisza i pachniao klasztorem. Zrodzeni i wychowani w zakorzenionym na Karaibach przesdzie, e pragnc wpuci nie istniejce w rzeczywistoci wiee powietrze naley otwiera wszystkie okna i drzwi, doktor Urbino i jego ona dusili si tu z pocztku czujc si odcici od wiata. W kocu jednak przekonali si do dobrodziejstw rzymskiego sposobu na upay, polegajcego na szczelnym zamykaniu domw podczas sierpniowych upaw, aby rozpalone powietrze nie dostao si do wntrza, i otwieraniu ich na ocie wieczorem, by wpuci nocny wiatr. Od tej pory rezydencja ich staa si najchodniejszym domem w bezlitosnym socu La Mangi, prawdziwym za bogosawiestwem bya sjesta w pmroku sypialni czy wystawienie wieczorem krzese w portyku, by przyglda si cikim popielatym frachtowcom z Nowego Orleanu i rzecznym statkom z drewnianym koem opatkowym, janiejcym o zmierzchu wszystkimi wiatami i przewietrzajcym strumyczkami muzyki martwe mietnisko zatoki. By to zarazem budynek najlepiej osonity przed wiejcymi z pnocy, pomidzy grudniem a marcem, pasatami, ktre zryway dachy i kryy ca noc, niczym zgodniae wilki, wok domu, szukajc najmniejszej choby szpary, by wedrze si do rodka. Nikt nie mia nigdy najmniejszych wtpliwoci, e maestwo oparte na takich fundamentach musi by szczliwe. Niemniej tego ranka doktor Urbino, powracajc przed dziesit do domu, nie czu si najszczliwszy; odurzyy go dwie wizyty, w wyniku ktrych straci nie tylko msz w niedziel Zesania Ducha witego, ale zarazem poczucie bezpieczestwa wynikajce z przekonania, i nic nie jest ju go w stanie odmieni, i to w wieku, kiedy sdzi, e wszystko ma poza sob. Przed wyjciem na uroczysty obiad u doktora Lacidesa Olivelli pragn uci sobie drzemk, trafi jednak

na niezwyky rwetes wywoany przez rozpanikowan sub usiujc schwyta papug, ktra, z chwil gdy wycignito j z klatki, by przystrzyc jej skrzyda, odfruna na najwysz ga mangowca. Bya to oskubana i dziwaczna papuga: odzywaa si nie wtedy, kiedy j o to proszono, ale w najmniej spodziewanych momentach, wwczas jednak czynic to z przenikliwoci i bystroci umysu nieczst nawet u istot ludzkich. Zostaa wytresowana przez samego doktora Urbino, zyskujc sobie specjalne wzgldy, ktrymi w tej rodzinie nie cieszy si nigdy nikt, nawet dzieci, kiedy byy mae. Przebywaa w domu od ponad dwudziestu lat, a nikt nie wiedzia, ile ich miaa ju przedtem. Kadego popoudnia, po sjecie, doktor Urbino przesiadywa z ni na tarasie w patio, w najchodniejszym miejscu w domu, i dopty siga po najmudniejsze metody swej pedagogicznej pasji, dopki papuga nie nauczya si mwi po francusku na poziomie czonka akademii. Pniej, wycznie dla potwierdzenia swej biegoci, nauczy j piewania mszy po acinie i recytowania niektrych wybranych fragmentw z Ewangelii wedug witego Mateusza, usiowa rwnie, bez powodzenia, wpoi jej choby pobiene pojcie o czterech podstawowych dziaaniach arytmetycznych. Z jednej ze swych ostatnich podry do Europy przywiz pierwszy patefon z tub i sporo pyt, zarwno z modnymi wwczas nagraniami muzyki lekkiej, jak i z utworami swych ulubionych kompozytorw klasycznych. Przez wiele miesicy kaza papudze codziennie sucha, niemal bez przerwy, piosenek Yvette Gilbert i Aristida Bruanta, ulubiecw Francji ubiegego wieku, dopki nie nauczya si wszystkich na pami. Piosenki Yvette piewaa gosem kobiecym, utwory Aristida gosem mskim, na koniec za wybuchaa bezwstydnym miechem bdcym wiern kopi miechu sucych, ktre syszay papug piewajc po francusku. Sawa jej talentw rozniosa si tak daleko, i co znamienitsi gocie, przybywajcy z interioru na pokadach rzecznych statkw, prosili o pokazanie im papugi, a zdarzyo si nawet, e pewni turyci angielscy przyjedajcy w tych czasach bananowcami z Nowego Orleanu zapragnli kupi j za kad cen. Jednak dzie jej najwikszej chway nadszed wtedy, gdy Prezydent Republiki, pan Marco Fidel Suarez, w towarzystwie wszystkich ministrw swego gabinetu, odwiedzi dom, by osobicie przekona si, na ile zasuona bya jej sawa. Pojawili si okoo trzeciej po poudniu, zlani potem pod cylindrami i pciennymi surdutami (nie zmieniali ich w cigu trwajcej od trzech dni oficjalnej wizyty pod rozarzonym niebem sierpnia), i odeszli rwnie zaintrygowani, jak przyszli, papuga nie chciaa bowiem nawet kapn dziobem przez cae dwie rozpaczliwe godziny, pomimo prb i grb, i publicznej kompromitacji doktora Urbino, ktry uparcie dy do tej nierozwanej wizyty wbrew rozsdnym przestrogom swej maonki. Zachowanie przez papug swych przywilejw po owej historycznej bezczelnoci stanowio ostateczny dowd, e jej prawa s wite. adne inne zwierz nie byo w domu tolerowane, nie liczc ldowego wia, ktry ponownie pojawi si w kuchni po trzech lub czterech latach, od chwili gdy uznano go za bezpowrotnie zaginionego. wia nie zaliczano jednak do istot ywych, uznajc go raczej za rodzaj mineralnego i przynoszcego szczcie amuletu, o ktrym nigdy nie byo do koca wiadomo, gdzie si akurat podziewa. Doktor Urbino nie dopuszcza do siebie myli, e w istocie nienawidzi zwierzt, tuszujc to rnorakimi przypowiastkami naukowymi lub filozoficznymi argumentami przekonujcymi dla wielu, ale nie dla jego maonki. Mawia, e osoby uwielbiajce zwierzta do przesady zdolne s do popenienia najwikszych okruciestw wobec istot ludzkich. Mawia, e psy s sualcze, a nie wierne, koty zdradliwe i wyrachowane, e pawie s heroldami mierci, e ary s jedynie dekoracyjnymi zawadami, e krliki rozbudzaj chciwo, mapy roznosz zaraz lubienoci, koguty za s przeklte, bo umoliwiy, aby trzykrotnie zaparto si Chrystusa. Fermina Daza, jego ona, ktra wwczas miaa siedemdziesit dwa lata i utracia ju sw dawn gibko ani, bya za to irracjonaln wielbicielk podzwrotnikowych kwiatw i zwierzt domowych i w pierwszym okresie maestwa, skwapliwie wykorzystujc nowo mioci, miaa ich w domu znacznie wicej, ni nakazywa zdrowy rozsdek. Pierwszymi zwierztami byy noszce imiona rzymskich cesarzy trzy dalmatyczyki, ktre rozszarpay si wzajemnie walczc o

wzgldy suki przynoszcej wycznie zaszczyt swemu imieniu Mesaliny, duej u niej trwao bowiem urodzenie dziewiciu szczeniakw, ni poczcie nastpnych dziesiciu. Nastpnie pojawiy si koty abisyskie, o orlich rysach i faraoskich manierach, zezowate koty syjamskie, dworskie persy o pomaraczowych oczach, bkajce si po wszystkich pokojach niczym upiorne cienie i burzce nocny spokj wrzaskliwym lamentem swych sabatw miosnych. Przez par lat przebywaa w domu, przywizana w pasie do drzewa mangowca, amazoska mapa, wzbudzajca pewnego rodzaju wspczucie, obdarzona bya bowiem pen zgryzoty twarz arcybiskupa Obdulio y Rey, identyczn szczeroci oczu i wyrazistymi gestami rk, ale nie tyle owo podobiestwo spowodowao, e Fermina Daza pozbya si mapy, ile jej nieobyczajny nawyk samozadowalania si w obecnoci dam. Na korytarzach trzymane byy w klatkach wszystkie moliwe ptaki z Gwatemali, ostrzegajce swym krzykiem kulony, bagienne czaple o dugich tych nogach i mody jelonek, wsuwajcy pysk przez okna, by wyjada z wazonw kwiaty anturium. Tu przed ostatni wojn domow, kiedy po raz pierwszy zaczto wspomina o prawdopodobnej wizycie papiea, sprowadzili z Gwatemali rajskiego ptaka, ale znacznie duej trwaa jego podr tutaj ni powrt w rodzinne strony, ujawniono bowiem, e pogoski o papieskiej podry zostay celowo rozpuszczone przez rzd, by powstrzyma spiskujcych liberaw. Kiedy indziej, wprost z pokadu jednego z przemytniczych aglowcw z Curacao, zakupili metalow klatk z szecioma pachncymi krukami, takimi samymi, jakie Fermina Daza miaa w dziecistwie w swym domu ojcowskim i jakie rwnie chciaa mie bdc matk. Nikt jednak nie mg znie nieustannego trzepotania wypeniajcego dom aromatem aobnych wiecw. Sprowadzili rwnie czterometrow anakond, ktrej westchnienia bezsennej owczyni wypeniay niepokojem sypialniane mroki, cho to wanie dziki niej osignli wreszcie swj cel, bo wyposzya swym mierciononym oddechem nietoperze, salamandry i niezliczone rzesze owadzich szkodnikw atakujcych dom w porze deszczw. Doktorowi Juvenalowi Urbino, tak wwczas zajtemu obowizkami zawodowymi oraz inicjatywami spoecznymi i kulturalnymi, wystarczaa wiadomo, e pord tylu obrzydliwych stworze jego ona bya nie tylko najpikniejsz, ale i najszczliwsz kobiet na caych Karaibach. Ale pewnego deszczowego popoudnia, po wyczerpujcym dniu pracy, zasta w domu katastrof, ktra przywoaa go do rzeczywistoci. Gdzie wzrokiem sign, od salonu poczwszy, pitrzyy si w grzzawisku krwi stosy padych zwierzt. Suce, ktre nie wiedzc, co robi, powskakiway na krzesa, jeszcze si nie otrzsny z przeraenia wywoanego rzezi. Okazao si, i jeden z niemieckich owczarkw, dotknity nagym atakiem wcieklizny, rzuca si na kade zwierz, jakie tylko spotka na swej drodze, dopki ogrodnik z ssiedztwa nie odway mu si stawi czoo i nie roznis go maczet na strzpy. Trudno byo stwierdzi, ile zwierzt pogryz lub zarazi sw zielonkaw pian, wobec czego doktor Urbino poleci pozabija wszystkie ocalae zwierzta i spali je gdzie daleko na polu, a sub sanitarn ze Szpitala Miosierdzia poprosi o przeprowadzenie w domu gruntownej dezynfekcji. Jedynym ocalaym zwierzciem - bo nikt o nim nie pamita - by urodzony niewtpliwie pod szczliw gwiazd w. Fermina Daza po raz pierwszy przyznaa maonkowi racj w kwestiach dotyczcych domu i dooya wszelkich stara, by przez czas duszy sowem nie wspomina zwierztach. Pocieszaa si kolorowymi ilustracjami z Historii Naturalnej Linneusza, ktre kazaa oprawi i porozwiesza na cianach salonu, i moe straciaby ju wszelk nadziej na ponowne ujrzenie jakiegokolwiek zwierzcia w domu, gdyby pewnego ranka zodzieje, dostawszy si do rodka przez azienkowe okno, nie ukradli srebrnego serwisu dziedziczonego od piciu pokole. Doktor Urbino zaoy podwjne kdki na okiennice, zabezpieczy drzwi od wewntrz elaznymi sztabami, ukry przedmioty o najwikszej wartoci w sejfie i, pno, bo pno, ale nabra wojennego zwyczaju zasypiania z rewolwerem pod poduszk. Niemniej, sprzeciwi si zakupieniu gronego psa, szczepionego lub nie, na acuchu lub bez, nawet gdyby zodzieje mieli go okra do ostatniej nitki.

- Do tego domu nic, co nie gada, nie ma prawa wstpu - zawyrokowa. Powiedzia to, by ostatecznie zbi wszystkie argumenty swej ony, znowu obstajcej przy kupnie psa, i nawet przez myl mu nie przeszo, e owo zbyt pospiesznie sformuowane zastrzeenie przypaci wasnym yciem. Fermina Daza, ktrej gralski charakter z wiekiem dawa o sobie coraz bardziej zna, chwycia w lot retoryczn swawolno ma: w kilka miesicy po kradziey ponownie udaa si na przysta aglowcw z Curacao i kupia krlewsk papug z Paramaribo, potrafic jedynie wykrzykiwa marynarskie przeklestwa, ale tak ludzkim gosem, i warta bya swej wysokiej ceny dwunastu centavos. Naleaa do tych lepszych egzemplarzy, bya lejsza, ni na to wskazywa jej wygld, z t gwk i z czarnym jzyczkiem, jedynymi cechami odrniajcymi j od papug z namorzynw, ktre w aden sposb, nawet po zaaplikowaniu im terpentynowych czopkw, nie potrafiy gada. Doktor Urbino, ktry potrafi przegrywa, uleg przemylnoci ony i dziwi si wasnemu rozbawieniu, z jakim obserwowa postpy papugi dranionej przez suce. W deszczowe popoudnia, kiedy rado ze zmoczonych pir rozwizywaa jej jzyk, wypowiadaa zdania z zupenie innych czasw, nie moga wic nauczy si ich w tym domu, co pozwalao rwnie domniemywa, e jest znacznie starsza, ni wynikao to z jej wygldu. Ostatnie wtpliwoci lekarza rozwiay si pewnej nocy, gdy zodzieje, usiujc ponownie dosta si do rodka przez wietlik w dachu, zostali wyposzeni przez papug, ktra nie tylko zacza ujada niczym brytan, i to tak zajadle, e prawdziwe szczekanie nie mogo by bardziej rzeczywiste, ale i drze si wniebogosy bandyci bandyci bandyci, przy czym rzecz oczywist byo, i obu tych zbawiennych forteli nie nauczya si tutaj. Wanie wwczas doktor Urbino zaj si ni i poleci zrobi pod drzewem stojak z jednym naczyniem na wod i drugim na karm, jak rwnie powiesi trapez dla papuzich akrobacji. Od grudnia do marca, gdy wieczorami dokucza chd, a podmuchy wiatrw z pnocy czyniy ycie na dworze niemoliwym, przenoszono j na noc, w klatce osonitej kocem, do rodka, mimo e doktor Urbino podejrzewa, i jej chroniczna nosacizna moe by niebezpieczna dla ludzkich drg oddechowych. Przez wiele lat przystrzygano jej pira u skrzyde i puszczano samopas, eby moga azi sobie do woli swym kaczym chodem starego kawalerzysty. Ale pewnego dnia, oddajc si beztroskim fikokom na kuchennych belkach, wpada do garnka z duszcym si misem, dawic si wasnym eglarskim wrzaskiem ratuj si, kto moe, na tyle jednak szczliwie, e kucharka zdoaa j, poparzon, ogoocon z pir, ale jeszcze yw, wyowi warzchwi. Od tamtej pory trzymano j w klatce nawet w cigu dnia, wbrew gboko zakorzenionemu przesdowi, e papugi zamknite w klatkach zapominaj wszystko, czego si nauczyy, by wycign j stamtd dopiero o czwartej, gdy upa stawa si lejszy, i przenie na taras, na kolejne lekcje doktora Urbino. Nikt w por nie zauway, e pira na skrzydach zbyt jej odrosy, i wanie tego ranka, gdy szykowano si do ich przycicia, odfruna a na wierzchoek drzewa. Przez trzy godziny nie zdoano jej schwyta. Suce, wspomagane przez koleanki z ssiedztwa, uciekay si do wszelkiego rodzaju forteli prbujc zachci j do zejcia, papuga jednak uparcie tkwia na swoim miejscu i zamiewajc si wrzeszczaa niech yje partia liberalna, niech yje partia liberalna, kurwa, okrzyk na tyle zuchway, i niejeden radosny pijaczek przypaci go yciem. Doktor Urbino ledwie potrafi j dostrzec pord lici, niemniej sprbowa przemwi jej do rozsdku wpierw po hiszpasku, nastpnie po francusku, wreszcie po acinie, ona za odpowiadaa mu w tyche jzykach, z t sam afektacj, tym samym tembrem gosu, z drzewa si jednak nie ruszya. Doktor Urbino, przekonany, e nikt nie zdoa jej nakoni do dobrowolnego zejcia, poleci wezwa na pomoc straakw, sw najnowsz spoecznikowsk zabawk. Do niedawna poary gaszone byy, w istocie rzeczy, przez ochotnikw uzbrojonych w murarskie drabiny i w kuby z wod donoszon skd i jak si tylko dao, walk sw za toczyli tak chaotycznie, e w rezultacie powodowali znacznie wiksze zniszczenia ni ogie. Ale od zeszego roku, dziki publicznej zbirce, ogoszonej przez Stowarzyszenie Postpu Publicznego, ktrego

Juvenal Urbino by honorowym przewodniczcym, istnia ju w miecie oddzia zawodowej stray poarnej, dysponujcy beczkowozem z syren i dzwonem oraz dwiema wysokocinieniowymi pompami. Stali si tak modni, e w szkoach na dwik bijcych na trwog dzwonw kocielnych przerywano lekcje, aby dzieci mogy by wiadkami zmaga straakw z pomieniami. Pocztkowo zajmowali si wycznie tym. Ale doktor Urbino opowiedzia wadzom miejskim, e w Hamburgu widzia, jak straacy przywrcili do ycia zamarznite dziecko, odnalezione w piwnicy po trzydniowej zadymce. Widzia ich rwnie w pewnej uliczce Neapolu, jak znosili nieboszczyka w trumnie z balkonu na dziesitym pitrze, schody w budynku byy bowiem tak krte, e rodzina nie moga wynie zwok z mieszkania. I tak oto miejscowi straacy nauczyli si przeprowadza inne akcje ratunkowe, jak wyamywanie drzwi czy zabijanie jadowitych wy, Akademia Medyczna za zorganizowaa im specjalny kurs pierwszej pomocy niezbdnej w mniej gronych wypadkach. Odwoanie si do pomocy straakw w zniesieniu z drzewa papugi, opromienionej tak zasuon saw, niczym kawaler najcenniejszego orderu, nie byo wic adnym dziwactwem. Doktor Urbino powiedzia: Przekacie im, e to moja osobista proba. I uda si do sypialni, by przebra si do uroczystego obiadu. W istocie rzeczy by w tym momencie jeszcze tak oszoomiony listem Jeremiasza de Saint - Amour, e los papugi by mu cakowicie obojtny. Fermina Daza przywdziaa szerok, lun, jedwabn sukni, z obnionym stanem, naoya naszyjnik z prawdziwych pere, ktry owija jej szyj szecioma dugimi nierwnymi ptlami, i satynowe pantofle na wysokich obcasach, wkadane wycznie na bardzo uroczyste okazje, wiek nie pozwala jej bowiem na takie ekstrawagancje. Cho w modny strj nie wydawa si zbyt odpowiedni dla czcigodnej babci, znakomicie pasowa do jej szczupego jeszcze, wyprostowanego ciaa o dugich kociach, do jej prnych rk nie pokrytych ani jedn starcz plamk, do jej stalowoniebieskich wosw, ukonie przycitych na wysokoci policzkw. Ze lubnego zdjcia pozostaway jej wwczas jedynie przezroczyste migday oczu i przyrodzona duma, ale wszystko, co ubyo jej z wiekiem, nadrabiaa charakterem i sprytem. Czua si dobrze: miaa ju poza sob lata stalowych gorsetw, cinitej talii, poladkw uwypuklanych szmacianymi fortelami. Uwolnione, oddychajce swobodnie ciao, prezentowao si takim, jakim byo. Nawet w wieku siedemdziesiciu dwch lat. Doktor Urbino zasta j przy toaletce, siedzc pod leniwie obracajcymi si skrzydami elektrycznego wentylatora i przymierzajc wysoki kapelusz ozdobiony pilniowymi fiokami. Przestronna, pogodna sypialnia, z angielskim oem osonitym moskitier z rowej siateczki, posiadaa dwa okna wychodzce na drzewa w patio, skd dochodzio cykanie oszoomionych przeczuwanym deszczem wierszczy. Od czasw powrotu z podry polubnej Fermina Daza dobieraa mowi ubranie stosownie do pogody i okolicznoci, jeszcze wieczorem ukadajc je na krzele, tak aby rano, po wyjciu z azienki, mia ju przygotowan garderob. Nie pamitaa ju, kiedy zacza najpierw pomaga mu tylko, a po jakim czasie cakowicie ju go ubiera, w peni jednak wiadoma, e o ile robia to wpierw z mioci, o tyle od piciu mniej wicej lat stao si to koniecznoci, m nie by ju bowiem w stanie sam si ubra. Niedawno obchodzili zote gody i nie potrafili, nawet przez chwil, y bez siebie i nie myle o sobie nawzajem, lecz im bardziej dolegaa im staro, tym mniej o tym wiedzieli. Ani on, ani ona nie umieli stwierdzi, czy owo obustronne uzalenienie wynikao z mioci, czy z wygodnictwa, nigdy jednak nie zadali sobie szczerze tego pytania, bo oboje zawsze woleli nie zna odpowiedzi. Ona powoli zaczynaa odkrywa niepewno mowskich krokw, jego gwatown zmienno nastrojw, uszczerbki pamici czy nabyty niedawno nawyk szlochania przez sen, ale miast rozpozna w tym nieomylne oznaki ostatecznego zgrzybienia, uznaa wszystko za szczliwy powrt do dziecistwa. Z tego te wzgldu nie odnosia si do jak do uciliwego starca, ale jak do podstarzaego dziecka, i to oszukastwo okazao si zbawienne dla obojga, uratowao ich bowiem przed litoci. ycie staoby si dla nich czym cakowicie odmiennym, gdyby w odpowiednim czasie

uwiadomili sobie, e atwiej jest walczy z wielkimi katastrofami maeskimi ni z drobnymi biedami codziennego ycia. Ale jeli razem czego si nauczyli, to tego, e mdro przychodzi wtedy, kiedy nie jest ju nam do niczego przydatna. Fermina Daza przez lata znosia z cikim sercem radosne poranki ma. Kurczowo chwytaa si ostatnich skrawkw snu, eby nie stawia czoa fatalizmowi kolejnego penego zowieszczych przeczu witu, podczas gdy on budzi si z atwowiernoci niemowlaka: kady nowy dzie by darem losu. Syszaa, jak budzi si z kurami, a pierwsz oznak ycia by jego kaszel, ni z gruchy ni z pietruchy, jakby naumylny, eby i ona si obudzia. Syszaa jak gdera, tylko po to, eby j rozdrani, szukajc po omacku pantofli, ktre powinny byy znajdowa si przy ku. Syszaa, jak toruje sobie na olep drog do azienki. Po godzinie jego pobytu w toalecie, gdy udawao jej si ponownie zasn, syszaa, jak wraca, eby si ubra nie zapalajc jeszcze wiata. Gdy zapytano go kiedy w trakcie jakiego salonowego przyjcia, jak okreliby samego siebie, odpowiedzia: Jestem czowiekiem, ktry ubiera si w ciemnociach. Syszaa go, wiedzc zawczasu, e aden z tych odgosw nie jest niezbdny, bo on, udajc co wprost przeciwnego, haasuje celowo, tak jak i ona, nie pic ju od dawna, udawaa, e cigle pi. Jego pobudki byy oczywiste: nigdy jej tak nie potrzebowa, ywej i przytomnej, jak podczas tych paru minut trwogi przed grocymi mu niebezpieczestwami. Nie byo osoby picej z wiksz od niej elegancj, z ramieniem opartym na czole w tanecznym odchyleniu, ale i nie byo okrutniejszej osoby, w chwili gdy burzono jej wraenie, e jeszcze pi, kiedy wcale nie spaa. Doktor Urbino uzmysawia sobie, e ona czujnie czeka na najmniejszy haas z jego strony, a nawet e byaby mu wdziczna za to, i ma kogo obwini za zbudzenie jej o pitej rano. Do tego stopnia, e w tych nielicznych przypadkach, kiedy musia po omacku szuka pantofli, nie mg ich bowiem odnale na swoim miejscu, ona nieoczekiwanie odzywaa si przez sen: Zostawie je wieczorem w azience. I natychmiast, gosem przytomnym i wciekym narzekaa: - Najwikszym nieszczciem w tym domu jest to, e nie da si w nim spa. Po czym przewracaa si na bok i zapalaa wiato, bez najmniejszej litoci dla siebie samej, ale szczliwa ze swego pierwszego zwycistwa w tym dniu. W gruncie rzeczy bya to oboplna mityczna, perwersyjna, zarazem jednak pokrzepiajca gra: jeszcze jedna spord tylu innych niebezpiecznych rozkoszy oswojonej mioci. Ale to wanie jedna z owych trywialnych gier nie zakoczya o may wos ich pierwszych trzydziestu lat wsplnego ycia, bo pewnego dnia w azience zabrako myda. Zaczo si normalnie. Doktor Juvenal Urbino, w czasach kiedy jeszcze kpa si sam, wrci do sypialni i nie zapalajc wiata, zacz si ubiera. Ona, jak zwykle o tej porze, pozostawaa w swoim ciepym stanie podowym, lekko oddychajc, z zamknitymi oczami i z twarz przysonit ramieniem w gecie z rytualnego taca. Ale trwaa w pnie, jak zwykle, on za dobrze o tym wiedzia. Po duszej chwili, kiedy ju narobi odpowiedniego zamtu szeleszczc w ciemnociach krochmalon lnian bielizn, doktor Urbino odezwa si sam do siebie: - Od tygodnia kpi si bez myda - powiedzia. Przebudzia si wwczas na dobre, przypomniao si jej i zagotowaa si z wciekoci na cay wiat, bo rzeczywicie zapomniaa o mydle do azienki. Zauwaya jego brak trzy dni temu, bdc ju pod prysznicem, i postanowia przynie je potem, ale potem zapomniaa, do nastpnego dnia. Przez trzy dni zdarzao jej si to samo. W rzeczywistoci nie upyn tydzie, jak twierdzi pragnc powikszy jej win, lecz jednak trzy niewybaczalne dni, i zo spowodowana tym, e sama czuje si przyapana na gorcym uczynku, ostatecznie wyprowadzia j z rwnowagi. Jak zwykle przystpia do obrony atakujc: - Ja te kpaam si przez ostatnie dni - krzykna nie panujc ju nad sob - i mydo cay czas byo. Chocia na wylot zna jej wojenne metody, tym razem nie mg tego cierpie. Pod pierwszym lepszym pretekstem zawodowym przeprowadzi si do subowych pokoi Szpitala Miosierdzia, pojawiajc si w mieszkaniu wycznie wieczorem, by przebra si przed domowymi

konsultacjami lekarskimi. Syszc, jak zjawia si w rezydencji, zamykaa si w kuchni udajc, e co tam przygotowuje i siedziaa tam, dopki z ulicy nie dobieg odgos koskich kopyt. Przez trzy miesice, za kadym razem kiedy prbowali zakoczy swj spr, doprowadzali jedynie do jego rozognienia. On nie zgadza si na powrt, dopki ona nie uzna, e w azience myda nie byo, ona za nie chciaa przyj go z powrotem, dopki on nie przyzna si do wiadomego kamstwa, aby jej dopiec. Incydent stworzy im oczywicie okazj do przywoania wielu innych, pomniejszych zatargw z wielu innych burzliwych porankw. Z jednych pretensji wyaniay si nastpne, rozdrapujc stare blizny, zadajc nowe rany, i oboje przerazili si przygnbiajc konstatacj, e podczas tylu lat maeskiej walki nie robili nic prcz tego, e nawzajem ywili do siebie urazy. Zaproponowa nawet wsplne udanie si do otwartej spowiedzi, choby i przed arcybiskupem, jeli zaszaby taka potrzeba, aby Bg jako Sdzia Najwyszy rozstrzygn, czy w mydelniczce w azience byo mydo, czy te go nie byo. Wwczas ona, tak wietnie panujca nad nerwami, przestaa nad nimi panowa wydajc historyczny okrzyk: - A pieprzy arcybiskupa! Zorzeczenie wstrzsno posadami miasta, dao pocztek legendom, ktrych nie sposb byo zdementowa, i zostao przechwycone przez ulic na wodewilow nut: Do cholery z zasranym arcybiskupem! wiadoma, e przekroczya pewne granice, uprzedzia oczekiwan reakcj ma groc mu, e wyprowadzi si do ojcowskiego domu, obecnie wynajmowanego urzdom, ale nadal stanowicego jej wasno. I nie bya to z jej strony adna fanfaronada: naprawd chciaa odej nie zwaajc na skandal towarzyski, a m zrozumia to natychmiast. Sam nie mia odwagi walczy z wasnymi uprzedzeniami: ustpi. Nie oznaczao to, i przyznaje, e w azience myda nie brakowao, byby to bowiem oczywisty gwat zadany prawdzie, a znaczyo jedynie, e nadal bd y pod wsplnym dachem, ale w osobnych pokojach, sowem nie odzywajc si do siebie. Nawet posiki potrafili spoywa w ten sposb, radzc sobie z kopotliw sytuacj z niezwyk zrcznoci, bo cho przesyali sobie polecenia z jednego kraca stou na drugi poprzez dzieci, te nie spostrzegy nawet, e rodzice ze sob w ogle nie rozmawiaj. Przy gabinecie nie byo azienki, przyjte wic przez nich wyjcie rozwizao konflikt porannych haasw, on kpa si bowiem po przygotowaniu ju wykadu, tym razem naprawd zachowujc prawdziwe rodki ostronoci, by nie zbudzi ony. Wielokrotnie, w porze wieczornego mycia zbw, spotykali si i wymijali w azience. Po czterech miesicach wycign si na chwil w maeskim ou, by jak si to czsto zdarzao, w trakcie oczekiwania na zwolnienie przez ni azienki przeczyta gazet, i zasn. Pooya si obok na tyle niezgrabnie, eby mg obudzi si i odej. Owszem, ockn si, ale zamiast wsta, zgasi nocn lampk i przytuli si do poduszki. Potrzsna go za rami, by przypomnie mu, e powinien odej do swego gabinetu, on jednak znalazszy si znowu w puchatym ou pradziadkw poczu si tak dobrze, e wola skapitulowa: - Daj mi tu zosta - powiedzia. - Mydo byo. Kiedy, ju w zakolu staroci, wspominali ten epizod, ani on, ani ona nie mogli uwierzy w zadziwiajc prawd, e w zatarg nie tylko by najpowaniejsz sprzeczk w cigu pwiecza ich zwizku, ale i jedynym, ktry u obojga wzbudzi pragnienie poddania si i rozpoczcia innego ycia. Do tego stopnia, e nawet bdc ju agodnymi staruszkami starali si unika tego tematu, bo ledwie zablinione rany ponownie zaczynay krwawi, jakby zostay zadane wczoraj. By to pierwszy mczyzna, ktrego Fermina Daza usyszaa siusiajcego. Usyszaa go w noc polubn, gdy leaa powalona mdociami w kajucie statku wiozcego ich do Francji i odgos tego tryskajcego z koskim wigorem rda wyda jej si tak potny i obdarzony tak moc, e zdja j jeszcze wiksza trwoga przed przeczuwan przez ni rzezi. Wspomnienie to, w miar jak lata osabiay si strumienia, czsto odywao w jej pamici, bo nigdy nie moga pogodzi si z tym, e za kadym razem zostawia obsikany brzeg muszli. Doktor Urbino prbowa przekona j argumentami atwymi do zrozumienia przez kogo, kto chciaby je zrozumie, i przypadek ten nie

powtarza si codziennie z powodu jego nieuwagi, jak uparcie twierdzia, ale z przyczyny natury organicznej: za modu strumie by tak precyzyjny i prosty, e w szkole wygrywa zawody na celne trafienie i wypenienie butelki, stargany jednak wiekiem, nie tylko zacz si kurczy, ale i spywa ukonie, rozgazia si, by w kocu przeobrazi si w fantazyjny i nie do opanowania zdrj, pomimo jego wielu wysikw, by wyprostowa bieg nurtu. Mawia: Odwaniacz zosta wymylony pewnie przez kogo, kto nic nie wiedzia o mczyznach. Do spokoju domowego przyczynia si codziennie ponawianym aktem nie tyle pokory, co ponienia: zaatwiwszy si, kadorazowo wyciera papierem toaletowym brzegi muszli klozetowej. Wiedziaa o tym, nigdy jednak nie odzywaa si, dopki amoniakalne opary w azience nie staway si zbyt oczywiste, a wtedy rozgaszaa, jakby odkrya zbrodni: mierdzi jak w krlikarni! U progu staroci zawada w postaci wasnego ciaa poddaa doktorowi ostateczne rozwizanie: zaatwia si, jak ona, na siedzco, dziki czemu nie paskudzi deski, wprowadzajc si zarazem w bogostan. Ju wwczas kiepsko radzi sobie z samym sob, a polizgnicie si w azience, ktre mogo skoczy si fatalnie, spowodowao, e zacz mie si na bacznoci przed prysznicem. Dom, z dum zaliczany przez swych wacicieli do nowoczesnych, nie posiada tombakowej wanny na lwich apach, nalecej do normalnego wyposaenia staromiejskich rezydencji. Doktor osobicie kaza j wymontowa, uzasadniajc to wzgldami higienicznymi: wanna bya jednym z wielu wistw wymylonych przez Europejczykw, kpicych si tylko w ostatni pitek miesica i na domiar zego w zupie zapaskudzonej tym samym brudem, ktry niby to usiowali zmy ze swoich cia. Obstalowali wobec tego olbrzymi kad z litego gwajakowca, by Fermina Daza moga w niej kpa maonka, z zachowaniem tego samego rytuau co przy niemowlakach. Kpiel, w wodzie trzykrotnie przegotowanej z limi malwy i pomaraczowymi skrkami, trwaa ponad godzin, przynoszc mu tak ogromne ukojenie, i nierzadko zasypia w owym wonnym naparze. Wykpawszy go, Fermina Daza pomagaa mu si ubra, posypywaa talkiem midzy nogami, smarowaa odparzenia masem kakaowym, nakadaa kalesonki z tak mioci, jakby owijaa go w pieluch, i kontynuowaa ubieranie go, dokadnie i szczegowo, od skarpet po wze krawata z topazow szpilk. W maeskich porankach zapanowa spokj, on przyj bowiem ponownie na siebie dziecistwo, odebrane mu przez wasne dzieci. Ona z kolei dostosowaa si wreszcie do rodzinnego rozkadu dnia, bo i dla niej lata przemijay: spaa coraz mniej, a przed ukoczeniem siedemdziesiciu lat budzia si ju wczeniej od ma. W niedziel Zesania Ducha witego doktor Urbino unoszc koc, by przyjrze si zwokom Jeremiasza de Saint - Amour, po raz pierwszy w swych najprzytomniejszych eglugach lekarza i czowieka wierzcego dozna objawienia. Po wieloletniej zayoci ze mierci po tak dugim zmaganiu si z ni i tak czstym jej mitoszeniu z lewa na prawo i na odwrt, jakby po raz pierwszy odway si jej spojrze prosto w twarz i jakby ona po raz pierwszy spojrzaa na niego. I nie by to lk przed mierci. Nie: lk tkwi w nim ju od dawien dawna, wspy z nim, by cieniem jego wasnego cienia, od owej nocy, kiedy przebudzi si trapiony koszmarem i uwiadomi sobie, e mier nie jest wycznie sta moliwoci, jak to zawsze odczuwa, ale bezporedni rzeczywistoci. Ale to, co ujrza owego dnia, byo fizyczn obecnoci czego, co dotychczas byo zaledwie domysem wyobrani. Ucieszy si, e narzdziem Boskiej Opatrznoci dla tego zaskakujcego objawienia sta si wanie Jeremiasz de Saint - Amour, ktrego zawsze mia za witego nie uwiadamiajcego sobie wasnego stanu aski. Kiedy jednak list ujawni mu jego prawdziw tosamo, jego ponur przeszo, jego niewiarygodn biego w szalbierstwie, poczu, i co ostatecznego i nieodwracalnego stao si w jego yciu. Fermina Daza, pomimo to, nie daa si zarazi jego pospnym nastrojem. Prbowa, jak najbardziej, gdy pomagaa mu trafi w nogawki spodni i zapinaa dugi rzd guzikw przy koszuli. Ale nie udao mu si, na Ferminie Daza trudno byo bowiem zrobi wraenie, tym bardziej za opowiadaniem o mierci czowieka, ktrego nie lubia. Wiedziaa tylko tyle, e Jeremiasz de Saint - Amour to chodzcy o kulach inwalida, ktrego nigdy nie widziaa na oczy, e udao mu si zbiec przed grocym mu plutonem egzekucyjnym podczas jednego z tylu powsta na

jednej z wielu wysp antylskich, e z koniecznoci zosta dziecicym fotografem stajc si najbardziej wzitym fachowcem w prowincji, e wygra parti szachw z kim, kogo pamitaa jako Torremolinos, a kto w rzeczywistoci nazywa si Capablanca. - No wic to by tylko zbieg z Cayenne, skazany na doywocie za potworn zbrodni - rzek doktor Urbino. - Wyobra sobie, on nawet jad ludzkie miso. Da jej list, ktrego tajemnic pragn zabra ze sob do grobu, ona jednak, nie przeczytawszy go nawet, schowaa zoone kartki do toaletki i zamkna szufladk na klucz. Bya przyzwyczajona do jego niewyczerpanej zdolnoci dziwienia si, do jego przesadnych i z wiekiem coraz bardziej zagmatwanych osdw, do ciasnoty pogldw nie przystajcych do jego publicznego wizerunku. Tym razem jednak przeszed samego siebie. Sdzia, e ceni Jeremiasza de Saint - Amour nie za to, czym by przedtem, ale za to, czym zacz by od chwili, gdy przyby tutaj majc za cay majtek jedynie swj toboek wygnaca, i nie moga poj, dlaczego m czuje si a tak skonsternowany tym pnym ujawnieniem tosamoci zmarego. Nie rozumiaa, dlaczego wydaje mu si czym odraajcym to, e mia w tajemnicy kochank, skoro jest to wrodzony nawyk mczyzn z jego wasnej sfery (nie wyczajc jego samego, kiedy, w jakim niedobrym momencie), a poza tym pomoc owej kobiety w spenieniu ostatecznej decyzji fotografa wydawaa jej si wstrzsajcym dowodem mioci. Powiedziaa: Gdyby ty postanowi to zrobi z tak samo wanych przyczyn jak i on, moim obowizkiem byoby zrobi to samo co ona. Doktor Urbino po raz kolejny znalaz si w puapce niezrozumienia, ktra przez p wieku doprowadzaa go do rozpaczy. - Niczego nie rozumiesz - odpar. - Nie oburza mnie to, czym by, ani to, co robi, ale to, e przez tyle lat oszukiwa nas wszystkich. Oczy zaczy mu zachodzi zbyt atwymi zami, udaa jednak, e ich nie widzi. - I dobrze zrobi - odpara. - Gdyby powiedzia prawd, ani ty, ani ta biedna kobieta, ani ktokolwiek inny w tej miecinie nie kochaby go tak bardzo, jak go kochano. Zapia mu dewizk od zegarka w dziurce kamizelki. Poprawia wze krawata i wpia szpilk z topazem. Nastpnie obtara zapakane oczy, wytara brod z ez chusteczk spryskan wod kwiatow i z rozwartymi niczym magnolia rkami wetkna j do kieszonki marynarki. Jedenacie uderze wahadowego zegara roznioso si po mieszkaniu. - Pospiesz si - powiedziaa biorc go pod rami. - Ju pno. Aminta Dechamps, maonka doktora Lacidesa Olivelli, i jej siedem crek przecigajc si w gorliwoci uczyniy wszystko, by galowy obiad sta si towarzyskim wydarzeniem roku. Rodzinna rezydencja w samym rodku historycznego centrum bya dawn mennic, wypaczon przez pewnego florenckiego architekta, ktry przemkn tdy jak zy wiatr renowacji, przeksztacajc w weneckie bazyliki co najmniej cztery zabytkowe budowle z siedemnastego wieku. Posiadaa sze sypialni i dwa salony, jadalny i bawialny, obszerne i przewiewne, nie na tyle jednak, by pomieci wszystkich zaproszonych goci zarwno tych z miasta, jak i tych z najbardziej ekskluzywnego towarzystwa, majcych przyby z daleka. Patio do zudzenia przypominao klasztorny dziedziniec ze piewajc kamienn fontann w rodku i rabatami heliotropw nasycajcymi o zmierzchu cay dom swym zapachem, ale miejsca w krugankach nie starczao dla tylu wielkich nazwisk. Postanowili wic wyda obiad w swej - oddalonej o dziesi minut jazdy samochodem traktem krlewskim - wiejskiej posiadoci z przeogromnym patio, olbrzymimi indyjskimi drzewami laurowymi i kreolskimi nenufarami w rzece o spokojnych wodach. Suba z Meson de don Sancho, trzymajc si wskazwek pani de Olivella, rozpostara nad miejscami pozbawionymi cienia plandeki z barwnego brezentu, pod drzewami za ustawiono w prostokt, przykryte lnianymi obrusami, stoliki na sto dwadziecia dwie osoby, ozdabiajc honorowy st bukietami z r. Wzniesiono rwnie podium dla orkiestry dtej, majcej gra cile okrelony program skadajcy si z kontredansw i swojskich walcw, i dla kwartetu smyczkowego ze Szkoy Sztuk Piknych: bya to niespodzianka, jak pani Olivella przygotowaa dla czcigodnego nauczyciela jej ma i zarazem najwaniejszego gocia. Aczkolwiek dzie nie

odpowiada dokadnie rocznicowej dacie ukoczenia studiw, wybrali niedziel Zesania Ducha witego, by nada przyjciu wiksz rang. W obawie, i z braku czasu przeocz co niezbdnego, rozpoczli przygotowania trzy miesice wczeniej. Kazali sprowadzi ywe kury z Cienaga de Oro, synne na caym wybrzeu nie tylko z rozmiarw i smakowitego misa, ale i z tego, e w ich odkach znajdywano kamyki czystego zota, w czasach kolonialnych bowiem grzebay i dziobay na terenach rzecznych napyww. Pani de Olivella osobicie, razem z kilkoma crkami i sub, wchodzia na pokad luksusowych transatlantykw wybierajc to, co najlepsze, z wszystkich stron wiata, by jak najgodniej odda hod zasugom maonka. Wszystko przewidziaa oprcz tego, e wito wypadao w czerwcow niedziel w roku spnionych deszczy. Groba takiego niebezpieczestwa dotara do niej dopiero tego dnia rano, kiedy udajc si na naboestwo przerazia si stopniem wilgotnoci w powietrzu i ujrzaa gste, niskie niebo, a na morzu w ogle nie mona byo dojrze widnokrgu. Pomimo tych fatalnych oznak, dyrektor obserwatorium astronomicznego, ktrego spotkaa na naboestwie, przypomnia jej, e w burzliwej historii miasta, nawet podczas najostrzejszych zim, nigdy nie padao w Zielone witki. A jednak z wybiciem poudnia, kiedy ju wielu goci czstowao si chodnymi napitkami na wolnym powietrzu, ziemia zadraa od huku pojedynczego pioruna, a wiatr znad wzburzonego morza wywrci stoliki, unis plandeki w powietrze, niebo za w jednej chwili runo katastrofaln ulew. Doktor Juvenal Urbino ledwie dotar na miejsce w rozgardiaszu burzy razem z ostatnimi napotkanymi w drodze gomi i chcia, tak jak i oni, dosta si z samochodu do domu przeskakujc z kamienia na kamie przez zalane patio, musia jednak w kocu zgodzi si na poniajce przeniesienie go przez personel z restauracji Don Sancho, pod baldachimem z tego brezentu. Porozrzucane stoliki ustawiono ponownie, tym razem wewntrz domu, jak mona byo najlepiej, nawet w sypialniach, gocie nie starali si nawet powcign swego wisielczego humoru. W rodku panowa upa niczym w okrtowej kotowni, trzeba byo bowiem zamkn wszystkie okna przed zacinajcym deszczem. W patio kade miejsce na stole oznaczono bilecikiem z nazwiskiem gocia, przy czym, zgodnie ze zwyczajem, przewidziano jedn stron dla mczyzn, drug dla kobiet. Wewntrz domu bileciki z nazwiskami przemieszay si, siadano wic gdzie popado, w chaosie spowodowanym przez si wysz, ktra przynajmniej raz przeciwstawia si naszym towarzyskim przesdom. Pord tego kataklizmu Aminta de Olivella wydawaa si by wszdzie jednoczenie, z ociekajcymi wod wosami i we wspaniaej sukni zbryzganej botem, ale znosia nieszczcie ze zwyciskim, przejtym od ma umiechem, byle nie da zawistnym powodw do satysfakcji. Z pomoc crek, a byy one niewtpliwie z tej samej mki, zdoaa, na ile to tylko byo moliwe, zabezpieczy miejsca przy honorowym stole, z doktorem Juvenalem Urbino porodku i z arcybiskupem Obdulio y Rey po jego prawej stronie. Fermina Daza usiada jak zwykle obok ma, obawiajc si, by nie zasn podczas obiadu lub nie rozla sobie zupy na klapy. Miejsce naprzeciwko zaj doktor Lacides Olivella, trzymajcy si wietnie pidziesiciolatek o kobiecych rysach, ktrego wesoe usposobienie nie miao adnego zwizku z jego trafnymi diagnozami. Poza tym przy stole zasiedli przedstawiciele wadz prowincji, miasta oraz ubiegoroczna krlowa piknoci przyprowadzona pod rami przez gubernatora, ktry posadzi j u swego boku. Cho nie byo przyjte, aby na zaproszeniach zaznacza, i wymagany jest specjalny strj, tym bardziej na obiad w wiejskiej posiadoci, kobiety miay na sobie suknie wieczorowe przyozdobione drogocennymi kamieniami, wikszo mczyzn ubranych byo w ciemne garnitury i czarne krawaty, niektrzy za przywdziali pcienne surduty. Jedynie wielkowiatowcy, a wrd nich i doktor Urbino, przybyli w swych zwykych codziennych ubraniach. Na kadym miejscu leao wydrukowane po francusku i w zoconych ramkach menu. Pani de Olivella, przeraona niszczycielsk si upau, przebiega przez pokoje bagajc, by gocie do obiadu zdjli marynarki, nikt jednak nie mia pierwszy dawa przykadu. Arcybiskup napomkn doktorowi Urbino, e jest to w pewnej mierze historyczny obiad: gdy ju rany

zabliniy si, a urazy uznano za niebye, po raz pierwszy siedziay razem przy wsplnym stole obie strony wszystkich wojen domowych, nieustannie wykrwawiajcych kraj od czasw uzyskania niepodlegoci. Myl ta pokrywaa si z entuzjazmem liberaw, przede wszystkim tych modszych, ktrzy po czterdziestu piciu latach dominacji konserwatystw zdoali wynie na stanowisko prezydenta kandydata swej partii. Doktor Urbino nie podziela tej opinii: prezydent libera, jego zdaniem, nie rni si niczym od prezydenta konserwatysty, jedynie ubiera si gorzej. Nie chcia jednak sprzeciwia si arcybiskupowi. Mimo to z przyjemnoci zwrciby mu uwag, e na tym obiedzie nikt nie jest obecny z racji swych pogldw, lecz dziki przymiotom swego pochodzenia, a te zawsze s ponad lepym trafem polityki i okruciestwami wojny. Z tego za punktu widzenia rzeczywicie nikogo nie brakowao. Ulewa przesza rwnie nagle jak si zacza, soce natychmiast zawiecio na bezchmurnym niebie, niemniej wichura bya tak gwatowna, e wyrwaa par drzew z korzeniami, a wezbrana woda przemienia patio w bagno. Miejscem najbardziej dotknitym kataklizmem staa si kuchnia. Na tyach domu wybudowano pod goym niebem kilka ceglanych palenisk na drewno i kucharze ledwie zdyli uchroni sagany przed deszczem. Ratowanie zatopionej kuchni i stawianie naprdce nowych palenisk w ganku od podwrza zajo im sporo czasu. Ale o pierwszej sytuacja zostaa opanowana i brakowao jedynie deseru zamwionego u sistr klarysek, ktre obiecay dostarczy go przed jedenast. Obawiano si, e strumie przy trakcie krlewskim moe wystpi z oyska, jak to zdarzao si nawet podczas agodniejszych zim, w tym wic przypadku trudno byo liczy na pojawienie si deseru przed upywem dwch godzin. Gdy si rozpogodzio, otwarto okna i dom wypeni si rzekim, oczyszczonym przez burz powietrzem. Nastpnie polecono orkiestrze wykona wizank walcw na tarasie ganku, ale zwikszyo to jedynie ogln udrk, gdy roznoszce si po caym domu echo miedzianych trb zmuszao wszystkich do wzajemnego przekrzykiwania si. Zmczona oczekiwaniem, umiechajc si niemal przez zy, Aminta de Olivella kazaa poda obiad. Zesp ze Szkoy Sztuk Piknych rozpocz swj koncert pord uprzejmej ciszy, ktra trwaa zaledwie par pocztkowych taktw La Chasse Mozarta. Pomimo coraz goniej przebijajcych si gosw, krztaniny czarnych kelnerw z Don Sancha, z trudem lawirujcych z dymicymi pmiskami pord stolikw, doktor Urbino zdoa nastawi uszu i wysucha koncertu do koca programu. Z roku na rok traci sw umiejtno koncentracji, do tego stopnia, e musia zapisywa na kartce kady swj ruch szachowy, aby wiedzie, w jakim kierunku zmierza. A jednak potrafi jeszcze prowadzi powan rozmow nie tracc wtku koncertu, aczkolwiek nie osigajc mistrzowskich wyyn pewnego niemieckiego dyrygenta i zarazem swego wielkiego przyjaciela z czasw pobytu w Austrii, ktry czyta partytur Don Giovanniego jednoczenie suchajc Tannhausera. Drugi utwr programu, mier i dziewczyna Schuberta, wyda mu si wykonany z nazbyt atwym dramatyzmem. Usiujc wysucha muzyki poprzez narastajcy szczk sztucw o talerze, utkwi wzrok w modziecu o zarumienionej twarzy, ktry pozdrowi go skinieniem gowy. Musia go ju gdzie spotka, bez wtpienia, ale nie mg przypomnie sobie gdzie. Podobne luki w pamici miewa czsto, przede wszystkim z trudem kojarzy nazwiska i to osb powszechnie znanych, jak rwnie melodie z dawnych lat, co byo dla tak przeraajc udrk, i pewnej nocy wola umrze, ni dotrwa w tych mkach do witu. Obecnie zblia si ju do tego stanu, lecz nagle litociwy bysk rozjani jego pami: w mody czowiek by w zeszym roku jego studentem. Zdziwi si widzc go tutaj, w krlestwie wybracw losu, ale doktor Olivella przypomnia mu, e jest to syn ministra zdrowia, a przyby tutaj, by przygotowa prac z medycyny sdowej. Doktor Juvenal Urbino przesa mu radosne pozdrowienie rk, mody lekarz w odpowiedzi wsta i odda mu peen szacunku ukon. Zarwno w tej chwili, jak i potem, i ju nigdy, doktor Urbino nie skojarzy, e jest to spotkany przez niego tego ranka w mieszkaniu Jeremiasza de Saint - Amour praktykant. Odetchnwszy z ulg po odniesieniu jeszcze jednego zwycistwa nad staroci, podda si

przejrzystemu i pynnemu liryzmowi ostatniego utworu w programie, cho nie by w stanie go rozpozna. Nieco pniej mody, wieo przybyy z Francji wiolonczelista z zespou, wyjani mu, e jest to kwartet smyczkowy Gabriela Faure, o ktrym doktor Urbino nie sysza nawet mimochodem, aczkolwiek stara si uwanie ledzi wszelkie europejskie nowoci. Fermina Daza, nie spuszczajc z niego oka, jak zwykle, a szczeglnie wtedy, gdy przebywajc w towarzystwie pogra si w mylach, odoya sztuce i pooya sw ziemsk do na jego doni. Powiedziaa: Nie myl ju o tym. Doktor Urbino umiechn si do niej z przeciwlegego brzegu ekstazy i dopiero wwczas pomyla o tym, co budzio jej obawy. Przypomnia sobie Jeremiasza de Saint - Amour, ktrego zwoki w faszywym mundurze bojownika, z teatralnymi odznaczeniami, spoczyway o tej porze w trumnie, wystawione na oskarycielskie spojrzenia dzieci z fotografii. Zwrci si do arcybiskupa, pragnc przekaza mu wiadomo o samobjstwie, okazao si jednak, i ten ju wie. Po naboestwie duo o tym mwiono, poza tym pukownik Hieronim Argote zwrci si do niego, w imieniu uchodcw karaibskich, z prob o zezwolenie na pogrzebanie zmarego w powiconej ziemi. Doda: Ju sam fakt wystpienia z tak prob wyda mi si oznak braku szacunku. Nastpnie, ju bardziej ludzkim tonem, zapyta, czy znany jest powd samobjstwa. Doktor Urbino odpowiedzia mu stosownym sowem, ktre, jak mu si zdawao, wymyli w tej wanie chwili: gerontofobia. Doktor Olivella, dotd zajty gomi siedzcymi obok niego, przeprosi ich na chwil, by wczy si do konwersacji. Wtrci: To doprawdy smutne, e mamy jeszcze do czynienia z samobjstwami nie popenianymi z mioci. Doktor Urbino nie zdziwi si rozpoznawszy w sowach ulubionego ucznia wasne myli. - Gorzej - odpar. - To akurat popenione zostao za pomoc cyjanku zota. Wypowiedziawszy to poczu, e wspczucie ponownie oddala od niego gorycz z powodu listu, i poczu wdziczno nie dla ony, lecz dla cudu muzyki. Po czym opowiedzia arcybiskupowi o laickim witym, ktrego pozna w czasie wolno pyncych szachowych wieczorw, opowiedzia o tym, jak powici on ca sw sztuk szczciu dzieci, o jego rzadko spotykanej wiedzy we wszystkich sprawach tego wiata, o jego spartaskich obyczajach, i dziwi si sam sobie, e tak nieoczekiwanie, z tak czystoci duszy zdoa cakowicie oddzieli zmarego od jego przeszoci. Pniej wspomnia burmistrzowi, i naleaoby wykupi archiwum negatyww fotograficznych w celu zachowania wizerunkw caego pokolenia, ktre by moe nigdy nie bdzie tak szczliwe, jak na tych portretach, a w ktrego rkach jest przyszo miasta. Arcybiskup zgorszony by tym, e wiaty i zaangaowany katolik ma miao dopuci do siebie myl o witoci samobjcy, niemniej jednak popar inicjatyw przekazania negatyww do archiwum. Burmistrz pragn si dowiedzie, od kogo naley je wykupi. Doktor Urbino poczu, jak rozarzone wgle posiadanego sekretu parz mu jzyk, zdoa si jednak powstrzyma przed zdradzeniem utajnionej spadkobierczyni archiww. Odpowiedzia: Ja si tym zajm. I poczu si odkupiony wasn lojalnoci wobec kobiety, ktrej wypar si pi godzin temu. Fermina Daza spostrzega to i szeptem kazaa mu przyrzec, e bdzie na pogrzebie. Oczywicie, e bdzie, odpar z ulg, jeszcze by tego brakowao. Przemwienia byy krtkie i klarowne. Orkiestra dta zacza wykonywa jedn z popularnych i nie przewidzianych w programie melodii, a gocie rozeszli si po krugankach w oczekiwaniu na ostateczne osuszenie patia przez personel z Mesn de don Sancho, na wypadek gdyby kto mia ochot zataczy. Wewntrz domu pozostali jedynie gocie zebrani przy honorowym stole, celebrujc wanie wypicie przez doktora Urbino jednym haustem, w charakterze strzemiennego, p kieliszeczka brandy. Nikt nie przypomina sobie, by czyni to kiedykolwiek przedtem, bo, prcz kieliszka wina wielkiej klasy do nader specjalnego dania, nigdy nie pi, ale tego popoudnia serce wymogo to na nim i jego sabostka zostaa godziwie opacona: znowu, po tylu, tylu latach mia ochot zapiewa. Uczyniby to niewtpliwie na usilne proby modego wiolonczelisty oferujcego mu swj akompaniament, gdyby nie samochd, jeden z tych nowoczesnych, ktry nieoczekiwanie przejecha przez bagno patia opryskujc botem muzykw,

poszc kaczki w zagrodzie swym kaczym sygnaem, by wreszcie zatrzyma si przed podcieniami. Z samochodu wyszli, zataczajc si ze miechu, doktor Marek Aureliusz Urbino Daza z maonk, kade trzymajc w rku tac przykryt koronkow serwet. Inne, identyczne tace znajdoway si na dodatkowych siedzeniach, a nawet na pododze obok szofera. By to spniony deser. Kiedy umilky oklaski, miech i yczliwe docinki, doktor Urbino Daza, ju na serio, wyjani, e klaryski poprosiy go o przewiezienie deseru jeszcze przed burz, ale zawrci z traktu krlewskiego, bo kto mu powiedzia, e pali si dom jego rodzicw. Doktor Juvenal Urbino, nie czekajc na zakoczenie opowieci, zdoa ju wpa w panik. ona szybko mu jednak przypomniaa, e sam kaza wezwa straakw, by zapali papug. Promieniejca Aminta de Olivella postanowia, aczkolwiek z opnieniem i po kawie, poda deser w krugankach. Ale doktor Juvenal Urbino i jego maonka odjechali nie skosztowawszy go nawet, by ju bowiem najwyszy czas na to, by doktor przed pogrzebem odespa sw uwicon sjest. I odespa j, cho krtko i le, bo wrciwszy do domu ujrza, e straacy zrobili wiksze szkody ni poar. Prbujc wystraszy papug pucili silny strumie wody na drzewo, ogoacajc je z lici, a inny skierowali tak niecelnie, e woda wpadszy przez okna gwnej sypialni spowodowaa nieodwracalne zniszczenia w meblach i wiszcych na cianach portretach nieznanych dziadkw. Ssiedzi usyszawszy dzwon wozu straackiego zbiegli si natychmiast, sdzc, e wybuch poar, do wikszej za katastrofy nie doszo tylko dziki temu, e szkoy byy w niedziel zamknite. Straacy widzc, e nie s w stanie dosign papugi nawet po przystawieniu rozkadanej drabiny, zaczli odrbywa gazie i tylko pojawienie si w ostatniej chwili doktora Urbino Daza zapobiego ociosaniu drzewa do goego pnia. Poinformowali, e jeli uzyskaj zgod na jego cicie, to wrc po pitej, wycofujc si za roznieli boto po caej sieni i salonie, i rozdarli ulubiony turecki dywan Ferminy Dazy. Wszystko to okazao si zreszt zupenie niepotrzebne, domownicy mieli bowiem wraenie, e papuga wykorzystujc panujcy chaos ucieka przez ssiednie podwrza. Doktor Urbino usiowa wypatrzy j w gstwinie lici, nie otrzymawszy jednak odpowiedzi w adnym jzyku ani na swoje gwizdy, ani na piosenki, uzna, e papuga istotnie zagina i ju prawie o trzeciej uda si na drzemk. Przedtem zay chwilowej rozkoszy wdychajc wonnoci tajemnego ogrodu swojego moczu przeczyszczonego przez ciepe szparagi. Obudzi go smutek. Nie ten smutek, ktry poczu rano przy zwokach przyjaciela, ale owa niewidzialna mga przesycajca zawsze jego dusz po sjecie i odbierana przez niego jako boski sygna, i wanie doywa swoich ostatnich wieczorw. Do pidziesitego roku ycia nie by wiadom rozmiarw, wagi i stanu swych wntrznoci. Z czasem, przeduajc jeszcze sw codzienn sjest, lec z zamknitymi oczami, zacz odczuwa je w sobie, kad cz z osobna, nawet ksztat swego bezsennego serca, tajemniczej wtroby, hermetycznej trzustki, odkrywajc zarazem, e nawet najstarsze osoby s modsze od niego i e, w rezultacie, pozosta jedynym yjcym z legendarnych portretw grupy swego rocznika. Kiedy zda sobie spraw z pierwszych luk wasnej pamici, sign do sposobu zasyszanego u jednego z profesorw w Akademii Medycznej: Kto nie ma pamici, ten niech j sobie stworzy na papierze. Bya to jednak zudna i krtkotrwaa nadzieja, bo pami zawodzia go tak dalece, e zapomina nawet, co maj oznacza owe pamiciowe notatki chowane po kieszeniach, przemierza cae mieszkanie szukajc okularw, ktre mia wanie na nosie, ponownie przekrca klucz w ju zamknitych przez siebie drzwiach i gubi si w powieciowych fabuach, zapominajc tre albo rodowody postaci. Najbardziej niepokoio go to, e nie mg ufa wasnym wadzom umysowym: z wolna, ulegajc nieuchronnej katastrofie, czu, e zaczyna traci poczucie rozsdku. Doktor Juvenal Urbino wiedzia z wasnego li tylko dowiadczenia, nie opierajc si na jakichkolwiek naukowych podstawach, e wikszo miertelnych chorb posiada swj wasny zapach, aden jednak nie jest a tak specyficzny jak zapach staroci. Wyczuwa go w rozcitych na stole sekcyjnym zwokach, rozpoznawa nawet u pacjentw znakomicie ukrywajcych swj wiek, we wasnych przepoconych ubraniach i w bezbronnym oddechu swej picej maonki. Gdyby nie

by tym, kim w istocie by, chrzecijaninem na star mod, by moe zgodziby si z Jeremiaszem de Saint - Amour, e staro jest obrzydliwym stanem, ktry naleaoby odpowiednio wczenie udaremni. Jedynym pocieszeniem, nawet dla kogo takiego jak on, a nalea przecie do mczyzn niele sprawdzajcych si w ku, byo powolne i litociwe wygasanie cielesnego podania: spokj seksualny. W osiemdziesitym pierwszym roku ycia starczao mu jeszcze rozsdku, by zdawa sobie spraw, e z tym wiatem cz go jedynie wte nici, zdolne zerwa si bezbolenie, przy najzwyklejszym przewrceniu si na bok w czasie snu, i jeli robi wszystko, co w jego mocy, by nadal by do nich przywizany, to wycznie ze strachu, i w mrokach mierci moe nie napotka Boga. Fermina Daza zaja si doprowadzaniem do porzdku sypialni zdewastowanej przez straakw i tu przed czwart polecia, jak zwykle o tej porze, zanie mowi szklank lemoniady z utuczonym lodem, przypominajc jednoczenie, e powinien ju zacz si ubiera do wyjcia na pogrzeb. Doktor Urbino mia tego popoudnia dwie ksiki pod rk: Czowiek, istota nieznana Alexisa Carrella i Ksig z San Michele Axela Munthe. Tej ostatniej jeszcze nie rozci, poprosi wic Dign Pardo, kuchark, o przyniesienie pozostawionego przeze w sypialni noa z koci soniowej. Zanim mu jednak przyniesiono n, czyta ju Czowieka, istot nieznan na stronie zaznaczonej kopert jakiego listu: do jej zakoczenia brakowao mu kilka kartek. Czyta powoli, torujc sobie drog poprzez meandry cieniutkiej nitki blu gowy, ktry zoy na karb owego, wypitego przed odjazdem, kieliszeczka brandy. W przerwach popija lemoniad odwlekajc powrt do lektury chrupaniem kostek lodu. Mia na sobie skarpetki, koszul bez sztucznego konierzyka, zwisajce przy pasie, elastyczne szelki w zielone prki, i drczya go myl o tym, e musi ubra si na pogrzeb. Do szybko przerwa czytanie, odoy jedn ksik na drug i bujajc si leniwie w wiklinowym fotelu na biegunach, zacz poprzez ociae przygnbienie bdzi oczyma po zarolach i krzewach nad stawikiem patia, spoglda na drzewo ogoocone z lici, pojawiajce si po deszczu roje skrzydlatych mrwek, i kontemplowa ulotny splendor jeszcze jednego nieistotnego i odchodzcego na zawsze popoudnia. Zapomnia ju, e kiedy mia papug z Paramaribo, ktr kocha jak ludzk istot, gdy nagle usysza j: Papuka krlewska. Usysza cakiem blisko, niemal u swego boku, i natychmiast j dostrzeg na najniszej gazi mangowca. - Bezwstydnico - krzykn. Papuga natychmiast odpowiedziaa mu identycznym gosem: - Kocio garnkowi przygania, doktorze. Podtrzymywa t wymian zda nie tracc papugi z oczu, a jednoczenie zakadajc, z daleko idc ostronoci, sztylpy, aby jej nie sposzy, przeoy rce przez szelki i zszed na pokryte jeszcze botem patio, lask opukujc ziemi, eby nie potkn si na trzech schodkach tarasu. Papuga nie poruszya si. Siedziaa tak nisko, e podstawi jej lask, aby, jak to miaa w zwyczaju, moga sfrun na srebrn rczk, papuga jednak wymkna si. Przeskoczya na najblisz, nieco wysz, ale i dostpniejsz ga, dosigaa bowiem do niej drabina, przystawiona tam jeszcze przed przybyciem straakw. Doktor Urbino oszacowa wysoko i uzna, e pokonujc dwa szczeble bdzie mg zapa papug. Wszed na pierwszy szczebel podpiewujc kumpelsk piosenk, by odwrci uwag niesfornego stworzenia, powtarzajcego sowa bez melodii, ale i przesuwajcego si jednoczenie bokiem na gazi. Bez trudu wszed na drugi trzymajc si obydwiema rkami drabiny, papuga za, nie ruszajc si z miejsca, zacza powtarza ca piosenk. Wszed na trzeci szczebel i zaraz potem na czwarty, bo jednak le obliczy wysoko gazi, i chwyciwszy si mocno lew rk drabiny, praw sprbowa zapa papug. Digna Pardo, stara suca, ktra wanie nadchodzia, eby go uprzedzi, e moe nie zdy na pogrzeb, zobaczya plecy stojcego na drabinie mczyzny i nie uwierzyaby, e to on, gdyby nie zielone paski elastycznych szelek. - Przenajwitszy Sakramencie! - krzykna. - Jeszcze si pan zabije! Doktor Urbino zapa papug za szyj, wzdychajc triumfalnie: cayest. Ale natychmiast j

wypuci, drabina wymkna mu si bowiem spod ng, on za wiszc przez chwil w powietrzu zda sobie spraw, e wanie umiera, bez komunii, bez krztyny czasu na to, by si z czegokolwiek wyspowiada, z kimkolwiek poegna, czwartej siedem w popoudnie w niedziel Zesania Ducha witego. Fermina Daza bya w kuchni i prbowaa zupy przygotowanej na kolacj, gdy usyszaa peen przeraenia wrzask Digny Pardo, wrzaw suby i, prawie jednoczenie, krzyki z ssiedztwa. Rzucia yk i sprbowaa dobiec najszybciej, jak tylko moga i na ile pozwalao jej nieprzezwycione brzemi lat, wrzeszczc jak oszalaa, niewiadoma jeszcze tego, co si stao pod drzewem mangowca, i serce jej pko na tysic kawakw na widok ma lecego na wznak w bocie, ju umarego za ycia, ale jeszcze odpierajcego w ostatniej minucie ostateczny cios mierci, aby ona moga zdy na czas. Zdoa rozpozna j w caym zamieszaniu poprzez zy niewysowionego blu, e umiera bez niej, i spojrza na ni po raz ostatni, tak penymi blasku, tak smutnymi i penymi takiej wdzicznoci oczami, jakich nigdy nie widziaa u niego przez p wieku wsplnego ycia, by resztk si, w ostatnim tchnieniu, powiedzie jej: - Bg tylko wie, jak bardzo ci kochaem. , Bya to pamitna mier, i nie bez powodu. Wkrtce po ukoczeniu studiw specjalizacyjnych we Francji doktor Juvenal Urbino zasyn w kraju powstrzymujc na czas, dziki nowym i drastycznym metodom, ostatni epidemi cholery, ktra nawiedzia prowincj. Poprzednia, jeszcze kiedy by za granic, spowodowaa w niespena trzy miesice mier jednej czwartej ludnoci miejskiej, w tym i jego ojca, rwnie nader szanowanego lekarza. Korzystajc z szybko zdobytego prestiu i sporej czci rodzinnego majtku, zaoy pierwsze i przez wiele lat jedyne w karaibskich prowincjach Towarzystwo Medyczne, stajc si jego doywotnim prezesem. Doprowadzi do budowy pierwszego wodocigu, pierwszego systemu kanaw ciekowych i krytego targowiska, co pozwolio oczyci gnojowisko zatoki Las Animas. By ponadto przewodniczcym Akademii Jzyka i Akademii Historii. Patriarcha aciski Jerozolimy mianowa go kawalerem Zakonu Grobu witego w uznaniu jego zasug dla Kocioa, rzd francuski za przyzna mu Legi Honorow w stopniu komandora. By aktywnym animatorem wszystkich istniejcych w miecie kongregacji i stowarzysze wieckich, w szczeglnoci za Zwizku Patriotycznego, utworzonego przez wpywowych, cho pozbawionych politycznych ambicji obywateli, wywierajcych presj na rzdy i lokalny handel postpowymi, acz zbyt miaymi jak na sw epok ideami. Spord nich do najbardziej doniosych inicjatyw nalea prbny lot balonem, ktry w swej inauguracyjnej podry przewiz list a do San Juan de la Cienaga, na dugo przedtem, nim zaczto w ogle myle o poczcie lotniczej jako racjonalnej moliwoci. Jego ide byo rwnie powstanie Orodka Artystycznego, z ktrego inicjatywy zaoono Szko Sztuk Piknych, w tym samym gmachu, gdzie mieci si do dzi. Dopiero jemu udao si osign to, co przez cay wiek zdawao si by niemoliwe do spenienia: odnowienie Teatru Komedii, przeksztaconego jeszcze w czasach kolonialnych w aren walki kogutw, z przyleg do niej hodowl. Nastpio to w efekcie spektakularnej spoecznej akcji, w ktr zaangaoway si wszystkie bez wyjtku sfery, mobilizujc olbrzymie rzesze do dziaa, przez wielu ocenianych jako godne lepszej sprawy. Pomimo wszystko, dziaalno nowego Teatru Komedii zainaugurowano z chwil, gdy brakowao w nim jeszcze foteli i lamp, widzowie za musieli przynosi z sob krzesa, stoki, taborety i co do owietlania sali w czasie przerw. Przyja si taka sama etykieta, jak podczas wielkich premier w Europie, co skwapliwie zostao wykorzystane przez kobiety z wyszych sfer jako okazja do zademonstrowania w karaibskiej kanikule dugich sukien i futer, niemniej trzeba byo rwnie dopuci na widowni sub, ktra wnosia krzesa, lampy i tyle jedzenia, ile to byo konieczne, aby przetrzyma cignce si w nieskoczono przedstawienia, zdarzay si bowiem i takie przypadki, i niektre spektakle przeduay si a do porannego naboestwa. Pierwszy sezon zosta zainaugurowany przez francusk trup operow, ktrej najwiksz nowoci bya harfa w skadzie orkiestry, niezapomnian za saw cieszy si nieskazitelny sopran i dramatyczny talent tureckiej artystki piewajcej boso i w piercieniach z drogocennymi kamieniami na palcach u ng. Ju w pierwszym

akcie scena staa si ledwie widoczna, a piewacy stracili gos od dymu wydzielanego przez ogromn ilo lamp na olej palmowy, niemniej miejscy kronikarze dooyli stara, by zatuszowa owe drobne mankamenty, sawic z drugiej strony wszystko, co tylko godne byo uwagi. Bez wtpienia inicjatywa ta okazaa si najbardziej zaraliwa spord caego szeregu inicjatyw doktora Urbino, operowa gorczka udzielia si bowiem wszystkim, nawet najmniej spodziewanym klasom i warstwom, dajc pocztek caemu pokoleniu Izold i Otellw, Aid i Zygfrydw. Nigdy jednake nie doszo do skrajnoci wymarzonej przez doktora Urbino, ktry pragn ujrze zwolennikw opery woskiej z jednej strony i wagnerystw z drugiej, bezlitonie okadajcych si laskami w czasie przerw. Doktor Juvenal Urbino nigdy nie przyj adnego z proponowanych mu czsto i bez jakichkolwiek warunkw oficjalnych stanowisk, bdc zarazem bezwzgldnym krytykiem lekarzy wykorzystujcych swj zawodowy presti do kariery politycznej. Aczkolwiek zawsze uwaano go za liberaa, bo zwyk w wyborach gosowa na kandydatw tej partii, czu si nim bardziej dla podtrzymania tradycji ni z przekonania, bdc jednoczenie ostatnim zapewne przedstawicielem wielkich rodw, ktry przyklka na ulicy z chwil przejazdu arcybiskupiej karety. Sam siebie definiowa jako urodzonego pacyfist, zwolennika ostatecznej ugody pomidzy liberaami a konserwatystami dla dobra ojczyzny. Mimo to jego publiczne zachowania cechowaa tak dalece idca niezaleno, i nikt nie uznawa go za swojego: liberaowie mieli go za jaskiniowego wstecznika, konserwatyci mawiali, i brakuje mu jedynie tego, by wstpi do masonerii, masoni za odrzucali go jako zakonspirowanego klech w subie Watykanu. Mniej zaarci oponenci sdzili, e jest li tylko arystokrat upajajcym si rozkoszami Turnieju Poetyckiego, w czasie gdy cay nard wykrwawia si w nie majcej koca wojnie domowej. I tylko dwie jego decyzje zdaway si nie zgadza z tym wizerunkiem. Pierwsz bya przeprowadzka z dawnego paacu markiza de Casalduero, siedziby rodowej od ponad stu lat, do nowego domu w dzielnicy nowobogackich. Drug za maestwo z piknoci spoza swojej sfery, bez nazwiska i majtku, z ktrej panie o dugich nazwiskach wymieway si skrycie, dopki same, cho wbrew wasnej woli, nie przekonay si, e gruje nad nimi dystynkcj i przymiotami charakteru. Doktor Urbino nieustannie zwaa zarwno na te, jak i na wiele innych rys w swoim publicznym wizerunku i nikt bardziej od niego nie by wiadom faktu, e jest ostatnim dziedzicem nazwiska na wymarciu. Jego dwoje dzieci okazao si dwiema, pozbawionymi jakiegokolwiek splendoru, lepymi uliczkami rodu. Marek Aureliusz, potomek pci mskiej, lekarz jak ojciec i jak kady pierworodny z poprzednich pokole, mimo swych ponad pidziesiciu lat nie zrobi nic godnego uwagi, nawet potomka. Ofelia, jedyna crka, ona wysokiego urzdnika bankowego w Nowym Orleanie, doya klimakterium wydawszy na wiat trzy crki i ani jednego syna. A jednak doktora Urbino - cho przewidujc mier ubolewa nad zatamowaniem biegu krwi w potoku historii - najbardziej drczya myl o samotnym yciu Ferminy Dazy bez niego. Tragedia, w kadym razie, wstrzsna do gbi nie tylko ludmi z jego sfery, ale poruszya rwnie prosty lud, ktry wyleg na ulice, udzc si, e przynajmniej zdoa ujrze blask legendy. Ogoszono trzydniow aob, opuszczono flagi do poowy masztu na wszystkich gmachach uytecznoci publicznej, a dzwony wszystkich kociow biy nieustannie do chwili zamknicia krypty w rodzinnym mauzoleum. Grupa uczniw ze Szkoy Sztuk Piknych odlaa mask pomiertn, ktra miaa posuy za form do popiersia naturalnej wielkoci, ale zrezygnowano z realizacji projektu, nikomu bowiem nie przypada do gustu wierno, z jak zostaa w niej utrwalona trwoga ostatniej chwili. Pewien w miar sawny artysta przebywajcy w miecie przypadkowo, przejazdem do Europy, namalowa olbrzymie realistyczno - patetyczne ptno, na ktrym doktor Urbino uwieczniony zosta w chwili mierci, kiedy stojc na drabinie wyciga rk, by zapa papug. Na obrazie zamiast koszuli bez konierzyka i szelek w zielone prki mia na sobie melonik i surdut z czarnego ptna skopiowane z prasowej ryciny, z czasw zarazy, co byo jedynym elementem cakowicie sprzecznym z okrutn prawd koca jego ywota. Obraz ten w kilka miesicy po tragedii wystawiono, by mogli obejrze go wszyscy, w przestronnej galerii,

odwiedzanego przez cae miasto sklepu z artykuami importowanymi Zoty Drut. Pniej zdobi ciany wszystkich tych pastwowych i prywatnych instytucji, ktre czuy si w obowizku odda hod pamici znamienitego patrycjusza, a wreszcie, po ceremonii powtrnego pogrzebu, zawisn w Szkole Sztuk Piknych, skd wiele lat pniej zosta wywleczony przez studentw malarstwa i spalony przez nich na placu uniwersyteckim jako symbol znienawidzonych czasw i odraajcej estetyki. Ju od pierwszej chwili mona byo zauway, e Fermina Daza w swym wdowiestwie nie jest, wbrew obawom maonka, a tak bezradna. Zdecydowanie przeciwna wykorzystaniu nieboszczyka na rzecz jakiejkolwiek sprawy, nie zmienia swego postanowienia nawet wobec kondolencyjnego telegramu Prezydenta Republiki, w ktrym zarzdza wystawienie zwok na widok publiczny w gwnej sali siedziby wadz prowincji. Z t sam stanowczoci sprzeciwia si czuwaniu przy zwokach w katedrze, o co prosi j osobicie arcybiskup, przystajc jedynie na wystawienie trumny, w ramach uroczystoci pogrzebowych, podczas naboestwa aobnego. Nie ustpia nawet wobec mediacji syna, oszoomionego tyloma przernymi probami, trwajc w swym wiejskim przekonaniu, e zmarli nale tylko i wycznie do rodziny i do nikogo innego, a nocne czuwanie odbdzie si w domu, przy gorzkiej kawie i ciasteczkach serowych, gdzie kady bdzie mg do woli i jak zechce opakiwa zmarego. Zrezygnowaa z tradycyjnego, trwajcego dziewi nocy czuwania: po pogrzebie drzwi zostay zamknite i otwierano je tylko dla najbliszych. W domu rzdzia teraz mier. Co cenniejsze przedmioty zostay odpowiednio zabezpieczone, a na goych cianach pozostay jedynie lady po zdjtych obrazach. Krzesa, zarwno wasne, jak i poyczone od ssiadw rozstawiono pod cianami, od salonu po sypialnie, a opustoszaa przestrze wydawaa si ogromna, wszelkie dwiki za rozbrzmieway w niej upiornym pogosem, najwiksze meble zostay bowiem odsunite, prcz okrytego biaym przecieradem koncertowego pianina odpoczywajcego w swoim kcie. W samym rodku biblioteki, na biurku swego ojca, lea, jeszcze bez trumny, ten, ktry by Juvenalem Urbino de la Calle, z grymasem ostatniego przeraenia zastygym na twarzy, w paszczu i z wojenn szpad kawalerw Grobu witego. U jego boku, w grubej aobie, drca, ale cakowicie opanowana, Fermina Daza przyjmowaa bez dramatyzmu kondolencje nie ruszajc si prawie do jedenastej rano dnia nastpnego, kiedy to ostatecznie rozstaa si z maonkiem stojc na ganku i powiewajc mu chusteczk na poegnanie. Nieatwo przyszo jej odzyska to panowanie nad sob od momentu, w ktrym usyszaa krzyk Digny Pardo w patio i ujrzaa swego staruszka konajcego w bocie. Jej pierwsz reakcj bya nadzieja, oczy mia bowiem otwarte, a w renicach taki blask promiennego wiata, jakiego nigdy w nich nie widziaa. Zacza baga Boga o darowanie jej przynajmniej chwili, by nie odszed nie dowiedziawszy si, jak bardzo go kochaa, wbrew wtpliwociom ich dwojga, i poczua nieprzepart ch rozpoczcia z nim ycia od nowa, od samego pocztku, by mogli powiedzie sobie wszystko, czego jeszcze nie powiedzieli i zrobi teraz dobrze to, co zrobili le w przeszoci. Ale musiaa si podda nieustpliwej mierci. Zaguszya bl atakiem lepej wciekoci skierowanej przeciwko wiatu, nie wyczajc siebie samej, i natchno j to tak wielkim spokojem i tak wielk odwag, e zdoaa stawi czoo samotnoci. Poczwszy od tej chwili nie zaznaa ani sekundy wytchnienia, ale wystrzegaa si najmniejszego choby gestu, ktry mgby ujawni jej bl. Jedyny moment swoistego, cho cakowicie mimowolnego patosu nastpi w niedziel, o jedenastej wieczorem, kiedy zaczto wyprowadza episkopaln, pachnc jeszcze okrtowym pokostem trumn z miedzianymi uchwytami, wyciean jedwabnymi poduszkami. Doktor Urbino Daza poleci natychmiast zabi wieko, cay dom przesycony by bowiem unoszc si w nieznonym skwarze woni ogromnej iloci kwiatw, a poza tym mia wraenie, i dostrzeg pierwsze sinawe cienie na szyi ojca. W ciszy rozleg si czyj roztargniony gos: W tym wieku czowiek jest na wp zgniy ju za ycia. Zanim zamknito trumn, Fermina Daza cigna lubn obrczk, zaoya j zmaremu mowi, nastpnie przykrya swoj doni jego do, tak jak czynia to zawsze, kiedy zaczyna ple trzy po trzy w towarzystwie.

- Wkrtce si zobaczymy - powiedziaa mu. Florentino Ariza, niedostrzegalny w tumie notabli, poczu, e wcznia przeszywa mu bok. Fermina Daza nie rozpoznaa go w rozgardiaszu pierwszych kondolencji, aczkolwiek, jak pniej si okazao, tej nocy nikt nie by bardziej od niego obecny i uyteczny w nagych wypadkach. To on zaprowadzi porzdek w przepenionych kuchniach, aby nie zabrako kawy. Zdoby dodatkowe krzesa, kiedy nie starczyo nawet tych wypoyczonych po ssiedzku, a gdy w domu nie mieci si ju aden wicej wieniec, kaza skada je wszystkie w patio. Zadba, by nie zabrako brandy adnemu z goci doktora Lacidesa Olivelli, do ktrych nieszczsna wiadomo dotara w apogeum obchodw srebrnego wesela, przybyli wic natychmiast z wielkim hukiem i rozsiadszy si wok drzewa mangowego kontynuowali fet. Tylko on potrafi zareagowa na czas, kiedy o pnocy pojawia si w jadalni zbiega papuga z uniesion gow i rozpostartymi skrzydami, wywoujc dreszcz przeraenia w caym domu, wygldaa bowiem jak pokutujca dusza. Florentino Ariza chwyci j za szyj, nie pozwalajc jej nawet wycharcze ktrego z bezsensownych okrzykw i zanis, w przykrytej klatce, do stajni. Wszystkim zreszt zaj si tak samo dyskretnie i skutecznie, e nikomu nie przyszo na myl potraktowa jego zachowania jako mieszania si w cudze sprawy, wprost przeciwnie, uznano to za bezcenn pomoc w tych cikich dla rodziny chwilach. By czowiekiem, na jakiego wyglda: uczynnym i dystyngowanym starcem. Mia kociste, wyprostowane ciao, gadk niad skr, przenikliwie spogldajce oczy zza okrgych okularw w oprawce z biaego metalu i romantyczne, nieco anachroniczne jak na obecne czasy, wsy o wypomadowanych kocach. Resztki kosmykw trzymajce si jeszcze na skroni mia zaczesane do gry i sklejone brylantyn porodku lnicej czaszki, co byo ostatnim ratunkiem umoliwiajcym tuszowanie cakowitej ysiny. Jego wrodzona kurtuazja i wytworne maniery zjednyway mu natychmiastow sympati, niemniej uznawano je rwnie za przymioty do podejrzane u tak zatwardziaego kawalera. Wiele pienidzy, wiele sprytu i wiele uporu woy w to, eby nie mona byo dostrzec jego siedemdziesiciu szeciu lat ukoczonych w marcu, w najgbszej za samotnoci swej duszy by najwiciej przekonany, e kocha w milczeniu jak nikt inny na tym wiecie. W wieczr mierci doktora Urbino ubrany by tak, jak zastaa go wiadomo, czyli jak zawsze, niezalenie od piekielnych czerwcowych upaw: w ciemny pcienny garnitur z kamizelk, z jedwabn kokard przewizan na konierzyku z celuloidu, i w pilniowy kapelusz; poza tym mia gadki czarny parasol sucy mu jednoczenie za lask. Kiedy jednak niebo zaczo janie, znikn na dwie godziny i z pierwszymi blaskami soca wrci odwieony, gadko wygolony i pachncy wod toaletow. Przebra si w surdut z czarnego ptna, ju wwczas wkadany wycznie z okazji ceremonii pogrzebowych i wielkanocnych naboestw, koszul ze stojcym konierzykiem, artystyczn kokard zamiast krawata, i melonik. Wzi rwnie parasol, ale tym razem nie tyle z przyzwyczajenia, co z przewiadczenia, e przed poudniem spadnie deszcz, i podzieli si sw obaw z doktorem Urbino Daza, by ten rozway, na ile byoby moliwe przyspieszenie pogrzebu. Sprbowali, w rzeczy samej, to uczyni, Florentino Ariza nalea bowiem do rodziny armatorw i peni zarazem funkcj prezesa Karaibskiego Towarzystwa Rzecznego, co dawao podstawy do sdzenia, i znakomicie orientuje si w prognozach atmosferycznych. Nie zdoali jednak na czas powiadomi wadz cywilnych i wojskowych, korporacji publicznych i prywatnych, orkiestry wojskowej i orkiestry Szkoy Sztuk Piknych, szk i kongregacji umwionych ju na jedenast, i w rezultacie oczekiwany jako historyczne wydarzenie pogrzeb zakoczy si paniczn ucieczk niemal wszystkich pod naporem nawalnego deszczu. Garstka aobnikw, brodzc w bocie, dotara do rodzinnego mauzoleum osonitego kolonialn ceib, ktrej konary rozpocieray si ponad murem cmentarza. Pod tymi samymi gaziami, ale na zewntrz, w kwaterze przeznaczonej dla samobjcw, karaibscy uchodcy pochowali poprzedniego wieczoru Jeremiasza de Saint - Amour razem z psem, zgodnie z jego ostatni wol. Florentino Ariza jako jeden z niewielu dotrwa do koca pogrzebu. Przemk do suchej nitki, przeraony wrci wic do siebie, w obawie, e po tylu latach pedantycznej ostronoci i

daleko idcej zapobiegliwoci moe nabawi si zapalenia puc. Kaza przygotowa sobie gorc lemoniad z odrobin brandy, wypi j w ku, zaywajc tabletki fenaspiryny, i przykrywszy si wenianym kocem oblewa si potem, pki nie poczu, e jego ciao odzyskuje dobre samopoczucie. Kiedy wrci na czuwanie by ju w peni si. Fermina Daza ponownie przeja ster rzdw w wymiecionym ju i gotowym na przyjcie kolejnych goci domu, wystawiajc na otarzu biblioteki wykonany w pastelach portret ma obramowany aobn krep. O smej zgromadzonych byo tyle samo, co poprzedniej nocy, a i upa by rwnie wielki, ale po odmwieniu raca kto zwrci si do obecnych z prob o wczeniejsze opuszczenie mieszkania, eby wdowa moga wreszcie, po raz pierwszy od niedzielnego popoudnia, odpocz. Fermina Daza wikszo swych goci egnaa stojc przy otarzu, ostatni jednak grup najbliszych przyjaci odprowadzia a do drzwi, by osobicie je zamkn, tak jak to zawsze robia. Ledwie ywa, miaa wanie to uczyni, gdy ujrzaa stojcego porodku pustego salonu Florentina Ariz w aobnym ubraniu. Ucieszya si, bo wiele ju lat mino od chwili, kiedy wymazaa go ze swojego ycia, teraz za po raz pierwszy patrzya na, uaskawionego przez niepami, z pen yczliwoci. Zanim jednak zdoaa wyrazi mu wdziczno za wizyt, on, drcy i dostojny, przyoy kapelusz do serca i przeci wrzd, ktry przez tyle dugich lat podtrzymywa go przy yciu. - Fermino - powiedzia jej - od ponad p wieku czekaem na t sposobno, aby raz jeszcze ponowi przysig o mojej dozgonnej wiernoci i wiecznej mioci. Fermina Daza gotowa bya uzna, i ma przed sob szaleca, gdyby nie miaa powodw sdzi, e Florentino Ariza jest w tej wanie chwili natchniony ask Ducha witego. W swym pierwszym odruchu chciaa przekl go za profanacj domu w chwili, gdy zwoki jej ma jeszcze nie ostygy w grobie. Ale przeszkodzia jej w tym wcieka powaga godnoci. Wyno si - powiedziaa. - i precz z moich oczu do koca dni twoich. Otworzya na ocie zamknite wanie drzwi i dodaa: - Ktrych, mam nadziej, ju niewiele ci pozostao. Gdy usyszaa ostatnie, milknce na cakowicie pustej ulicy kroki, zamkna powoli drzwi, przesuna zasuwk, zaoya sztab i stana twarz w twarz ze swym losem. Nigdy do tej pory nie uwiadamiaa sobie cakowicie wagi i rozmiarw dramatu, sprowokowanego przez ni sam, kiedy miaa zaledwie osiemnacie lat, a ktry mia j przeladowa a do mierci. Po raz pierwszy od katastrofalnego wieczoru zapakaa bez wiadkw, tak jak to byo w jej zwyczaju. Zapakaa nad mierci ma, nad swoj samotnoci i sw wciekoci, a kiedy wesza do pustej sypialni, zapakaa nad sob sam, bo rzadko kiedy, od czasu gdy przestaa by dziewic, spaa sama w tym ou. Wszystko, co naleao do ma, pobudzao j do paczu: pantofle z pomponami, piama pod poduszk, lustro na toaletce, w ktrym ju nie byo odbicia jego twarzy, jego charakterystyczny zapach na jej skrze. Dreszczem przeja j niejasna myl: Ludzie, ktrych kochamy, powinni umiera razem ze swoimi rzeczami. Nie chciaa niczyjej pomocy, aby si pooy, nie chciaa niczego zje przed nocnym spoczynkiem. Przybita smutkiem, poprosia Boga, by zesa jej mier podczas snu, i z t nadziej pooya si, boso, ale w ubraniu, i natychmiast zasna. Spaa nie wiedzc o tym, ale wiadoma, e jest nadal ywa w nie, e ma o poow za due ko i e ley na boku z lewej strony, jak zwykle, ale brakuje jej przeciwwagi drugiego ciaa po drugiej stronie. Przez sen pomylaa, e nigdy nie bdzie moga tak spa i zacza paka, i spaa tak, paczc, nie zmieniajc pozycji na jej poowie ka a do pnych godzin, gdy ju dawno przestay pia koguty i obudzio j nie chciane soce dnia, w ktrym jego ju nie byo. Dopiero wtedy zdaa sobie spraw, e bardzo dugo spaa nie doczekawszy si mierci, paczc przez sen, i e paczc podczas snu bardziej mylaa o Florentinie Arizie ni o zmarym mu. Florentino Ariza nie przesta za to myle o niej ani przez chwil, od momentu kiedy Fermina Daza odtrcia go bezapelacyjnie po dugich i penych przeciwnoci losu zalotach miosnych, a mino od tej pory pidziesit jeden lat, dziewi miesicy i cztery dni. I nie musia prowadzi rachunku zapomnienia poprzez odkrelanie kadego dnia na cianie wiziennego lochu,

bo nie byo takiego dnia, w ktrym nie wydarzyoby si co, co by mu jej nie przypominao. W chwili zerwania liczy sobie dwadziecia dwa lata i mieszka sam z matk, Transito Ariz, w wynajtej poowie domu na ulicy Ventanas, w ktrym od modoci prowadzia sklep pasmanteryjny, drc tam zarazem koszule i stare szmaty, odprzedawane nastpnie jako szarpie dla rannych podczas wojny. By jedynakiem z przelotnego zwizku ze znanym armatorem, don Piusem Pitym Loayza, najstarszym z trjki braci zaoycieli Karaibskiego Towarzystwa Rzecznego, dziki ktremu egluga parowa na rzece Magdalena zyskaa na rozmachu. Don Pius Pity Loayza zmar, kiedy syn mia dziesi lat. Mimo i zawsze, cho potajemnie, pokrywa koszty jego utrzymania, nigdy nie uzna prawnie syna i nie zapewni mu przyszoci, w rezultacie Florentino Ariza pozosta przy jedynym nazwisku matki, aczkolwiek jego pochodzenie wiadome byo wszystkim. Po mierci ojca Florentino Ariza musia zrezygnowa ze szkoy, zatrudniajc si jako praktykant w Agencji Pocztowej, gdzie do jego zada naleao rozplombowywanie workw, segregowanie listw i zawiadamianie mieszkacw o nadejciu poczty poprzez wciganie na stojcy przy wejciu do biura maszt flagi kraju nadania. Swoim poczuciem zdrowego rozsdku zwrci uwag telegrafisty, niemieckiego emigranta Lotara Thuguta, grywajcego poza tym na organach podczas najwikszych ceremonii w katedrze i udzielajcego prywatnych lekcji muzyki. Lotar Thugut nauczy go alfabetu Morsea i uywania systemu telegraficznego, wystarczyo rwnie kilka lekcji gry na skrzypcach, by Florentino Ariza gra na nich ze suchu niczym zawodowy muzyk. Kiedy pozna Fermin Daz, by osiemnastoletnim modziecem, o ktrego najbardziej zabiegano w jego sferze, bo najlepiej taczy do modnej wwczas muzyki, recytowa z pamici sentymentalne wiersze i zawsze chtnie pomaga przyjacioom, wygrywajc ich ukochanym serenady na skrzypce solo. Ju wwczas wyrnia si sw szczupoci, indiaskimi wosami pocignitymi pachnc pomad i okularami krtkowidza, jeszcze bardziej podkrelajcymi jego wygld osobnika cakowicie bezbronnego. Poza wad wzroku, cierpia na chroniczne zaparcia, co przez cae ycie zmuszao go do ratowania si przeczyszczajcymi lewatywami. Posiada jedno jedyne odwitne ubranie, odziedziczone po zmarym ojcu, niemniej Transito Ariza utrzymywaa je w tak dobrym stanie, i w niedziel zawsze wygldao jak nowe. Pomimo tego wymizerowanego wygldu, niemiaoci i pospnego stroju, dziewczta z jego sfery cigny w sekrecie losy, by w nagrod mie go dla siebie, a on podejmowa gr, aby mie je dla siebie, a nadszed dzie, w ktrym pozna Fermin Daz, i nastpi kres jego niewinnoci. Ujrza j w owo popoudnie, kiedy Lotar Thugut zleci mu odniesienie telegramu do kogo o nie ustalonym adresie, kto nazywa si Lorenzo Daza. Odnalaz go przy skwerze Los Evangelios, w jednym z najstarszych budynkw, po czci zrujnowanym, ktrego patio, z zachwaszczonymi trawnikami i kamienn fontann bez wody, przypominao klasztorny dziedziniec. Do uszu Florentina Arizy nie dociera aden odgos ludzkiego ycia, gdy prowadzony przez bosonog suc szed pod arkadami korytarza, gdzie pord resztek wapna i porozrzucanych workw cementu leay nie rozpakowane jeszcze po przeprowadzce skrzynie i murarskie narzdzia, bo w domu robiono akurat gruntowny remont. W gbi patia, w prowizorycznie urzdzonym gabinecie, siedzc przy biurku, odsypia sjest otyy mczyzna, ktrego kdzierzawe faworyty sigay prawie wsw. Rzeczywicie nazywa si Lorenzo Daza i nie nalea do zbyt znanych osb w miecie, gdy przyby tu niespena dwa lata temu, a i grono otaczajcych go przyjaci byo nader skromne. Przyj telegram, jakby stanowi on dalszy cig koszmarnego snu. Florentino Ariza spojrza w podkrone oczy ze swoistym zawodowym wspczuciem, popatrzy na niepewne palce usiujce rozerwa znaczek, dostrzeg boja serca, tylokrotnie obserwowan u niemal wszystkich adresatw, ktrzy cigle jeszcze nie potrafili przyjmowa telegramw nie mylc o mierci. Przeczytawszy depesz odzyska panowanie nad sob. Westchn: Dobre wieci. I wrczy gocowi pi reali napiwku, dajc mu do zrozumienia wyraajcym ulg umiechem, e nie otrzymaby ich w przypadku zych wiadomoci. Nastpnie poegna go uciskiem doni, co nie byo nazbyt przyjte wobec posacw pocztowych, po czym suca odprowadzia go do drzwi

wejciowych, bynajmniej nie po to, by wskaza mu drog, ale raczej eby nie spuszcza z niego oka. Wrcili t sam prowadzc pod arkadami drog, tym razem jednak Florentino Ariza ju by przekonany, e w domu przebywaj jeszcze inne osoby, zalane wiatem patio wypenia bowiem kobiecy gos recytujcy szkoln czytank. Mijajc pokj szwalniczy, ujrza przez okno starsz kobiet i dziewczynk, siedzce na krzesach blisko siebie, obie zatopione w lekturze tej samej ksiki, rozoonej na kolanach kobiety. Widok ten wyda mu si do osobliwy: crka uczy matk czyta. Domniemanie jego po czci tylko rozmijao si z prawd, bo kobieta bya jedynie ciotk dziewczynki, aczkolwiek opiekowaa si ni tak, jakby bya jej rodzon matk. Nie przerway lekcji, cho dziewczynka podniosa wzrok, by zobaczy przez okno, kto zacz przechodzi, i owo przypadkowe spojrzenie dao pocztek miosnemu i wci, mimo upywu pwiecza, trwajcemu kataklizmowi. Jedynym ustalonym przez Florentina Ariz faktem dotyczcym Lorenza Dazy bya informacja, e przyby on z San Juan de la Cienaga z jedynaczk i niezamn siostr, tu po epidemii cholery, a ci, co widzieli, jak schodzi po trapie na ld, nie mieli najmniejszej wtpliwoci, e przybywa tutaj na dobre, bo na jego baga skadao si wszystko, co stanowio niezbdne wyposaenie dla szanujcego si domu. ona zmara, gdy dziewczynka bya jeszcze maym dzieckiem. Siostra miaa na imi Scholastyka, liczya sobie czterdzieci lat i najwidoczniej odbywaa jak pokut, bo poza domem chodzia we franciszkaskim habicie, w domu za przewizywaa si w pasie sznurem. Dziewczynka miaa trzynacie lat i nosia to samo imi co nieboszczka matka: Fermina. Sdzono, e Lorenzo Daza naley do ludzi majtnych, bo cho nie znany by jego zawd, y dostatnio i, nie targujc si zanadto, zapaci za dom przy skwerze Los Evangelios dwiecie pesos w zocie, przy czym remont kosztowa go niewtpliwie dwukrotnie wicej. Crka uczya si w szkole Ofiarowania Najwitszej Marii Panny, gdzie panny z towarzystwa od dwch ju stuleci uczyy si sztuki i fachu gorliwych i pokornych on. W czasach Kolonii i w pierwszym okresie Republiki przyjmowano tam jedynie dziedziczki wielkich nazwisk. Stare, zuboae wskutek niepodlegoci rody musiay jednak ulec realiom nowych czasw i szkoa otworzya swe podwoje przed chtnymi, ktre sta byo na opacenie nauki, nie zwracajc ju uwagi na ich udokumentowane rodowody, niemniej wymagajc spenienia podstawowego warunku, aby uczennice byy prawowitymi crkami katolickich maestw. W kadym razie bya to szkoa droga i sam fakt, e Fermina Daza do niej uczszczaa, si rzeczy okrela sytuacj ekonomiczn rodziny, aczkolwiek nie stanowi o jej spoecznym statusie. Informacje te doday otuchy Florentinowi Arizie, bo oznaczay, e pikna dziewczyna o migdaowych oczach jest w zasigu jego marze. Rygorystyczne zakazy i nakazy jej ojca nader szybko okazay si jednak trudnymi do pokonania przeszkodami. W odrnieniu od pozostaych uczennic, udajcych si do szkoy w grupach lub odprowadzanych przez wiekowe suce, Fermina Daza chodzia zawsze w towarzystwie swej niezamnej ciotki, jej zachowanie za wskazywao, e wzbroniona jej jest jakakolwiek rozrywka. W ten oto niewinny sposb Florentino Ariza rozpocz swe skryte ycie samotnego owcy. Od sidmej rano siadywa w najmniej widocznym kcie niewielkiego parku, udajc, e czyta tom wierszy w cieniu migdaowcw, pki nie dostrzeg nieosigalnej panny w mundurku w bkitne paski, w podkolanwkach na podwizkach, w mskich pbutach ze sznurowadami wizanymi na krzy i z grubym warkoczem z kokard na kocu, opadajcym jej na plecach a do pasa. Z wrodzon dum, z uniesion gow, lekko spiczastym nosem i nieruchomym wzrokiem, przyciskajc do piersi teczk skrzyowanymi rkami, sza szybko, krokiem ani, ktry zdawa si czyni j cakowicie odporn na ziemskie przyciganie. Obok, ledwie dotrzymujc jej kroku, dreptaa ciotka, w brzowym habicie witego Franciszka, przepasana sznurem, nie dajc najmniejszej nawet szansy na zblienie si. Florentino Ariza widzia je w drodze do szkoy i z powrotem, cztery razy dziennie i raz w niedziel, gdy wychodziy z kocioa po sumie, i moliwo ujrzenia dziewczynki cakowicie mu wystarczaa. Stopniowo zacz j idealizowa, przypisujc jej

nieprawdopodobne cnoty i urojone uczucia, by koniec kocw po dwch tygodniach myle ju tylko o niej. Postanowi wic wysa jej zwyk kartk, zapisan po obu stronach swym piknym pismem kancelisty. Przez wiele dni nosi jednak kartk w kieszeni gowic si nad sposobem jej dorczenia i im bardziej si zastanawia przed zaniciem, tym wicej kartek dopisywa, w rezultacie przeksztacajc pierwotny list w sownik czuoci, zainspirowanych tylokrotnie ju przeczytanymi podczas oczekiwania w parku ksikami, i zna je wszystkie na pami. Szukajc sposobu przekazania listu usiowa zapozna si z niektrymi uczennicami szkoy Ofiarowania, ale byy one zbyt odlege od jego wiata. Poza tym, po wielu przemyleniach, doszed do wniosku, e ujawnienie komu swych zamiarw byoby zbytni nieostronoci. Mimo to zdoa si dowiedzie, e Fermina Daza w par dni po swoim przyjedzie zostaa zaproszona na sobotnie przyjcie z tacami, ojciec za nie da jej zezwolenia stwierdzajc kategorycznie: Na wszystko przyjdzie czas. List mia ju ponad szedziesit obustronnie zapisanych kartek, kiedy Florentino Ariza poczu, e nie jest w stanie duej wytrzyma cinienia swej tajemnicy, i bez adnych zahamowa otworzy serce przed matk, jedyn osob, wobec ktrej pozwala sobie na chwile szczeroci. Transito Ariza wzruszya si do ez synowsk naiwnoci w miosnych sprawach i sprbowaa owieci go sw wiedz. Zacza od przekonania go, by nie dorcza lirycznego pakunku, bo to przestraszyoby tylko dziewczyn jego marze, ktra, jak sdzia, bya rwnie zielona jak on w kwestiach sercowych. Po pierwsze, powiedziaa, musi w jaki sposb da jej do zrozumienia, e si ni interesuje, aby jego wyznanie nie byo dla niej zaskoczeniem, dajc jej zarazem czas na zastanowienie si. - Ale przede wszystkim - wyjania mu - to nie j musisz zdoby, tylko jej ciotk. Obie rady byy mdre, ale udzielone poniewczasie. Rzeczy miay si bowiem tak, i kiedy Fermina Daza przerwaa na chwil lekcj czytania z ciotk, podnoszc wzrok, by spojrze, kto zacz idzie przez kruganek, ujrzaa Florentina Ariz, ktry wywar na niej ogromne wraenie sw aur bezradnoci. Wieczorem, przy kolacji, ojciec opowiedzia o telegramie i w ten sposb dowiedziaa si, co porabia Florentino Ariza w jej domu i jaki jest jego zawd. Informacje te jeszcze bardziej pobudziy jej ciekawo, bo w tych czasach, tak dla niej, jak i dla wielu ludzi, wynalazek telegrafu kojarzy si jeszcze z czarn magi. Ujrzawszy wic Florentina Ariz zatopionego w lekturze pod drzewami w parku, natychmiast go rozpoznaa i nie wzbudzio to w niej adnego niepokoju, dopki ciotka nie uwiadomia jej, e w modzieniec przesiaduje tam ju od wielu tygodni. Pniej, gdy zaczy widywa go rwnie w kad niedziel po mszy, ciotka nabraa cakowitej pewnoci, e tyle przypadkowych spotka to wcale nie jest przypadek. Powiedziaa: To nie dla mnie, zaiste, tak si umartwia. Pomimo oschoci i pokutniczego habitu, ciotka Scholastyka Daza obdarzona bya bowiem swoistym instynktem yciowym, jak rwnie darem do spiskowania, obie za cechy stanowiy zarazem jej najwiksze zalety, na sam wic myl, e jaki mczyzna interesuje si bratanic, ogarno j niepohamowane podniecenie. Ale Ferminy Dazy jeszcze nie drczyo najzwyklejsze bodaj zaciekawienie mioci i jedynym uczuciem, jakiego doznawaa na widok Florentina Arizy, bya odrobina litoci, bo wydawao jej si, e cierpi on na jak chorob. Ciotka wytumaczya jej jednak, i trzeba duo przey, aby pozna prawdziw natur mczyzny, cakowicie przekonana, e akurat ten, przesiadujcy w parku wycznie po to, eby zobaczy, jak przechodz, moe by chory, ale jedynie z mioci. Ciotka Scholastyka bya swoistym azylem zrozumienia i uczu dla jedynej crki maestwa bez mioci. Zajmowaa si ni od mierci jej matki i wobec Lorenza Dazy zachowywaa si bardziej jak spiskowiec ni jak ciotka. Pojawienie si Florentina Arizy stao si wic dla obu okazj do kolejnej zabawy, wrd tajemnych rozrywek wymylanych przez nie dla zabicia czasu. Przechodzc cztery razy dziennie skwerem Los Evangelios, szukay na wyprzdki, szybkim spojrzeniem, chudego wstydliwego wartownika, mizeraka, niemal zawsze, mimo upaw, ubranego na czarno i

udajcego, pod oson drzew, cakowite zatopienie w lekturze. Jest tam, mwia, powstrzymujc miech, pierwsza, ktra go dostrzega, zanim zdy podnie wzrok znad ksiki, by popatrze na i tak odlege od jego ycia kobiety, przechodzce obojtnie, bez jednego choby spojrzenia w jego stron. - Biedaczek - rzeka kiedy ciotka. - Nie ma odwagi podej do ciebie, bo jestem z tob, ale ktrego dnia, jeli jego zamiary s powane, sprbuje i wtedy wrczy ci list. Przewidujc pojawienie si wszelkiego rodzaju przeszkd, nauczya Fermin porozumiewania si za pomoc znakw przesyanych domi, co byo nieodzownym rodkiem w przypadku zakazanej mioci. Owe zaskakujce, dziecice niemal fortele budziy w Ferminie nie znan przedtem ciekawo, cho przez wiele miesicy nie przyszo jej nawet na myl, e kiedykolwiek przekroczy granice tej ciekawoci. W ogle nie dostrzega, kiedy zabawa przeradza zacza si w niepokj, kiedy z chci ujrzenia go jak najszybciej krew zaczynaa si w niej burzy, pewnej za nocy obudzia si przeraona, bo ujrzaa go, jak stojc w nogach ka wpatruje si w ni w ciemnociach. Zapragna wwczas z caej duszy, by sprawdziy si przepowiednie ciotki, i w swych modlitwach zacza baga Boga, eby natchn go odwag do wrczenia jej listu. Chciaa tego tylko po to, eby zobaczy, co tam bdzie napisane. Jej modlitwy nie zostay jednak wysuchane. Wrcz przeciwnie. W tym wanie czasie Florentino Ariza wyzna wszystko matce, ta za wyperswadowaa mu wrczenie siedemdziesiciu stron komplementw, w rezultacie Fermina Daza przez reszt roku czekaa nadaremnie. Jej niepokj, w miar zbliania si grudniowych wakacji, przeradza si coraz bardziej w rozpacz, nieustannie zadawaa sobie bowiem pytanie, co bdzie musiaa wymyli, eby mc go widywa i eby on mg j widywa przez trzy wolne od zaj szkolnych miesice. Wtpliwoci te, mimo nadejcia Wigilii, nadal pozostaway bez odpowiedzi, gdy nagle, w tumie przybyych na pasterk wiernych, wstrzsno ni przeczucie, e on w tej wanie chwili wpatruje si w ni i niepokj przepeni jej serce. Siedzc midzy ojcem a ciotk nie miaa odwrci gowy, poza tym musiaa natychmiast si opanowa, aby nie dostrzegli jej zakopotania. Ale w tumie przy wyjciu poczua jego spojrzenie tak nieuchronnie bliskie i a tak oczywiste w tym tumulcie, e kiedy opuszczaa gwn naw, jaka niepohamowana sia zmusia j do obejrzenia si za siebie i wtedy, w odlegoci dwch pidzi od swoich oczu, zobaczya tamte, zlodowaciae oczy, sin twarz i usta oniemiae z miosnego przeraenia. Oszoomiona wasn miaoci, chwycia si ramienia ciotki Scholastyki, eby nie upa, ta za, czujc poprzez koronk rkawiczki lodowaty pot jej doni, niedostrzegalnym znakiem bezwarunkowego wsplnictwa dodaa bratanicy otuchy. Pord huku petard, bicia w bbny, kolorowych lampionw nad drzwiami i wrzasku dnych pokoju tumw, Florentino Ariza bdzi jak lunatyk a do witu, przypatrujc si zabawie przez zy, odurzony halucynacj, i to nie Bg, ale wanie on narodzi si tej nocy. Obd pogbi si w nastpnym tygodniu, w godzin sjesty, gdy nie ywic jakichkolwiek nadziei uda si pod dom Ferminy Dazy i zobaczy j i ciotk siedzce u drzwi wejciowych w cieniu migdaowcw. Bya to plenerowa powtrka tego samego obrazu, ktry ujrza podczas pierwszego popoudnia w pokoju szwalniczym: dziewczynka udzielajca ciotce lekcji czytania. Ale tym razem Fermina Daza, ju nie w szkolnym mundurku, wygldaa zupenie inaczej, ubrana bya bowiem w lnian, opadajc jej z ramion niczym peplum, plisowan sukni, gow za przystrojon miaa wiankiem ze wieych gardenii, co nadawao jej wygld bogini w koronie. Florentino Ariza wybra w parku takie miejsce, aby z ca pewnoci go zauwaono, usiad na awce i ju nawet nie udajc, e czyta, siedzia z otwart ksik i utkwi oczy w zwodniczej pannie, ktra nie odwzajemnia mu si nawet litociwym spojrzeniem. Pocztkowo sdzi, e nauka pod migdaowcami jest tymczasow odmian spowodowan by moe przecigajcym si remontem, ale w cigu nastpnych dni zrozumia, e Fermina Daza bdzie tam, w zasigu jego wzroku, przez wszystkie popoudnia, o tej samej porze przez trzy miesice wakacji i przekonanie to dodao mu otuchy. Nie mia wraenia, aby zosta dostrzeony, nie zauway adnej oznaki zainteresowania czy niechci, ale jej obojtno opromieniona bya tak

odmiennym blaskiem, i zagrzewao go to do wytrwaoci. Nieoczekiwanie pewnego popoudnia pod koniec stycznia ciotka odoya na krzele robtk i zostawia bratanic sam w strumieniu tych lici opadajcych z migdaowcw. Oywiony niejasnym domysem, e jest to ukartowana okazja, Florentino Ariza przeszed przez ulic i stan przed Fermin Daz, tak blisko niej, i poczu mgiek jej oddechu i kwietny powiew, z ktrym mia j utosamia ju do koca ycia. Przemwi do niej ze sztywno podniesion gow i z tak stanowczoci, na jak zdoby si ponownie i z tych samych przyczyn dopiero p wieku pniej. - Mam tylko jedn prob. Prosz przyj ode mnie list - powiedzia jej. Nie by to gos, ktrego si po nim spodziewaa: brzmia dwicznie i zdecydowanie i nie mia nic wsplnego z jego kruch postur. Nie odrywajc wzroku od robtki odpowiedziaa: Nie mog przyj listu bez uprzedniego zezwolenia mego ojca. Ciepo jej gosu, ktrego przygaszon barw mia zapamita na reszt ycia, przejo Florentina Ariz dreszczem. Nie ustpi jednak i natychmiast odpar: Prosz je wic uzyska. Po czym, chcc zagodzi ostro tego rozkazu, doda bagalnie: To sprawa ycia i mierci. Fermina Daza nie spojrzaa na niego, nie przerwaa haftowania, ale jej decyzja uchylia drzwi, wpuszczajc przez nie cay wiat. - Prosz przychodzi co wieczr - odrzeka - i czeka, a zmieni krzeso. Florentino Ariza nie rozumia, co chciaa przez to powiedzie, dopki w nastpny poniedziaek nie spostrzeg ze swej awki tej samej co zawsze sceny, z pewn jednak odmian: gdy ciotka Scholastyka wesza do mieszkania, Fermina Daza wstaa i przesiada si na stojce obok krzeso. Florentino Ariza, z bia kameli w butonierce surduta, przeszed wwczas przez ulic i stan przed ni. Powiedzia: Jest to najwiksza szansa mojego ycia. Fermina Daza nie unoszc gowy rozejrzaa si wok, zobaczya puste ulice w sennoci duszy i wirujce martwe licie, ktre unosi wiatr. - Prosz mi go da - powiedziaa. Florentino Ariza mia zamiar wrczy jej siedemdziesit stron, ktre wskutek wielokrotnego czytania by ju w stanie wyrecytowa z pamici, w kocu jednak zdecydowa si na pstronicowy, zwizy i jasny licik, przyrzekajcy jedynie to, co najistotniejsze: dochowanie dozgonnej wiernoci i wieczn mio. Wyj list z wewntrznej kieszeni surduta i wycign go przed oczy zdenerwowanej hafciarki, ktra wci nie miaa odwagi spojrze na niego. Ujrzaa niebiesk kopert drc w zesztywniaej ze strachu doni i uniosa tamborek, by pooy na nim list, nie moga bowiem dopuci, aby spostrzeg, e i jej dr palce. I stao si: w liciach migdaowca furkno i zatrzepotao i ptasie gwienko plasno prosto na haftowany wzr. Fermina Daza cofna szybko tamborek, ukrya go za oparciem krzesa, eby Florentino nie zauway, co si stao i po raz pierwszy spojrzaa na niego z twarz ca w psach. On za nieporuszony, trzymajc wci w doni list, powiedzia: To na szczcie. Podzikowaa mu swym pierwszym umiechem, niemal wyrwaa mu list, zoya i ukrya w staniku. Wwczas ofiarowa jej kameli z butonierki. Odmwia: Ten kwiat zobowizuje. Nagle, uwiadomiwszy sobie, e ju ma mao czasu, schronia si w swe stateczne opanowanie. - Teraz prosz odej - powiedziaa - i prosz nie wraca, dopki pana nie powiadomi. Kiedy j zobaczy po raz pierwszy, matka ju dawno o tym wiedziaa, bo Florentino Ariza straci mow, apetyt i nie mogc zasn przewraca si caymi nocami w ku z boku na bok. Ale od momentu, kiedy zacz oczekiwa odpowiedzi na swj pierwszy list, zaczo go ponadto drczy rozwolnienie, mia zielone wymioty, traci zmys orientacji ulegajc nagym omdleniom, co przerazio Transito Ariz, jego stan nie przypomina bowiem miosnej udrki, lecz spustoszenia, jakich dokonuje cholera. Ojciec chrzestny Florentina Arizy, homeopata i stary powiernik Transito Arizy jeszcze z czasw jej tajemnego miosnego zwizku te z pocztku by zaniepokojony stanem chorego, jego ledwie wyczuwalnym ttnem, wiszczcym oddechem i bijcymi na niego bladymi potami, typowymi dla agonii. Badanie wykazao jednak, e nie ma gorczki, nie cierpi na adne ble i jedyn jego dolegliwoci jest pragnienie natychmiastowej mierci. Wystarczyo jednak staremu homeopacie, i zada par podstpnych pyta, wpierw Florentinowi Arizie, nastpnie jego

matce, by po raz kolejny doj do wniosku, e symptomy mioci s identyczne z objawami cholery. Przepisa napar z kwiatu lipowego na uspokojenie i zasugerowa zmian klimatu celem znalezienia pociechy poprzez oddalenie, ale Florentino Ariza chcia czego wrcz przeciwnego: pragn napawa si swym mczestwem. Transito Ariza bya woln Metysk, obdarzona instynktem szczcia obrconym wniwecz przez ubstwo, przeywaa wic cierpienia syna jak swoje wasne. Zmuszaa go do picia zi, kiedy tylko zaczyna majaczy, i okrywaa wenianymi kocami, aby oszuka chorob, ale zarazem dodawaa otuchy, by uly mu w udrce. - Korzystaj teraz, pki jeste mody, aby przecierpie, ile si da - mawiaa mu - bo te rzeczy nie trwaj cae ycie. W Agencji Pocztowej nie podzielali oczywicie tej opinii. Florentino Ariza popad w nierbstwo i w takie roztargnienie, e myli flagi informujce o przybyciu poczty i w rod wciga na maszt flag niemieck, mimo e do portu wpywa statek Towarzystwa Leyland z poczt z Liverpoolu, a jakiego innego dnia wciga flag Stanw Zjednoczonych, cho przybijajcy statek nalea do Compagnie Generale Transatlantique z poczt z Saint - Nazaire. Te miosne pomyki, powodujc ogromny chaos w sortowaniu listw, wywoyway jednoczenie protesty adresatw, i tylko dziki wstawiennictwu i opiece Lotara Thuguta, ktry przygarn go do pracy przy telegrafie i zacz zabiera ze sob do katedry, by tam gra na skrzypcach, Florentino Ariza nie zosta zwolniony z pracy. Trudno byo zrozumie czce ich wizy, szczeglnie zwaywszy rnic wieku, gdy rwnie dobrze uchodzi mogli za dziadka i wnuka, niemniej byo im ze sob wspaniale, zarwno w pracy, jak i portowych tawernach, gdzie wpadali wszyscy, nie baczc na pochodzenie spoeczne, nocni markowie, od pijaczkw z boej aski po wyfrakowanych paniczw wymykajcych si z galowych przyj Klubu Towarzyskiego na smaonego krlika z ryem w sosie kokosowym. Lotar Thugut zwyk pojawia si tam po ostatniej zmianie w telegrafie i nierzadko wit zastawa go pijcego jamajski poncz i grajcego na akordeonie w towarzystwie szalecw z zag antylskich golet. By to korpulentny, czerstwy mczyzna, noszcy zotaw brod i czapk frygijsk, ktr zakada, gdy wychodzi w nocy i brakowao mu jedynie pku dzwoneczkw, aby cakowicie upodobni si do witego Mikoaja. Przynajmniej raz w tygodniu spdza wieczr z jedn z wielu ptaszyn nocnych, jak je nazywa, oferujcych sw mio w nagej potrzebie w hotelikach dla marynarzy. Kiedy pozna Florentina Ariz, udostpni mu przede wszystkim, nie bez swoistej pedagogicznej satysfakcji, sekrety swego raju. Wybiera dla niego najlepsze, jak sdzi, ptaszyny, ustala cen i zakres usugi i proponowa, e zafunduje mu j pacc z gry. Ale Florentino Ariza nie zgadza si: by prawiczkiem i postanowi, e cnot straci jedynie z mioci. Hotel mieci si w kolonialnym niegdy, z czasem podupadym, paacu, ktrego salony i marmurowe pomieszczenia podzielono na mae pokoiki, z wywierconymi w kartonowych cianach dziurkami, wynajmowane zarwno po to, eby samemu robi to, co si robi w takich miejscach, jak i podpatrywa innych. Czsto opowiadano o ciekawskich, ktrym wykuto oko szydekiem, o kliencie, ktry w podgldanej kobiecie rozpozna wasn on i o niejednym arystokracie wlizgujcym si do hotelu w przebraniu straganiarki, by da upust swoim chuciom z nocujcymi tu przejazdem bosmanami i o tylu innych wstydliwych przygodach tych podgldajcych i tych podgldanych, e na sam myl o przekroczeniu progu jednego z pokoikw Florentina Ariz ogarniao przeraenie. Tak wic Lotar Thugut nie zdoa go przekona, i widzie i by widzianym to nader wyrafinowane rozkosze europejskich ksit. W przeciwiestwie do tego, co sugerowa mogo jego korpulentne ciao, Lotar Thugut obdarzony by cherubinowym, niby pczek ry, trybuszonkiem, niemniej musiaa to by cakiem korzystna przywara, bo najwytrawniejsze ptaszyny cigny midzy sob losy o przespanie si z nim, a ich wrzaski, jakby je zarzynano, wstrzsay posadami budynku i doprowadzay do panicznego dygotu paacowe widma. Powiadano, e uywa jakiej maci z jadu mii, doprowadzajcej kobiety do szau, on jednak zarzeka si, e nie stosuje adnych dodatkowych rodkw poza tymi, ktrymi obdarzy go Bg. Zamiewajc si mawia: To tylko mio. Musiao upyn wiele lat, aby Florentino Ariza zrozumia, i pewnie mia racj. Ostatecznie

przekona si o tym w czasach, gdy by do ju zaawansowany w szkole uczu, bowiem pozna alfonsa yjcego jak basza dziki eksploatowaniu a trzech kobiet. Wszystkie rozliczay si z nim o wicie, poniajc si u jego stp, by uzyska przebaczenie za zbyt mae zyski, a jedyn upragnion i oczekiwan przez nie zapat byo przespanie si z nim tej, ktra przyniosa najwicej pienidzy. Florentino Ariza sdzi, e jedynie terrorem mona doprowadzi do podobnej niegodziwoci. Ale jedna z dziewczyn zaskoczya go prawd wrcz odwrotn. - Takie rzeczy - wyznaa - mona robi tylko z mioci. Nie tyle zaletom jebaki, ile osobistemu urokowi Lotar Thugut zawdzicza sw pozycj jednego z najbardziej cenionych goci hotelu. Maomwny i skryty Florentino Ariza rwnie zyska sobie przychylno waciciela, tote w najgorszych momentach swych utrapie zwyk zamyka si w dusznych pokoikach, by czyta wiersze i zawe romanse, podczas gdy jego marzenia jaskeczkom ciemnym wiy gniazda na balkonach, wydaway szmery pocaunkw i skrzydami motylimi trzepotay w martwocie sjesty. O zmierzchu, gdy upa stawa si nieco lejszy, z koniecznoci suchao si rozmw mczyzn schodzcych si tu po to, by w szybkiej mioci znale wytchnienie po dniu pracy. W ten sposb Florentino Ariza dowiadywa si o wielu sprzeniewierzeniach, a nawet tajemnicach pastwowych, jakie pewne wane osobistoci, nie wyczajc przedstawicieli wadz lokalnych wyjawiay swym przelotnym kochankom, nie przejmujc si tym, e w ssiednim pokoju moe kto podsuchiwa. I tak wanie dowiedzia si, e w odlegoci czterech mil morskich, na pnoc od Sotavento, spoczywa na dnie od XVII wieku hiszpaski galeon z adunkiem wartoci ponad piciuset miliardw pesos w czystym zocie i kamieniach szlachetnych. Opowie zadziwia go, ale przypomnia sobie o niej dopiero po upywie paru miesicy, kiedy miosne szalestwo obudzio w nim pragnienie odzyskania zatopionego skarbu, eby Fermina Daza moga si kpa w zotych basenach. Wiele lat pniej, gdy usiowa przypomnie sobie, jak naprawd wygldaa jego dziewczyna wyidealizowana alchemi poezji, nie by w stanie oddzieli jej od tamtych rozwizych wieczorw. Nawet podczas tych penych trwogi dni, gdy oczekujc odpowiedzi na swj pierwszy list ledzi j z ukrycia, dostrzega j zawsze przeistoczon blaskiem drugiej po poudniu, w mawce biaych kwiatw pod migdaowcami, gdzie o kadej porze roku zawsze by kwiecie. Jedynym powodem, dla ktrego interesowao go wwczas akompaniowanie Lotarowi Thugutowi na skrzypcach w dogodnym punkcie obserwacyjnym katedralnego chru, bya moliwo przygldania si jej falujcej od powiewu hymnw sukni. Wasnym szalestwem doprowadzi jednak do zniweczenia tego szczcia, ywic bowiem przekonanie, e nabona muzyka nie wyraa w peni stanu jego duszy, prbowa doda jej arliwoci miosnymi walcami, co zmusio Lotara Thuguta do wyrzucenia go z chru. Zdarzyo si to w tym samym okresie, gdy nie mogc ju duej oprze si pokusie zjad gardenie hodowane przez Transito Ariz w patio, poznajc w ten oto sposb smak Ferminy Dazy. W tyme czasie, znalazszy przypadkowo w kufrze matki litrow butl przemycanej i sprzedawanej przez marynarzy z Hamburg American Lin wody koloskiej, nie by w stanie powstrzyma si i wypi j, pragnc odnale inne smaki ukochanej kobiety. Pi prosto z butelki, do witu, upijajc si Fermin Daz palcymi ykami, wpierw w portowych tawernach, a pniej na falochronach, gdzie bezdomni kochankowie oddawali si mioci na osod; zapatrzony w morze pi, dopki nie straci przytomnoci. Transito Ariza czekaa na niego do szstej rano z dusz na ramieniu, wreszcie zacza szuka go w najbardziej nieoczekiwanych zakamarkach, by tu po dwunastej odnale go tarzajcego si w kauy wonnych rzygowin nad zatok, w tym zakolu, gdzie morze wyrzuca topielcw. Wykorzystaa czas rekonwalescencji, aby wypomnie mu bierno, z jak oczekuje odpowiedzi na list. Przypomniaa mu, e sabeusze nigdy nie wejd do krlestwa mioci, bo jest to krlestwo bezlitosne i okrutne, i e kobiety oddaj si wycznie mczyznom o zdecydowanym charakterze, bo tylko tacy daj im poczucie bezpieczestwa, tak im potrzebne do stawiania czoa przeciwnociom ycia. Florentino Ariza wzi sobie do serca owe nauki, by moe nawet nazbyt serio. Transito Ariza nie krya swej nie tyle matczynej, co kobieco zaborczej dumy, gdy ujrzaa go

wychodzcego z jej sklepiku w pciennym czarnym garniturze, w sztywnym kapeluszu, z przewizan wok celuloidowego konierzyka liryczn kokard i artem zapytaa, czy idzie na pogrzeb. Zaczerwieniony po uszy, odpowiedzia: To prawie to samo. Poja, e cho syn ledwie dyszy z przeraenia, jego determinacja jest niezomna. Przekazaa mu ostatnie uwagi, pobogosawia i miejc si serdecznie przyrzeka mu nastpn butelk wody koloskiej, eby razem uczcili zwyciski podbj. Od momentu, gdy przed miesicem wrczy list, wielokrotnie zdy ju zama obietnic, e nie bdzie chodzi do parku, ale zawsze zachowywa wszelkie rodki ostronoci, eby nie zosta zauwaonym. Nic si nie zmienio. Nauka czytania pod drzewami koczya si koo drugiej, kiedy miasto budzio si po sjecie i Fermina Daza przystpowaa z ciotk do haftowania, pki upa nie zela. Florentino Ariza, nie czekajc a ciotka skryje si w mieszkaniu, przeszed przez ulic wojskowym krokiem, opanowujc w ten sposb bojaliwe drenie kolan. Zwrci si jednak nie do Ferminy Dazy, lecz do ciotki. - Prosz wywiadczy mi t grzeczno i zostawi mnie z panienk samego - odezwa si. Mam jej co wanego do powiedzenia. - Zuchway modziecze! - odrzeka ciotka. - Nie ma takich spraw dotyczcych mojej bratanicy, ktrych nie mogabym wysucha. - Wobec tego nic nie powiem - odpar - ale ostrzegam, e za to, co si stanie, pani ponosi ca odpowiedzialno. Nie takich manier oczekiwaa Scholastyka Daza od idealnego pretendenta, niemniej wstaa przeraona, po raz pierwszy doznaa bowiem przejmujcego wraenia, e Florentino Ariza przemawia z natchnienia Ducha witego. Posza wic do domu po nowe igy, zostawiajc oboje modych sam na sam pod migdaowcami. Fermina Daza, prawd powiedziawszy, niewiele wiedziaa o tym mrukliwym pretendencie, ktry pojawi si w jej yciu niczym zimowa jaskka i o ktrym pewnie nadal nie wiedziaaby nic, nie znaaby nawet jego imienia, gdyby nie podpis w licie. Od tamtej pory zdoaa ustali, e nie ma ojca, e jest synem niezamnej, pracowitej i statecznej kobiety, nieodwracalnie naznaczonej ognistym pitnem jedynego grzechu modoci. Dowiedziaa si, e wbrew jej dotychczasowemu wyobraeniu nie jest gocem urzdu telegraficznego, ale wykwalifikowanym asystentem z obiecujc przyszoci i pomylaa, i przyszed z telegramem do jej ojca tylko po to, eby j zobaczy. Przypuszczenie to wzruszyo j. Wiedziaa rwnie, e jest jednym z muzykw w chrze i cho nigdy nie odwaya si dla ostatecznego potwierdzenia unie wzroku w czasie mszy, pewnej niedzieli odkrya w chwili olnienia, e o ile inne instrumenty graj dla wszystkich, o tyle skrzypce graj wycznie dla niej. Nie by tym typem mczyzny, ktry mgby jej si ewentualnie podoba. Jego sieroce okulary, parafialny strj, tajemnicze zabiegi wzbudziy w niej nieodpart ciekawo, cho nigdy nie przyszo jej nawet na myl, e ciekawo jest jedn z wielu puapek mioci. Sama nie bya w stanie poj, dlaczego zgodzia si przyj list. Nie miaa mu tego za ze, ale zobowizujcy termin udzielenia odpowiedzi zblia si nieubaganie, stajc si coraz dokuczliwsz zmor. W kadym sowie ojca, w kadym przypadkowym spojrzeniu, w najzwyklejszym gecie przeczuwaa puapk zastawion po to, eby odkry jej sekret. Do tego stopnia staa si podejrzliwa, e zacza unika rozmw przy stole z obawy, e chwila nieuwagi moe j zdradzi i stronia nawet od ciotki Scholastyki, mimo i ta dzielia z ni skrywan trwog, przeywajc niepokoje bratanicy jak swoje wasne. Bez wzgldu na por dnia zamykaa si w azience, by ponownie przeczyta list usiujc wykry jaki tajemny szyfr, magiczn formu ukryt w trzystu czternastu literach pidziesiciu omiu sw, w nadziei, i powiedz jej co wicej ni rzeczywicie mwiy. Nie znalaza jednak nic ponad to, co zrozumiaa ju po pierwszym czytaniu, kiedy z oszalaym sercem pobiega do azienki, by rozerwa kopert udzc si, e list bdzie dugi i arliwy, a znajdujc jedynie pachncy bilecik, ktrego determinacja j przerazia. Z pocztku nie sdzia, by podjte przez ni zobowizanie do udzielenia odpowiedzi naleao traktowa z ca powag, ale list brzmia tak jednoznacznie, i nie pozostawia adnej

innej moliwoci. Tymczasem, targana wtpliwociami, z zaskoczeniem stwierdzia, e myli o Florentinie Arizie coraz czciej i z zainteresowaniem znacznie przekraczajcym jej wasne przyzwalajce oczekiwania do tego stopnia, i przygnbiona, zastanawiaa si, dlaczego nie zjawia si w parku o zwykej dla siebie porze, nie pamitajc ju, e sama zadaa, by do czasu przemylenia odpowiedzi nie pojawia si tutaj. W rezultacie zacza myle o nim tak czsto i tak intensywnie, jak nigdy przedtem ani pniej nie bya w stanie sobie nawet wyobrazi, e mona o kim a tyle myle, bo przeczuwaa go tam, gdzie go nie byo, pragna go tam, gdzie w aden sposb by nie mg, budzia si gwatownie pod wpywem namacalnego wraenia, e podczas gdy ona pi, on wanie patrzy na ni, i to do tego stopnia, e usyszawszy na jawie jego mocne kroki stawiane w strumieniu tych parkowych lici tylko z wielkim trudem moga uwierzy, e nie jest to kolejny omam wyobrani. Ale gdy zada od niej odpowiedzi ze stanowczoci nie przystajc adn miar do jego wtego ciaa, zdoaa opanowa strach i sprbowaa wykrci si prawd: nie wiedziaa, co ma mu odpowiedzie. Ale Florentino Ariza nie po to pokonywa przepa, eby da si teraz zwie podobnymi wymwkami. - Jeli przyja pani list - odrzek jej - nieudzielenie odpowiedzi nie naley do dobrego tonu. To by kres labiryntu. Fermina Daza, cakowicie ju opanowana, przeprosia za zwok i daa mu sowo, e otrzyma odpowied przed upywem wakacji. I sowa dotrzymaa. W ostatni wtorek lutego, na trzy dni przed rozpoczciem nowego roku szkolnego, ciotka Scholastyka udaa si do urzdu pocztowego, by zapyta, ile kosztuje telegram do nie figurujcego nawet w spisie pocztowym miasteczka Piedras de Moler i zostaa obsuona przez Florentina Ariz, tak jakby w ogle si nie znali, ale wychodzc zostawia na kontuarze, niby przez nieuwag, oprawiony w jaszczurcz skr modlitewnik z wsunit we kopert z welinowego papieru ze zoconym znakiem. Odurzony szczciem, Florentino Ariza reszt popoudnia spdzi na objadaniu si rami i czytaniu listu raz za razem i jeszcze raz od nowa, litera po literze, a im bardziej si zaczytywa, tym wicej r zjada, tak e o pnocy ju tyle razy przeczyta list i zjad tyle r, e matka chwyciwszy go jak cielaka za szyj musiaa ratowa syna wlewajc mu w gardo olej rycynowy. By to rok arliwego rozmiowania. Zarwno jej, jak i jemu ycie zaczo schodzi na wycznym myleniu sobie nawzajem, nili o sobie, oczekiwali na listy rwnie niecierpliwie, jak na nie odpowiadali. Nigdy podczas tej obdnej wiosny, jak i w nastpnym roku, nie nadarzya im si najmniejsza choby sposobno umoliwiajca im bezporedni rozmow. Mao tego: od owej chwili, gdy zobaczyli si po raz pierwszy, do momentu, gdy p wieku pniej ponowi swe owiadczyny, nigdy nie mieli okazji, by spotka si na osobnoci i porozmawia o swym uczuciu. Ale przez pierwsze trzy miesice nie byo dnia, w ktrym nie pisaliby do siebie, a nawet w pewnym okresie pisywali i dwa razy dziennie, przeraajc ciotk Scholastyk zachannoci roznieconego, przy jej pomocy, ognia. Po pierwszym licie, ktry przemycia do urzdu pocztowego w mimowolnym odruchu zemsty za to, co niegdy spotkao j, pozwolia na codzienn niemal wymian korespondencji podczas ulicznych i na pozr przypadkowych spotka, nie miaa jednak do odwagi, by dopuci do najbanalniejszej bodaj i przelotnej rozmowy. Po trzech miesicach zrozumiaa jednak, e bratanica nie jest ofiar dziewczcego li tylko zadurzenia, jak jej si pocztkowo zdawao, i e tym samym sw miosn poog zagraa rwnie i jej yciu. W istocie rzeczy Scholastyka Daza nie miaa, poza miosierdziem brata, innego rda utrzymania, znajc za jego despotyczne usposobienie, wiedziaa, i nigdy jej nie wybaczy, e tak niecnie naduya jego zaufania. Ale w godzin podjcia ostatecznej decyzji nie miaa serca, by zgotowa bratanicy ten sam, smutny i nieodwracalny los, jaki ona musiaa znosi od modoci, pozwolia wic Ferminie posuy si fortelami, dziki ktrym moga si udzi, e sama nie jest niczemu winna. Metoda bya prosta: Fermina Daza zostawiaa list w jednym ze schowkw na drodze pomidzy domem a szko, wskazujc zarazem w licie, gdzie spodziewa si znale odpowied. Florentino Ariza czyni to samo. W ten sposb wyrzutami sumienia ciotki Scholastyki zostay, na reszt roku, obarczone chrzcielnice, dziuple i szczeliny w ruinach kolonialnych fortyfikacji. Wielokrotnie przejmowali

swoje listy rozmyte przez deszcz, zabocone, porozdzierane w niesprzyjajcych okolicznociach, niektre, z rnych powodw, bezpowrotnie giny, potrafili jednak zawsze nawiza ponownie kontakt. Florentino Ariza pisa co noc, bez najmniejszej litoci dla samego siebie, zatruwajc si, litera po literze, dymem z lamp olejnych na zapleczu pasmanterii, a jego listy staway si tym dusze i tym bardziej lunatyczne, im bardziej stara si naladowa swych ukochanych poetw z Biblioteki Powszechnej sigajcej ju wwczas osiemdziesiciu tomw. Matka, uprzednio nakaniajca go arliwie do cakowitego pogrenia si w udrce, teraz bya przeraona stanem jego zdrowia. Mzg sobie wyjaowisz do cna - krzyczaa z sypialni, syszc pianie kogutw. - Nie ma takiej kobiety, ktra byaby tego warta. Nie przypominaa bowiem sobie, by dane jej byo kiedykolwiek przedtem zna kogo w stanie takiego zatracenia. Nie zwraca jednak na ni uwagi. Czasami przychodzi do biura po nie przespanej nocy, z wosami rozwichrzonymi mioci, zoywszy ju list w umwionym miejscu, by Fermina Daza w drodze do szkoy odnalaza w skrytce kopert. Ona za, poddana ojcowskiemu dozorowi i nadgorliwej czujnoci zakonnic, moga zapisa zaledwie p wyrwanej z zeszytu kartki, zamykajc si w azienkach lub udajc, e w czasie lekcji sumienne robi notatki. Niemniej, nie tylko z racji popiechu i cigej obawy, ale i z powodu jej charakteru, listy Ferminy Dazy omijay jakiekolwiek mielizny sentymentalizmu, ograniczajc si wycznie do relacjonowania przypadkw z dnia powszedniego zwizym stylem pokadowego dziennika. W istocie rzeczy byy to listy pisane dla odprenia, podtrzymujce, owszem, pomie, ale bez wkadania rki w ogie, podczas gdy Florentino Ariza spala si w kadej linijce. Pragnc zarazi j wasnym szalestwem, przesya jej wiersze miniaturzysty wygrawerowane ostrzem szpilki na patkach kamelii. To wanie on - a nie ona - omieli si zaczy do listu kosmyk swoich wosw, nigdy jednak nie otrzyma upragnionej odpowiedzi w postaci caego wosa z warkocza Ferminy Dazy. Zdoa co prawda nakoni j, by odwaya si uczyni jeden mielszy krok, bo od tamtej pory zacza mu przesya wysuszone w sownikach licie, skrzydeka motyli, pira magicznych ptakw, a na urodziny podarowaa mu nawet centymetrowy skrawek habitu witego Piotra Clavera, relikwii sprzedawanej wwczas poktnie, po cenach nieosigalnych dla licealistki w jej wieku. Pewnej nocy Fermina Daza obudzia si znienacka, przeraona serenad zoon z jednego walca granego przez jedne skrzypce. Zadraa domyliwszy si, e kada nuta jest dzikczynnym gestem za patki z jej zielnikw, za czas podkradany arytmetyce na pisanie listw, za jej strach na egzaminach, kiedy mylaa bardziej o nim ni o zadaniach z biologii, ale nie miaa uwierzy, e Florentino Ariza zdolny jest do tak daleko idcej nieostronoci. Nastpnego dnia rano, podczas niadania, Lorenzo Daza nie by w stanie powstrzyma swej ciekawoci. Po pierwsze dlatego, e nie wiedzia, co w tajemnym jzyku serenad oznacza zagranie jednej tylko melodii, a po drugie - poniewa mimo uwagi, z jak jej wysucha, nie by w stanie ustali, pod czyim domem zostaa zagrana. Ciotka Scholastyka z zimn krwi, dziki ktrej bratanica odzyskaa oddech, zapewnia, e widziaa przez firanki sypialni, i samotny skrzypek sta z tamtej strony parku i dodaa, e tak czy owak, jedna tylko melodia oznacza zerwanie. W licie z tego dnia Florentino Ariza potwierdzi, e to on jest sprawc serenady, a w walc jego autorstwa mia w tytule imi, pod ktrym zna Fermin Daz w swym sercu: Bogini w koronie. W parku ju go nie zagra, ale zwyk to czyni w ksiycowe noce, w specjalnie wybranych miejscach, by moga wysucha go w ku nie wpadajc w panik. Jednym z jego ulubionych miejsc by cmentarz biedakw, wystawiony na soce i sot, zajmujcy niewielkie wzgrze, gdzie noc zlatyway si spy, muzyka za zyskiwaa niezwyky pogos. Pniej nauczy si rozpoznawa kierunki wiatrw, nabierajc dziki temu pewnoci, e jego dwiki docieraj tam, gdzie dotrze powinny. W sierpniu owego roku zarzewie kolejnej wojny domowej, jednej z wielu niszczcych kraj od ponad p wieku, zmusio rzd do ogoszenia stanu wyjtkowego i wprowadzenia godziny policyjnej od szstej wieczorem w prowincjach wybrzea Morza Karaibskiego. Aczkolwiek doszo ju do pewnych rozruchw, wojsko za dopuszczao si, ku przestrodze, wszelkiego rodzaju

naduy, Florentino Ariza wci buja w obokach nie zdajc sobie sprawy z tego, co si dzieje na wiecie, pki jeden z wojskowych patroli nie przyapa go o wicie w trakcie zakcania niewinnego spokoju zmarych miosnymi prowokacjami. Oskarony o to, e jest szpiegiem przesyajcym zaszyfrowane, w g - moll, informacje okrtom liberaw krcym na przybrzenych wodach, cudem tylko uratowa si od natychmiastowej egzekucji. - Jaki tam ze mnie, kurwa, szpieg - odpowiedzia Florentino Ariza - ot, po prostu zakochany nieszcznik. Przez trzy noce spa ze skutymi nogami w areszcie miejscowego garnizonu. Ale kiedy go uwolniono, poczu si rozczarowany krtkotrwaoci uwizienia i jeszcze w swych pniejszych latach, kiedy ju tyle innych wojen mieszao mu si w pamici, uparcie sdzi, i by jedynym czowiekiem w miecie, a by moe i w caym kraju, ktry wlk u swych stp piciofuntowe kajdany za spraw mioci. Upywa drugi rok szaleczej korespondencji, gdy Florentino Ariza w krtkim jednozdaniowym, licie zoy formaln propozycj maestwa. Przez sze ostatnich miesicy wielokrotnie posya ukochanej bia kameli, ona jednak zaraz w nastpnym licie, odsyaa mu j, aby nie mia adnych wtpliwoci, e gotowa jest nadal pisa do niego, ale bez krpujcych zobowiza. Prawd jest, i biorc ow wdrwk kamelii za miosne przekomarzanie, nigdy nawet nie wpada na myl, by uzna to za moment, w ktrym ma dokona decydujcego o swym losie wyboru. Kiedy nadesza jednak formalna propozycja, poczua na sobie pierwsze dranicie mierci. Zdjta przeraeniem opowiedziaa wszystko ciotce Scholastyce, ta za udzielia jej rady z odwag i rozsdkiem, ktrych brakowao jej, gdy majc dwadziecia lat musiaa zadecydowa o swym losie. - Odpowiedz mu, e tak - powiedziaa jej. - Choby umieraa ze strachu, choby pniej miaa tego aowa, bo i tak bdziesz aowa przez cae ycie, jeli mu powiesz nie. Mimo to Fermina Daza bya w takiej rozterce, i poprosia o czas na przemylenie odpowiedzi. Wpierw poprosia o miesic, pniej o jeszcze jeden i jeszcze jeden, a kiedy upywa ju czwarty miesic bez odpowiedzi, ponownie otrzymaa bia kameli, ale tym razem nie tak, jak w poprzednich przypadkach, lecz z doczon do niej w kopercie ponaglajc adnotacj, e jest to ju ostatnia: teraz albo nigdy. Florentino Ariza ujrza tego samego popoudnia oblicze mierci, kiedy otrzyma kopert ze skrawkiem papieru wyrwanego ze szkolnego zeszytu, a na nim napisan owkiem w jednej linijce odpowied: Dobrze, wyjd za pana za m, jeli mi pan przyrzeknie, e nie bd musiaa je bakaanw. Florentino Ariza nie by przygotowany na taki rezultat, za to przygotowana bya jego matka. Od chwili, kiedy sze miesicy wczeniej zwierzy si jej ze swych maeskich planw, Transito Ariza rozpocza starania wynajcie caego domu, zajmowanego dotychczas jeszcze przez dwie rodziny. W tym dwupitrowym siedemnastowiecznym budynku miecia si za czasw hiszpaskiego panowania fabryka tytoniu, pniej jednak zrujnowani waciciele, z braku rodkw do jej utrzymania, zaczli wynajmowa poszczeglne pomieszczenia. W czci wychodzcej na ulic miecia si niegdy trafika, a w gbi za waciwa wytwrnia i ogromna stajnia, przemieniona przez obecnych mieszkacw na wspln pralni i suszarni. Transito Ariza wynajmowaa t pierwsz, najuyteczniejsz, najlepiej zachowan, cho i najmniejsz zarazem cz. W dawnej trafice miecia si teraz pasmanteria, oddzielona od ulicy bram, z boku za, w pomieszczeniu przerobionym na sypialni Transito Ariza, dawny skad nie posiadajcy, prcz jednego wietlika, adnej wentylacji. Zaplecze stanowio poow przedzielonej drewnianym przepierzeniem izby. Sta w niej st z czterema krzesami, ktry peni take rol biurka, i w tej czci wanie Florentino Ariza, o ile wit nie zaskakiwa go przy pisaniu, rozwiesza swj hamak. Przestrze ta cakowicie wystarczaa im obojgu, ale bya zbyt maa dla dodatkowej osoby, a tym bardziej dla panienki z Liceum Ofiarowania Najwitszej Marii Panny, ktrej ojciec potrafi odbudowa zrujnowany dom, gdy tymczasem przedstawiciele starych, posiadajcych nierzadko i po siedem tytuw rodw, kadli si co noc do ka peni obaw, czy aby podczas snu nie zawali im si na gow dach ich wasnej rezydencji. Transito Ariza uzyskaa wic zgod waciciela na

zajcie rwnie pomieszcze od podwrza, pod warunkiem utrzymania budynku w dobrym stanie przez pi lat. Posiadaa na to rodki. Poza rzeczywistymi dochodami z pasmanterii i ze sprzeday szarpi, wystarczajcymi jej na skromn egzystencj, zwielokrotnia swoje oszczdnoci udzielajc poyczek klienteli wywodzcej si z wstydliwych nowobiedakw, ktrzy przystawali na jej drakoskie warunki w zamian za zachowanie przez ni dyskrecji. Panie o krlewskich manierach wysiaday z powozw w bramie pasmanterii, bez krpujcych dam do towarzystwa i lokajw, i pozorujc kupno holenderskich koronek i lamwek, zastawiay, ronic dwie zy, ostatnie cacka swego utraconego raju. Transito Ariza wycigaa je z opresji okazujc wobec ich pochodzenia tyle gbokiego szacunku, i niejedna wychodzc ywia dla niej wdziczno raczej za okazan grzeczno ni za pomoc. W niespena dziesi lat zdya pozna, niczym wasn, tylokrotnie ju odzyskiwan i ponownie, ze zami w oczach, zastawian biuteri, wic kiedy syn podj decyzj o maestwie, jej zyski zamienione na zoto wysokiej prby spoczyway pod kiem w dzbanie. Podliczya wwczas swe oszczdnoci i skonstatowaa, i nie tylko sta j na utrzymywanie przez pi lat cudzego budynku, ale e przy dotychczasowym sprycie i wikszym szczciu, zdoa moe rwnie jeszcze przed mierci wykupi dom dla upragnionych dwunastu wnukw. Florentino Ariza zosta z kolei mianowany, na czas prbny, pierwszym zastpc gwnego telegrafisty, a Lotar Thugut zamierza uczyni go swym nastpc na stanowisku szefa urzdu, z chwil wasnego odejcia na stanowisko kierownika Szkoy Telegrafii i Magnetyzmu, ktrej inauguracj przewidywa w przyszym roku. Praktyczna strona maestwa zostaa wic rozwizana. Niemniej Transito Ariza uznaa, e rozsdniej bdzie, jeli spenione zostan jeszcze dwa kocowe warunki. Przede wszystkim naleao sprawdzi, kim naprawd jest Lorenzo Daza, bo o ile mona byo po jego akcencie stwierdzi bez najmniejszej wtpliwoci, skd rzeczywicie pochodzi, o tyle nikt nie by w stanie udzieli cakowicie pewnej informacji co do jego tosamoci i rde utrzymania. A po wtre, narzeczestwo powinno trwa dugo, na tyle dugo, eby narzeczeni mogli, poprzez bezporedni kontakt, pozna si wzajemnie, utrzymujc zarazem jak najdalej idc dyskrecj dopty, dopki oboje nie nabior cakowitej pewnoci co do gbi swych uczu. Zasugerowaa, by poczekali do koca wojny. Florentino Ariza, tak podzielajc racje matki, jak i w zgodzie ze swym skrytym charakterem, przysta na zachowanie absolutnej tajemnicy. Przysta rwnie na przeduenie narzeczestwa, ale co do terminu lubu to propozycja wydaa mu si nierealna, bo przez ponad pwiecze niepodlegoci kraj nie zazna ani jednego dnia pokoju. - Zestarzejemy si czekajc - argumentowa. Jego chrzestny, homeopata, przypadkowo uczestniczcy w rozmowie, nie sdzi, aby wojny miay stanowi jak przeszkod. Osobicie uwaa, e s to wycznie bijatyki ndzarzy, popdzanych niczym bydo przez wacicieli ziemskich przeciwko bosonogim onierzom popdzanym przez rzd. - Wojna toczy si w grach - powiedzia. - Od kiedy mam wiadomo wasnego jestestwa, w miastach nie zabija si nas strzaami, lecz dekretami. Tak czy inaczej szczegy zwizane z trwaniem narzeczestwa zostay listownie ustalone ju w nastpnym tygodniu. Fermina Daza za rad ciotki Scholastyki zgodzia si na dwuletnie oczekiwanie i zachowanie wszystkiego w tajemnicy, ze swej strony poddajc myl, by Florentino Ariza poprosi o jej rk, kiedy ukoczy liceum w czasie boonarodzeniowych wakacji. W odpowiednim momencie uzgodni sposb ostatecznego sformalizowania zwizku, w zalenoci od stopnia przyzwolenia, jakie uda jej si pozyska u ojca. Tymczasem nadal pisywali do siebie z t sam arliwoci i czstotliwoci, ale bez uprzednich niepokojw, listy za zaczy nabiera poufaego tonu, przypominajcego niemal korespondencj maonkw. Nic ju nie mcio ich marze o szczciu. ycie Florentina Arizy ulego przeobraeniom. Odwzajemniona mio dodaa mu pewnoci siebie i uskrzydlia moc, jakiej przedtem nigdy nie zazna, w pracy za pocz wykazywa si tak sumiennoci, e Lotar Thugut bez trudu zdoa uzyska dla niego nominacj - ju na etat swego

zastpcy. A e projekt Szkoy Telegrafii i Magnetyzmu upad w tym czasie ostatecznie, Niemiec powica cay swj wolny czas wycznie na to, co rzeczywicie lubi, to znaczy na chodzenie do portu, granie po tawernach na akordeonie, picie piwa z marynarzami i koczenie zabawy w hotelu. Musiao upyn sporo czasu, by Florentino Ariza spostrzeg, e posuch, jakim cieszy si Lotar Thugut w owym siedlisku rozkoszy, bierze si std, e Niemiec niezauwaalnie sta si wacicielem budynku i, na dodatek, wodarzem portowych ptaszyn. Kupowa hotel stopniowo, za swoje wieloletnie oszczdnoci, ale przez podstawion osob, chudego i jednookiego czeczyn, z gow niczym szczotka i tak gobiego serca, i nikt nie by w stanie poj, jak potrafi tak znakomicie peni funkcj administratora. Ale potrafi. Tak przynajmniej wydawao si Florentinowi Arizie, kiedy administrator, nie nagabywany, poinformowa go, e w hotelu zarezerwowany jest do jego staej dyspozycji pokj, w ktrym moe nie tylko rozwizywa problemy swego podbrzusza, o ile zdecyduje sieje kiedykolwiek mie, ale zarazem moe korzysta ze znacznie spokojniejszego miejsca dla swych lektur i miosnych listw. W rezultacie, w oczekiwaniu, a upyn owe dugie, brakujce do ostatecznego sformalizowania narzeczestwa miesice, wicej czasu spdzi w hotelu ni w urzdzie czy w domu, a zdarzay si i takie okresy, kiedy Transito Ariza widywaa go wycznie wtedy, gdy przychodzi zmienia ubranie. Lektura staa si jego niezaspokojon pasj. Matka, nauczywszy go czyta, zacza kupowa mu ilustrowane ksiki autorw skandynawskich, sprzedawane co prawda jako banie dla dzieci, w rzeczywistoci za najokrutniejsze i najbardziej perwersyjne, jakie, niezalenie od wieku, mona byo przeczyta. Florentino Ariza majc pi lat klepa je z pamici zarwno na lekcjach, jak i na szkolnych akademiach, ale bliska z nimi zayo nie uwolnia go od lkw. Wprost przeciwnie, pogbia je. Przejcie do poezji byo wic jak wpynicie na spokojne wody. Ju w dziecistwie pokn wszystkie po kolei, tak jak si ukazyway, kupowane przez jego matk u bukinistw z Bramy Pisarzy, tomy Biblioteki Powszechnej zawierajcej wszystko, od Homera po najlichszego z lokalnych poetw. Nie czyni jednak adnego wyboru: czyta jak popado, jakby zdajc si na lepy los, a wszystkie te lata poerania sowa drukowanego w ogle nie nauczyy go odrnia w masie przeczytanych ksiek zego od dobrego. Jedyn oczywist dla rzecz bya pewno, e jeli musi ju wybiera pomidzy proz a wierszami, to woli wiersze, a spord nich woli te o mioci, ktre ju po drugim czytaniu, chcc nie chcc, potrafi wyrecytowa z pamici, tym szybciej im rytmiczniejsze, lepiej rymowane i bardziej rozdzierajce. I tu bio rdo pierwszych listw do Ferminy Dazy, gdzie pojawiay si cae partie, sowo w sowo, z hiszpaskich romantykw, dugo jeszcze sucych mu za natchnienie, pki rzeczywiste ycie nie zmusio go do zajcia si bardziej przyziemnymi sprawami ni cierpienia serca. Ju wwczas zacz coraz bardziej kierowa swoj uwag ku zeszytowym wyciskaczom ez i innym, jeszcze niszych lotw, okazom wczesnej prozy. Nauczy si paka wesp z matk czytajc lokalnych poetw, sprzedawanych na placach i w bramach po dwa centavos od tomiku. Potrafi jednak zarazem wyrecytowa z pamici najwietniejsze utwory kastylijskiej poezji Zotego Wieku. Oglnie rzecz biorc czyta wszystko, co mu wpado w rce i jak popado, do tego stopnia, i w wiele lat po owym cikim okresie pierwszej mioci, gdy by ju stanowczo dojrzaym mczyzn, zdarzyo mu si przeczyta od deski do deski dwadziecia tomw Skarbca Modoci, ca seri klasykw w przekadach wydawnictwa Braci Garnier i najprzystpniejsze dziea publikowane przez don Vicentego Blasco Ibaneza w kolekcji Prometeusz. Jego modziecze lata w hotelu nie ograniczyy si bynajmniej do ksikowych lektur i pisania arliwych listw, by to bowiem zarazem czas wtajemniczania go w sekrety mioci bez mioci. ycie w domu zaczynao si po poudniu, kiedy jego przyjaciki ptaszyny wstaway tak, jak je matki wyday na wiat, tote gdy Florentino Ariza, wraca z pracy zastawa paac peen nagich nimf, komentujcych bez ogrdek sekrety z ycia miasta, przynoszone im zreszt przez samych bohaterw plotek. Nago wielu dziewczt ujawniaa lady ich przeszoci: blizny na brzuchu po sztyletach, rozgwiazdy po kulach, bruzdy po miosnych ostrzach noy, szwy po

rzeniczych cesarskich ciciach. Niektre za dnia przyprowadzay ze sob swoje mae dzieci, nieszczsne owoce dziewczcej zawzitoci lub nieuwagi, rozbierajc je natychmiast tu za progiem, eby nie czuy si nieswojo w tym raju nagoci. Kada gotowaa po swojemu i nikt w tym czasie nie jada lepiej od Florentina Arizy, bo kiedy go zapraszay, wybiera najlepsze dania kadej z nich. Byo to caodzienne wito, zamierajce pod wieczr, kiedy to nagie kobiety rozpoczynay swe wdrwki do azienek poyczajc sobie mydo, szczoteczki do zbw, noyczki, nawzajem obcinajc sobie wosy, przebierajc si w wypoyczane midzy sob stroje, malujc si niczym ponure trefnisie, po czym wyruszay wreszcie na owy, by upolowa pierwsz nocn zdobycz. Od tej chwili ycie w domu stawao si bezosobowe, odczowieczone i nie sposb byo dzieli go z kimkolwiek uprzednio za to nie zapaciwszy. Nie istnia przybytek, w ktrym Florentino Ariza od czasu poznania Ferminy Dazy nie czuby si lepiej, bo byo to jedyne miejsce, gdzie nie dokuczaa mu samotno. Mao tego: miejsce to stao si w kocu jedynym, gdzie czu, e jest z ni. By moe dla tych samych powodw mieszkaa tam elegancka starsza kobieta o piknych srebrzystych wosach, nie uczestniczca w swobodnym yciu golasek, darzcych j ze swej strony bogobojnym szacunkiem. Przyprowadzi j tutaj, jako modziutk dziewczyn, zbyt wczesny narzeczony i, nacieszywszy si ni przez czas jaki, pozostawi wasnemu losowi. Pomimo tego pitna zdoaa dobrze wyj za m. Gdy w podeszym wieku owdowiaa, dwch synw i trzy crki wspzawodniczyo o przywilej przygarnicia jej do siebie, ona jednak uznaa, e nie ma godniejszego miejsca na reszt ycia ni w hotel czuych i upadych dziewczt. Zajmowany przez ni pokj sta si jej jedynym domem, co natychmiast utosamio j z Florentinem Ariz, o ktrym mawiaa, e bdzie znanym na cay wiat uczonym, bo zdolny jest uszlachetnia sw dusz czytaniem ksiek w raju lubienoci. Florentino Ariza ze swej strony poczu do niej tak sabo, e pomaga jej w zakupach na targowisku i zwyk spdza cz wieczorw na rozmowach z ni. Sdzi, i jest kobiet wiat w dziedzinie mioci, zdoaa bowiem wyjani mu wiele spraw dotyczcych perypetii sercowych w taki sposb, i nie musia, w dowd wdzicznoci, ujawnia jej wasnego sekretu. Jeli przed poznaniem mioci Ferminy Dazy nie uleg tylu pokusom znajdujcym si w zasigu rki, tym bardziej nie mg uczyni tego z chwil, gdy bya ju jego oficjaln narzeczon. Florentino Ariza wspy wic z wieloma kobietami, dzieli z nimi ich rozkosze i biedy, ale ani jemu, ani im nawet przez myl nie przyszo posun si dalej. Nieprzewidziane zdarzenie w peni ukazao si jego determinacji. Pewnego dnia, o szstej po poudniu, kiedy dziewczta ubieray si na przyjcie nocnych klientw, do jego pokoju wesza sprztaczka: kobieta moda, ale przedwczenie postarzaa i zniszczona, ubrana jak pokutnica ku chwale goych kobiet. Widzia j codziennie nie czujc si widzianym: chodzia po pokojach z miotami, z kubem na mieci i ze specjaln cierk do zbierania z podg zuytych prezerwatyw. Wesza do celi, w ktrej Florentino Ariza jak zwykle czyta, i jak zwykle nie chcc mu przeszkadza, zacza sprzta pokj z daleko idc ostronoci. Niespodziewanie znalaza si obok ka i nagle poczu ciep i czu do na splocie swego brzucha, do szukajc go, do odnajdujc go, rozpinajc mu guziki, podczas gdy jej oddech zacz wypenia cay pokj. Wpierw udawa, e czyta, wreszcie, nie mogc ju wytrzyma, wywin si i przewrci na bok. Przerazia si, bo gdy j zatrudniano jako sprztaczk, ostrzegano przede wszystkim, eby nie prbowaa sypia z klientami. Nie musieli jej zreszt ostrzega, naleaa bowiem do tych kobiet, ktre sdziy, e prostytucja nie polega na sypianiu za pienidze, ale na sypianiu z nieznajomymi. Miaa dwoje dzieci, kade z innym mczyzn, wcale nie dlatego, e oba jej zwizki ograniczyy si do przypadkowych przygd, ale dlatego, e nie zdoaa rozkocha nikogo, kto potrafiby wrci do niej po trzecim razie. Do tej pory bya kobiet bez gwatownych potrzeb, z samej swej natury przygotowana do cierpliwego wyczekiwania, ale ycie w tym domu okazao si mocniejsze od jej cnt. Przychodzia do pracy o szstej po poudniu i ca noc spdzaa na chodzeniu od pokoju do pokoju, zamiataniu ich byle jak, zbieraniu prezerwatyw, zmienianiu

przecierade. W gowie si nie miecio, co potrafili pozostawi po sobie mczyni po godzinach mioci. Pozostawiali rzygowiny i zy, co wydawao jej si w peni zrozumiae, ale pozostawiali rwnie zagadkowe lady swej intymnoci: kaue krwi, grudy ekskrementw, szklane oczy, zote zegarki, sztuczne szczki, relikwiarze ze zotymi kosmykami, listy miosne, handlowe, z kondolencjami; listy na kad okoliczno. Niektrzy wracali po swoje zagubione rzeczy, wikszo przedmiotw pozostawaa jednak tam, a Lotar Thugut trzyma je pod kluczem, uwaajc, e wczeniej czy pniej w paac w nieasce, z tysicami zapomnianych przedmiotw osobistych, przeksztacony zostanie w muzeum mioci. Praca bya uciliwa i le patna, ale wykonywaa j starannie. Nie moga natomiast znie paczu, lamentw, skrzypienia spryn w kach osadzajcego si w jej krwi z takim arem i z takim blem, e o wicie nie moga powstrzyma chci przespania si z pierwszym napotkanym na ulicy ebrakiem lub zabkanym pijakiem, ktry bez zbdnych pyta czy pretensji wywiadczyby jej ask. Pojawienie si mczyzny bez kobiety, jak Florentino Ariza, modego i niewinnego byo dla niej darem niebios, bo od pierwszej chwili zdaa sobie spraw, i jest to kto taki sam jak ona: czowiek potrzebujcy mioci. Na wszystkie zachty z jej strony zareagowa jednak cakowit obojtnoci. Zachowa cnot dla Ferminy Dazy i nie byo siy ani jakiejkolwiek racji, ktre byyby w stanie odwie go od tego postanowienia. I tak, a nie inaczej pyno jego ycie na cztery miesice przed ustalon na sformalizowanie narzeczestwa dat, kiedy pewnego dnia o sidmej rano, w urzdzie telegraficznym pojawi si Lorenzo Daza i zapyta Florentina Ariz. A e ten jeszcze nie przyszed do pracy, poczeka na siedzc na awce do smej dziesi i zdejmujc z jednego palca, a nakadajc na inny masywny zoty piercie uwieczony szlachetnym opalem; a kiedy ujrza wchodzcego do urzdu modzieca, natychmiast rozpozna w nim pracownika telegrafu i chwyci go pod rami. - Prosz za mn, mody czowieku - powiedzia mu. - Pan i ja musimy przez pi minutek porozmawia jak mczyzna z mczyzn. Florentino Ariza, trupio zielony, da si poprowadzi. Nie by przygotowany na to spotkanie, bo Fermina Daza ani nie miaa czasu, ani nie znalaza sposobnoci, eby go ostrzec. A rzeczy miay si tak, e w zesz sobot siostra Franca de la Luz, przeoona Szkoy Ofiarowania Najwitszej Marii Panny, wlizgna si cichcem niby w na Podstawowe Wiadomoci z Kosmogonii i zagldajc uczennicom przez rami wypatrzya, i Fermina Daza, symulujc prowadzenie pilnych notatek w zeszycie, w rzeczywistoci pisze list miosny. Przewinienie, zgodnie z regulaminem szkoy, karane byo wydaleniem. Lorenzo Daza, natychmiast wezwany do dyrekcji, odkry szczelin, przez ktr wycieka jego elazny rygor. Fermina Daza z wrodzon sobie uczciwoci przyznaa si do listu, ale odmwia ujawnienia tosamoci tajemnego narzeczonego, czynic to ponownie wobec Sdu Dyscyplinarnego, ktry, w konsekwencji, zatwierdzi decyzj o jej usuniciu. Ojciec mimo to przeprowadzi rewizj w sypialni, w nietykalnym do tej pory sanktuarium, i w podwjnym dnie kufra odkry pakunki listw z trzech lat, ukrytych z mioci rwn tej, z jak zostay napisane. Podpis nie pozostawia adnych wtpliwoci, ale Lorenzo Daza nie by w stanie ani wwczas, ani kiedykolwiek indziej uwierzy, e wiedza crki o sekretnym narzeczonym moga ograniczy si wycznie do znajomoci jego zawodu telegrafisty i zamiowania do skrzypiec. Przekonany, e tak skomplikowana wi uczuciowa moliwa jest li tylko dziki wsplnictwu jego siostry, nie skorzystawszy nawet w czci z prawa aski, by da jej szans usprawiedliwienia si, odprawi j bezapelacyjnie na pokadzie golety z San Juan de la Cienaga. Fermina Daza nigdy nie uwolnia si od ostatniego wspomnienia o niej, wspomnienia owego wieczoru, kiedy poegnawszy j w bramie ujrzaa, jak kocista i popielata kobieta, trawiona gorczk wewntrz swego burego habitu, znika w parkowej mawce z jedynym dobytkiem caego swego ycia: staropanieskim tobokiem i oszczdnociami zasupanymi w trzyman w garci chusteczk, wystarczajcymi na przeycie miesica. Natychmiast po uwolnieniu si spod wadzy

ojca zacza szuka ciotki po wszystkich karaibskich prowincjach, pytajc o ni kadego, kto mgby j zna, nie natrafiajc na aden, najdrobniejszy bodaje lad po niej, do chwili kiedy po trzydziestu niemal latach otrzymaa wreszcie dugo bdzcy z rk do rk list, w ktrym powiadamiano j, i stuletnia prawie Scholastyka Daza zmara w leprozorium Agua de Dios. Lorenzo Daza nie przewidzia gwatownoci, z jak crka zareagowaa wobec niesprawiedliwej kary wymierzonej ciotce Scholastyce, ktr zawsze utosamiaa z pamitan jak przez mg matk. Zaryglowaa si w sypialni odmawiajc przyjmowania napojw i poywienia, a kiedy w kocu zdoa nakoni j, wpierw grobami, pniej za le maskowanym baganiem, by otworzya mu drzwi, znalaz si oko w oko z rann panter, ktra raz na zawsze wyrosa ze swych pitnastu lat. Usiowa wkra si w aski crki schlebiajc jej we wszystkim. Usiowa da jej do zrozumienia, e mio w tym wieku jest tylko uud, usiowa przekona j po dobroci, by oddaa listy, wrcia do szkoy i na kolanach bagaa o przebaczenie, i da jej swoje sowo honoru, i on pierwszy pomoe jej w znalezieniu szczcia u boku godnego jej pretendenta. Ale gada po prnicy, jak do trupa. Doszcztnie zdruzgotany, podczas poniedziakowego obiadu straci w kocu panowanie nad sob, ale gdy on, na skraju ataku wciekoci, dawi si przeklestwami i obelgami, ona przyoya sobie do garda n do krajania misa, bez zbytniego dramatyzmu, ale z tak stanowczoci i z tak otpiaym wzrokiem, e nie mia rzuci wszystkiego na jedn szal. Wanie wwczas podj ryzyko przeprowadzenia piciominutowej mskiej rozmowy z owym niefortunnym przybd, ktrego, jako ywo, nigdy na oczy nie widzia i ktry w tak niefortunnym momencie stan w poprzek jego ycia. Wycznie z czystego przyzwyczajenia chwyci przed wyjciem rewolwer, cho by na tyle rozwany, e ukry go pod koszul. Florentino Ariza cigle nie by w stanie na nowo zapa tchu, gdy Lorenzo Daza prowadzi go pod rami przez Plac Katedralny ku podcieniom Parafialnej, by w kocu zaprosi go do stolika w ogrdku. O tej porze nie byo klientw, jedynie czarna matrona zmywaa kamienn podog olbrzymiej sali z popkanymi i zakurzonymi witraowymi szybami, krzesa zreszt zoone byy jeszcze do gry nogami na marmurowych stolikach. Florentino Ariza czsto widywa tam Lorenza Daz grajcego i popijajcego wino beczkowe z Asturyjczykami z targowiska, w czasie wrzaskliwych dysput dotyczcych innych, nieustannych i zupenie nie naszych wojen. Wielokrotnie, wiadom fatalizmu mioci, zastanawia si, jak bdzie wygldao spotkanie z nim, ktre wczeniej czy pniej musiao nastpi i ktremu adna ludzka sia nie bya w stanie zapobiec, bo w przeznaczeniu ich obu byo im ono pisane od samego pocztku. Wyobraa je sobie jako nierwny spr, nie tylko dlatego, e Fermina Daza przestrzegaa go w listach przed gwatownym charakterem swego ojca, ale i dlatego, e sam dostrzeg, i jego oczy zdaway si wcieke nawet wtedy, gdy mia si do rozpuku przy szachowym stoliku. Wszystko w nim byo szczytem przecitnoci: opasy brzuch, napuszony sposb mwienia, rysie bokobrody, nalane donie z piercieniem przytoczonym ogromnym opalem. Jedyn jego ujmujc cech, natychmiast rozpoznan przez Florentina Ariz, gdy tylko ujrza idcego Lorenza Daz, by ten sam przypominajcy ani chd jego crki. Kiedy jednak ten wskaza mu krzeso przy stole, nie wyda mu si ju osob tak szorstk, na jak wyglda, a gdy jednoczenie zaproponowa mu kieliszek anywki, Florentino Ariza cakowicie ju odzyska oddech. Nigdy nie pi anywki o smej rano, ale przyj zaproszenie z wdzicznoci, potrzebowa bowiem tego natychmiast. Lorenzo Daza rzeczywicie wyuszczy swoje racje w pi minut i uczyni to z tak rozbrajajc szczeroci, i cakowicie skonfundowa Florentina Ariz. Po mierci ony jedynym celem jego ycia byo uczyni z crki wielk dam. Droga bya mudna i nie nazbyt pewna dla handlarza muw nie umiejcego czyta ani pisa, cieszcego si za to saw koniokrada, nie tyle udowodnion, co powszechnie znan w caej prowincji San Juan de la Cienaga. Przypali mulniczego skrta i poskary si: Tylko za sawa moe by gorsza od zego zdrowia. Mimo to, powiedzia, prawdziwy sekret jego bogactwa ley w tym, e adna z jego mulic nie pracowaa tyle i z takim powiceniem co on sam, nawet w najgorszych okresach poszczeglnych wojen, kiedy miasteczka obracane byy z dnia na dzie w popi, pola za kompletnie niweczone. Aczkolwiek

crka nigdy nie zostaa wprowadzona w tajniki planw dotyczcych jej losu, zachowywaa si niczym najbardziej entuzjastyczny wsplnik. Bya inteligentna i systematyczna do tego stopnia, i z chwil gdy sama posiada umiejtno czytania, nauczya rwnie czyta swego ojca, w wieku za dwunastu lat cechowao j ju poczucie rzeczywistoci, wystarczajce a nadto do prowadzenia domu bez pomocy ciotki Scholastyki. Westchn: To zota mulica. Kiedy crka ukoczya szko podstawow otrzymujc pitki ze wszystkich przedmiotw i dyplom z wyrnieniem publicznie wrczony podczas uroczystego zakoczenia roku, zrozumia, e San Juan de la Cienaga stao si zbyt ciasne dla jego marze. Odprzeda wwczas ziemie i stada i przenis si z nowymi siami i siedemdziesicioma tysicami pesos w zocie do tego miasta w ruinie, o sawie ju mocno wyblakej, w ktrym wszake pikna i wychowana podug dawnej mody kobieta miaa jeszcze widoki na powtrne narodziny dziki bogatemu maestwu. Wtargnicie Florentina Arizy stao si tym samym nieprzewidzian przeszkod dla realizacji tak starannie houbionych planw. No wic cignem tu pana, bo mam prob, powiedzia Lorenzo Daza. Zanurzy koniec skrta w anywce, zacign si nie puszczajc dymu i zakoczy strapionym gosem: - Prosz zej nam z drogi. Florentino Ariza sucha go popijajc anyow wdk, tak pochonity ujawnianymi mu informacjami o przeszoci Ferminy Dazy, i nawet nie zastanowi si nad tym, co ma powiedzie, gdy bdzie musia to zrobi. Ale kiedy nadszed w moment, zda sobie spraw, e cokolwiek powie, i tak jego los jest przesdzony. - Pan z ni rozmawia? - zapyta. - Nic panu do tego - powiedzia Lorenzo Daza. - Pytam - powiedzia Florentino Ariza - bo wydaje mi si, e jedyn osob upowanion do podjcia decyzji jest paska crka. - adne takie - powiedzia Lorenzo Daza. - To mska rzecz i naley j zaatwi midzy mczyznami. Ton jego gosu sta si na tyle napastliwy, i jeden z klientw z pobliskiego stolika zacz im si bacznie przyglda. Florentino Ariza odezwa si agodniejszym gosem, ale z najwiksz stanowczoci, na jak go byo sta: - Mimo wszystko - powiedzia - nie mog udzieli adnej odpowiedzi nie wiedzc, co ona o tym sdzi. To byaby zdrada. Wwczas Lorenzo Daza odchyli si na krzele, powieki zaczerwieniy mu si i zwilgotniay, a jego lewe oko wykonao obrt wok wasnej osi i wytrzeszczone w bok, znieruchomiao. On te zniy gos. - Prosz mnie nie zmusza, ebym panu strzeli w eb - powiedzia. Florentino Ariza poczu, jak w jego wntrznociach przelewa si zimna piana. Ale gos mu nawet nie zadra, bo i on uzna, e owieca go Duch wity. - Niech pan strzela - powiedzia kadc rk na sercu. - Nie ma wikszej chway ni mier w imi mioci. Lorenzo Daza musia spojrze na niego z boku, jak papuga, by odnale go wykrzywionym okiem. Nie wymwi, lecz wyplu sowo, sylaba po sylabie: - Skur - wy - sy - nu! W tym samym tygodniu zabra crk w podr zapomnienia. Bez adnych wyjanie, z wsami powalanymi wciekoci wymieszan z przeutym tytoniem, wtargn do jej sypialni i kaza, by szykowaa baga. Zapytaa, dokd jad, on za odpowiedzia: Po mier. Wystraszona t zbyt prawdopodobn odpowiedzi, usiowaa stawi mu czoo rwnie odwanie jak w ostatnich dniach, ale ojciec odpi pas ze sprzczk z litej miedzi i owinwszy go sobie wok pici trzasn nim o st z tak si, i po caym domu rozleg si huk niczym wystrza karabinowy. Fermina Daza zbyt dobrze wiedziaa na co go sta i skd bierze siy, zwina wic toboek z dwch mat i hamaka i zapakowaa w dwa due kufry cae swoje ubranie, wicie przekonana, e jest to podr bez powrotu. Zanim si ubraa, zamkna si w azience i zdoaa napisa do Florentina Arizy krtki poegnalny list na kartce wyrwanej z pliku papieru toaletowego. Nastpnie ucia sobie

sekatorem cay warkocz, zwina go i woya do szkatuki wycieanej aksamitem z wyhaftowanymi zot nici wzorami i wysaa razem z listem. Bya to obkacza podr. Sam etap pocztkowy, w karawanie andyjskich poganiaczy, trwa jedenacie dni, kiedy to nieustannie jadc na mulicach wspinali si stromymi perciami Sierra Nevada, otpiali w nagim socu lub przemoczeni do szpiku koci przez padajce poziomo padziernikowe deszcze i niemal wci odurzeni zapierajc dech stromizn i wydobywajcymi si z przepaci oparami. W trzecim dniu wdrwki mulica, doprowadzona do szau przez gzy, rzucia si razem ze swym jedcem w d, pocigajc za sob swoj kawalkad, a skowyt czowieka i caego stada powizanych ze sob zwierzt rozlega si po wwozach i urwiskach jeszcze wiele godzin po katastrofie i przez wiele lat trwa w pamici Fermmy Dazy. Cay jej baga run razem z mulicami, ale w tej trwajcej wieki chwili, od upadku po zamarcie na dnie skowytu przeraenia, nie mylaa o biednym roztrzaskanym mulniku i rozbitym stadzie, ale o tym, e nie miaa szczcia, bo jej mulica nie bya powizana z tamtymi. Pierwszy raz dosiadaa mua, ale nie odczuwaaby z tak gorycz zarwno strachu, jak i udrk podry, gdyby nie przekonanie, e nigdy ju nie zobaczy Florentina Arizy ani nie zazna pocieszenia pyncego z jego listw. Od pocztku wyprawy nie odezwaa si ani sowem do ojca, on za by tak zbity z tropu, e zwraca si do niej wycznie w niezbdnych przypadkach lub przekazywa polecenia przez mulnikw. Jeli dopisywao im szczcie, docierali do przydronych zajazdw, gdzie podawano im gralskie potrawy, ktrych nie chciaa je, i spali na pryczach przesiknitych zatchym potem i moczem. Najczciej jednak spdzali noce w indiaskich osadach, publicznych sypialniach pod goym niebem, wybudowanych na skraju drogi, z rzdami palikw i daszkw z gorzkiej palmy, gdzie kady przybysz mia prawo pozosta do witu. Fermina Daza nie zdoaa przespa ani jednej nocy, pocc si ze strachu, czujc w ciemnociach milczc krztanin podrnych przywizujcych swe zwierzta do palikw i rozwieszajcych hamaki, gdzie popado. O zmierzchu, kiedy docierali jako pierwsi, miejsca te byy puste i spokojne, ale o wicie budziy si ju przeistoczone w jarmarczny plac zapchany hamakami porozwieszanymi na rnych wysokociach, z Indianami Aruaco picymi w kucki, pord meczenia sptanych kz, wrzaskliwego piania sposobionych do walk kogutw przewoonych w faraoskich klatkach i dyszcego milczenia psw pasterskich, ktre nie szczekay, gdy przyuczono je do tego ze wzgldu na wojenne niebezpieczestwa. Te uciliwe warunki nieobce byy Lorenzowi Dazie, ktry przez p ycia trudni si w tym regionie handlem i niemal zawsze spotyka o wicie swych dawnych przyjaci. Dla crki bya to nie koczca si agonia. Odr adunkw solonej ryby oraz brak apetytu, wynikajcy z tsknoty, doprowadziy do tego, e kompletnie utracia nawyk jedzenia, a nie zwariowaa z rozpaczy wycznie dziki temu, e zawsze pewn ulg przynosio jej wspomnienie Florentina Arizy. Nie wtpia, e to wanie jest kraj zapomnienia. Kolejnym staym zagroeniem bya wojna. Od pierwszego dnia podry mwiono o grocych im rozproszonych patrolach, mulnicy za pouczyli ich, jak rozrni, kto do ktrej z walczcych stron naley, aby mc si odpowiednio zachowa. Nierzadko spotka mona byo dowodzony przez oficera konny oddzia, przeprowadzajcy pobr rekrutw poprzez apanie ludzi na lasso niczym rozbiegane byczki. Fermina Daza, wyczerpana tyloma innymi okropnociami, zdya ju zapomnie o tym zagroeniu, ktre w jej mniemaniu byo raczej wytworem fantazji ni rzeczywistym i czyhajcym w kadej chwili niebezpieczestwem, gdy pewnej nocy oddzia o nieznanej przynalenoci porwa dwch podrnych z karawany, by w odlegoci p mili od obozowiska powiesi ich na dzwonnicy. Lorenza Dazy nic z nimi nie czyo, ale doprowadzi do tego, e odcito ich od sznurw, i sam sprawi im chrzecijaski pochwek w podzice za to, e to nie jego spotka taki los. Ale tu nie byo miejsca na art. Napastnicy obudzili go przystawiwszy mu luf strzelby do brzucha, a ich dowdca, w achmanach, z twarz wysmarowan sadz, przygldajc mu si w wietle lampy zapyta, czy jest liberaem czy konserwatyst. - Ani jednym, ani drugim - powiedzia Lorenzo Daza.

- Jestem obywatelem hiszpaskim. - Masz szczcie! - powiedzia dowdca i unoszc rk poegna go: - Niech yje krl! Dwa dni pniej zjechali w wietlist dolin, gdzie leaa beztroska osada Valledupar. Na podwrkach toczyy si walki kogutw, na rogach ulic rozbrzmiewaa muzyka akordeonw, jedcy dosiadali rasowych koni, strzelay petardy, biy dzwony. Wznoszono pirotechniczny zamek. Fermina Daza nawet nie zauwaya zabawy. Zatrzymali si w domu wujka Lisimaco Sancheza, brata jej matki, ktry zawczasu wyjecha im na spotkanie traktem krlewskim, na czele zgiekliwej kawalkady modych krewniakw dosiadajcych najbardziej rasowych bestii w caej prowincji, by eskortowa goci na ulicach miasteczka pord huku sztucznych ogni. Dom stojcy przy rynku, obok kolonialnego wielokrotnie odbudowywanego kocioa, ze wzgldu na obszerne, ciemne pomieszczenia i wychodzc na sad sie przesiknit zapachem ciepej melasy, wyglda bardziej na skad gospodarski ni na budynek mieszkalny. Ledwie zsiedli z koni, gocinne salony wypeniy si licznymi i nie znanymi krewnymi, ktrzy nkali Fermin Daz sw nieznon wylewnoci, ona za, cierpica z powodu odparze od sioda, nieprzytomna z braku snu, z pustym odkiem, nie bya w stanie kocha nikogo na tym wiecie, i chciaa tylko znale si w jakimkolwiek spokojnym i ustronnym miejscu, eby mc si wypaka. Jedynie jej kuzynka, Hildebranda Sanchez, dwa lata od niej starsza i obdarzona t sam imperialn dum, natychmiast domylia si, co jej dolega, bo i ona spalaa si w arze zbyt zuchwaej mioci. Wieczorem zaprowadzia j do przygotowanej dla nich obu sypialni i nie moga poj, jakim cudem Fermina Daza jeszcze yje, majc miast poladkw jedn wielk, rozjtrzon ran. Przy pomocy swej matki, kobiety tak serdecznej i tak podobnej do swego ma, jakby byli bliniakami, przygotowaa jej nasiadwk i umierzya nieco bl kompresami z pomornika, podczas gdy pioruny zamku z petard i siarki wstrzsay posadami domu. Okoo pnocy gocie opucili dom, zabawa publiczna rozproszya si w liczne mae grupki, a kuzynka Hildebranda poyczya Ferminie Dazie nocn koszul z madapolamu i pomoga jej uoy si w ku zasanym mikkimi przecieradami i puchowymi poduszkami, ktre nagle wywoay u niej przelotn panik szczcia. Kiedy zostay wreszcie same w sypialni, zaryglowaa drzwi i wycigna spod rozoonego przy jej ku dywanu kopert zalakowan pieczciami Pastwowego Telegrafu. Ferminie Dazie do byo ujrze promieniejc przebiegoci twarz kuzynki, by w pamici jej serca odrodzi si przejmujcy zapach biaych gardenii, zanim jeszcze zdya rozerwa zbami lak pieczci, by pniej do rana brodzi w morzu ez, jakie nioso z sob jedenacie roznamitnionych telegramw. Wwczas dowiedziaa si wszystkiego. Lorenzo Daza przed wyjazdem popeni bd, telegraficznie zawiadamiajc o podry swego szwagra, Lisimaka Sancheza, ktry z kolei przekaza wiadomo wszystkim bliszym i dalszym krewnym, rozsianym po rozlicznych miasteczkach i osadach prowincji. W ten oto sposb Florentino Ariza mg nie tylko zdoby informacje o caej trasie podry, ale zmobilizowa rwnie dugi cig bractwa telegrafistw, by ledzi drog Ferminy Dazy a po ostatnie sioo Cabo de la Vela. Pozwolio mu to prowadzi z ni oywion korespondencj od momentu przyjazdu do Valledupar, gdzie przebywaa trzy miesice, po kres podry w Riohacha, ptora roku pniej, kiedy Lorenzo Daza, uznawszy, e crka zapomniaa ju raz na zawsze, postanowi wrci do domu. By moe nawet nie uwiadamia sobie, jak bardzo osaba jego czujno, gdy da si zwie serdecznoci krewnych ony, ktrzy po tylu latach odoyli na bok plemienne uprzedzenia, przyjmujc go z caego serca jako jednego spord swoich. Wizyta staa si pnym pojednaniem, cho nie to byo jej celem. Rodzina Ferminy Sanchez ostro sprzeciwia si w swoim czasie jej maestwu z chepliwym i nieokrzesanym obieywiatem, imigrantem znikd, ktrego handlowanie dzikimi muami wydawao si zbyt proste, eby mogo by uczciwe. Lorenzo Daza wysoko mierzy, jego wybranka bya bowiem najlepsz parti w typowej dla tego regionu rodzinie: w rozgazionym rodzie nieokieznanych kobiet i mczyzn o agodnym sercu i atwym cynglu, obdnie przewraliwionych na punkcie honoru. Fermina Sanchez, mimo to, ze lep determinacj trudnych

mioci, postawia na swoim i wysza za niego na przekr rodzinie, z takim popiechem i w tak wielkiej tajemnicy, i wydawao si, e czyni to nie z mioci, lecz z potrzeby okrycia sakramentaln oson przedwczesnego owocu nieostronoci. Dwadziecia pi lat pniej Lorenzo Daza, nie zdajc sobie sprawy, i jego nieprzejednanie wobec miostek crki jest wiern powtrk jego wasnej historii, ali si na swj nieszczsny los przed tymi samymi szwagrami, ktrzy nie akceptowali jego osoby, tak jak ci z kolei alili si, w swoim czasie przed swoimi szwagrami. Ale dni, ktre on traci na lamentach, zyskiwaa jego crka, yjc mioci. Podczas gdy on kastrowa byczki i ujeda mulice na yznych ziemiach szwagrw, ona przechadzaa si swobodnie, w gromadzie kuzynek pod przewodem Hildebrandy Sanchez, najpikniejszej z nich i najyczliwszej, ktrej beznadziejna namitno do starszego o dwadziecia lat, onatego i dzieciatego mczyzny musiaa zadowoli si jedynie ulotnymi spojrzeniami. Po przeduonym pobycie w Valledupar kontynuowali podr po grskich odnogach, przez okwiecone ki i mesety z marze, i we wszystkich miasteczkach przyjmowano ich tak samo jak tam: muzyka i fajerwerki, kolejne wcignite w spisek kuzynki i punktualnie przysyane depesze w urzdach telegraficznych. Do szybko Fermina Daza zdaa sobie spraw, e wieczr jej przyjazdu do Valledupar nie by wcale wyjtkowy, gdy mieszkacy tej urodzajnej prowincji przez cay tydzie yli tak, jakby kady dzie by witem. Gocie spali tam, gdzie zaskakiwaa ich noc, i jedli tam, gdzie dopada ich gd, domy byy bowiem domami o nieustannie otwartych drzwiach i zawsze czeka tam rozwieszony hamak i stojce na ogniu sancocho z trzech rodzajw mis, na wypadek gdyby kto zjawi si wczeniej ni telegram z zapowiedzi, co zdarzao si zawsze. Hildebranda Sanchez towarzyszya kuzynce przez reszt podry, prowadzc j z radosn subtelnoci przez zawie gszcze pokrewiestwa ku rdom jej pochodzenia. Fermina Daza rozpoznaa si, poczua si po raz pierwszy pani siebie, poczua, e kto jej towarzyszy i e jest pod opiek, a jej puca napeniao powietrze wolnoci przywracajce jej spokj i ch ycia. Nawet w swoich ostatnich latach wspominaa ow podr, coraz blisz w pamici, z perwersyjn wyrazistoci nostalgii. Pewnej nocy wrcia z codziennego spaceru oszoomiona olnieniem, e moe by szczliwa nie tylko bez mioci, ale i wbrew mioci. Olnienie zatrwoyo j, jedna z jej kuzynek usyszaa bowiem rozmow swych rodzicw z Lorenzem Daz, w czasie ktrej sugerowa on moliwo wydania crki za jedynego spadkobierc bajecznej fortuny Kleofasa Moscote. Fermina Daza znaa go. Widziaa, jak taczy po placach na swych doskonaych wierzchowcach przystrojonych w czapraki tak bogato zdobione, e z wygldu raczej przypominay szaty liturgiczne: by elegancki i zrczny i mia rzsy marzyciela, doprowadzajce kamienie do westchnie, ale ona porwnaa go do swego wspomnienia Florentino Arizy siedzcego pod migdaowcami na skwerze, biednego, wychudzonego, z tomikiem wierszy przy piersi, i nie odnalaza w swym sercu nawet cienia wtpliwoci. W owych dniach Hildebranda Sanchez chodzia z gow w chmurach, pena zudze po wizycie u wrki, ktrej jasnowidztwo zdumiao j. Przeraona ojcowskimi zamiarami Fermina Daza rwnie udaa si do niej. Karty powiedziay, e w jej przyszoci nie wida niczego, co mogoby przeszkodzi jej dugiemu i szczliwemu maestwu, i usyszawszy t przepowiedni odetchna z ulg, nie pojmowaa bowiem, jak miaaby dzieli w szczliwy los z innym mczyzn ni ten, ktrego kochaa. Oywiona t pewnoci, odzyskaa cakowicie sw dawn samodzielno. W ten oto sposb korespondencja telegraficzna z Florentinem Ariz przeobrazia si, z koncertu zamiarw i pobonych ycze, w metodyczn, praktyczn i jak nigdy przedtem intensywn wymian myli. Ustalili daty, ustalili sposoby, zaangaowali ycie obojga we wsplne silne postanowienie, e wezm lub nie pytajc nikogo o zgod, gdziekolwiek i jakkolwiek, skoro tylko spotkaj si ponownie. Fermina Daza uznaa te zobowizania za tak wice, i w w wieczr, gdy ojciec pozwoli jej wzi udzia w jej pierwszym dorosym balu, w Fonsece, wydao jej si

niegodziwoci przyjcie zaproszenia bez uprzedniej zgody narzeczonego. Florentino Ariza by tej nocy w hotelu i gra w karty z Lotarem Thugutem, kiedy powiadomiono go, e ma pilne poczenie telegraficzne. By to telegrafista z Fonseki, ktry musia czy si przez siedem porednich stacji, aby Fermina Daza moga poprosi o zgod na udzia w balu. Otrzymawszy j wreszcie, nie zadowolia si jednak zwykym przyzwoleniem, lecz poprosia o dowd, e to rzeczywicie Florentino Ariza operuje kluczem po drugiej stronie linii. Bardziej ogupiay ni dumny, uoy zdanie identyfikujce: Powiedz jej, e przysigam na bogini w koronie. Fermina Daza rozpoznawszy haso i odzew bawia si na swym pierwszym dorosym balu do sidmej rano, kiedy to musiaa przebra si byskawicznie, by nie spni si na msz. Na dnie kufra przechowywaa wwczas znacznie wicej listw i telegramw, ni zarekwirowa jej ojciec przed wyjazdem, nauczya si rwnie uywa forteli zamnych kobiet. Lorenzo Daza odczytywa zmiany w jej sposobie bycia jako widome oznaki, e odlego i czas wyleczyy j z modzieczych fantazji, nigdy jednak nie mwi z ni o projektowanym maestwie. Ich wzajemne stosunki nabray cech poprawnoci - cho nie przekraczay granic formalnej rezerwy, ktr mu narzucia, gdy wypdzi ciotk Scholastyk - co pozwolio im na wspycie do tego stopnia wygodne, i nikt nie mg wtpi, e oparte jest na czuoci. W tym wanie okresie Florentino Ariza postanowi wyzna jej w licie, e zamierza wydoby dla niej skarb zatopionego galeonu. Bo tak rzeczywicie byo, sam pomys za, niczym natchnienie, spyn na niego w wietliste popoudnie, kiedy morze wydawao si wybrukowane aluminium, z powodu ogromnej masy ryb oszoomionych dziewann i wyrzuconych na powierzchni. Na widok rzezi z caego nieba zleciay si wrzeszczc wszystkie ptaki i rybacy musieli je odpdza wiosami, eby nie wydary im owocw tego zakazanego cudu. Uywanie dziewanny, ktra tylko usypia ryby, cho od czasw Kolonii prawnie zakazane, byo powszechnie i w biay dzie stosowan przez karaibskich rybakw praktyk, dopki nie zostaa ona wyparta przez dynamit. Jednym z ulubionych zaj Florentina Arizy, pod nieobecno Ferminy Dazy, byo przygldanie si z falochronu rybakom wcigajcym na odzie niewody pene upionych ryb. W tym samym czasie grupka dzieciakw, poruszajcych si w wodzie jak delfiny, namawiaa gapiw, by rzucali im monety, ktre malcy zaraz wyawiali z dna. Byy to te same dzieciaki, ktre wypyway w tym wanie celu ku transatlantykom i o ktrych tak si rozpisywano w Stanach Zjednoczonych i we Francji, podziwiajc mistrzostwo maych nurkw. Florentino Ariza zna je od niepamitnych czasw, bo zna je, zanim pozna mio, nigdy jednak nie przyszo mu na myl, e moe potrafiyby wydoby z dna ca fortun galeonu. Pomys objawi mu si owego wanie popoudnia i od najbliszej niedzieli a do dnia powrotu Ferminy Dazy, niemal rok pniej, mia dodatkowy powd do obdu. Euklides, jeden z pywajcych dzieciakw, po nie trwajcej nawet dziesiciu minut rozmowie zapaa takim samym entuzjazmem do owego pomysu podmorskich poszukiwa. Florentino Ariza nie ujawni mu prawdy o swym przedsiwziciu, dogbnie za to wywiedzia si o podwodnych i eglarskich umiejtnociach chopca. Zapyta go, czy umie bez powietrza zanurkowa na gboko dwudziestu metrw, i Euklides powiedzia, e tak. Zapyta, czy jest w stanie sam sterowa odzi ryback na penym morzu w czasie sztormu bez adnych przyrzdw poza wasnym instynktem, i Euklides powiedzia, e tak. Zapyta, czy potrafi odnale konkretne miejsce, szesnacie mil morskich na pnocny wschd od najwikszej wyspy archipelagu Sotavento, i Euklides powiedzia, e tak. Zapyta, czy mgby pyn w nocy kierujc si gwiazdami, i Euklides powiedzia, e tak. Zapyta, czy gotw jest zrobi to za t sam dniwk, jak pac mu rybacy za pomoc w owieniu, i Euklides powiedzia, e tak, ale za dodatkow opat piciu reali w niedziele. Zapyta, czy umie broni si przed rekinami, i Euklides powiedzia, e tak, bo zna rne magiczne sposoby, eby je odstraszy. Zapyta, czy obiecuje dochowa sekretu, nawet gdyby zastosowano wobec niego narzdzia tortur w paacu Inkwizycji, i Euklides powiedzia, e tak, bo nigdy na nic nie odpowiada nie, potrafi za mwi tak z takim przekonaniem, i nie sposb byo w to wtpi. Na koniec przygotowa mu kosztorys wydatkw: tyle za wynajem odzi,

tyle za wioso, tyle za sprzt rybacki, eby nikt nie nabra podejrze co do prawdziwego celu wypraw. Poza tym naleao zabra ze sob prowiant, spory antaek sodkiej wody, lamp oliwn, pk wiec ojowych i rg myliwski, na wypadek gdyby trzeba byo wzywa pomocy. Mia okoo dwunastu lat i by ruchliwy, sprytny, gadatliwy jak sroka i obdarzony ciaem wgorza, ktre sprawiao wraenie, i jest stworzone do przelizgiwania si przez bulaje. Cige przebywanie na socu i w socie tak wygarbowao mu skr, i trudno byo si domyli, jaka jest jej naturalna barwa, co z kolei czynio jeszcze bardziej byszczcymi jego due te oczy. Florentino Ariza natychmiast ujrza w nim wspaniaego wsplnika do przedsiwzicia zapowiadajcego tak obfite owy, nie zwlekajc wic duej, przystpili do realizacji planu w najblisz niedziel. O wicie wypynli z portu rybackiego, wietnie wyekwipowani i z jeszcze wikszym animuszem. Euklides, niemal nagi, bo jak zwykle zaledwie w przepasce na biodrach, Florentino Ariza za w surducie, w ponurym kapeluszu, w lakierkach, z romantyczn kokard na szyi i z ksik dla zabicia czasu w trakcie przeprawy ku wyspom. Ju pierwszej niedzieli zda sobie spraw, e Euklides jest sternikiem rwnie sprawnym, jak nurkiem i e obdarzony jest zadziwiajc znajomoci natury morza i zatokowego zomowiska. Potrafi opowiedzie z najbardziej nieprawdopodobnymi szczegami histori kadej zartej przez rdz ajby, zna wiek kadej boi, pochodzenie kadej ruiny, ilo ogniw w acuchach, jakimi Hiszpanie blokowali wejcie do zatoki. W obawie, e moe rwnie wywszy, jaki jest rzeczywisty cel ekspedycji, Florentino Ariza zada mu szereg podchwytliwych pyta, i przekona si, e Euklides nie ma najmniejszego pojcia o zatopionym galeonie. Od momentu, gdy usysza w hotelu po raz pierwszy opowie o skarbie, Florentino Ariza zebra wszelkie moliwe informacje na temat galeonw. Dowiedzia si, e San Jose nie ley sam na koralowym dnie. By to istotnie okrt flagowy Floty Ldu Staego, przybyy tu po maju 1708 roku, z legendarnych targw Portobello w Panamie, gdzie zaadowa cz swej fortuny: trzysta skrzy srebra z Peru i Veracruz, sto dziesi skrzy pere zebranych i oszacowanych na wyspie Contadora. W cigu dugiego miesica jego postoju, miesica trwajcych dzie i noc zabaw ludowych, zaadowano reszt skarbu, ktrego przeznaczeniem miao by wycignicie krlestwa Hiszpanii z ndzy: sto szesnacie skrzy szmaragdw z Muzo i Somondoco i trzydzieci milionw zotych monet. Flota Ldu Staego skadaa si z co najmniej dwunastu jednostek rnej wielkoci i wypyna z tego portu strzeona przez znakomicie uzbrojon francusk eskadr, co jednak nie uchronio wyprawy przed celnymi strzaami eskadry angielskiej pod dowdztwem Karola Wagera, czyhajcej na Hiszpanw w pobliu archipelagu Sotavento, przy wyjciu z zatoki. San Jose nie by wic jedynym zatopionym okrtem, aczkolwiek nie byo adnej udokumentowanej pewnoci, ile z nich faktycznie zatono, a ile zdoao zbiec przed ogniem Anglikw. Nie ulegao jednak najmniejszej wtpliwoci, i okrt flagowy by jednym z pierwszych, ktry poszed na dno, z ca zaog i ze stojcym nieruchomo na mostku kapitaskim dowdc i e tylko pod jego pokadami znajdowa si gwny adunek. Florentino Ariza zapozna si ze szlakiem galeonw na wczesnych mapach nawigacyjnych i, jak sdzi, udao mu si ustali miejsce zatonicia. Wypynli z zatoki midzy obiema fortecami Boca Chica i po czterogodzinnej podry wpynli na wewntrzne wody archipelagu, z ktrego koralowego dna mona byo rk wyciga pice langusty. Powietrze byo tak delikatne, morze za tak spokojne i przezroczyste, e Florentino Ariza poczu si, jakby by swoim wasnym odbiciem w wodzie. Na skraju stojcych wd, dwie godziny od najwikszej wyspy, znajdowao si miejsce zatonicia okrtu. Z twarz spalon piekielnymi promieniami soca, ale wci okutany w swj pogrzebowy strj, Florentino Ariza powiedzia Euklidesowi, eby zanurkowa na dwadziecia metrw i sprbowa wydoby na powierzchni jakkolwiek rzecz znalezion na dnie. Woda bya tak czysta, i widzia jak chopiec pynie niczym zaniedziay rekin pord rekinw bkitnych, ktre

przecinay mu drog, ale go nie dotykay. Pniej zobaczy, jak znika w gszczu korali, i w chwili, kiedy pomyla, e pewnie brakuje mu ju powietrza, usysza za plecami jego gos. Euklides, unoszc rce, sta na dnie, w wodzie po pas. Zaczli wic szuka gbszych miejsc, wci kierujc si na pnoc, pync nad niemrawymi rajami, pochliwymi kalmarami, rami mrokw, pki Euklides nie zrozumia, e marnuj czas. - Jak mi pan nie powie, czego mam szuka, to jak ja to znajd? - powiedzia. Ale nie powiedzia mu. Wwczas Euklides zaproponowa, eby Florentino rozebra si i zanurkowa razem z nim, choby tylko po to, eby zobaczy to inne niebo pod tamtym wiatem, jakim byy koralowe gbiny raf koralowych. Ale Florentino Ariza zwyk mawia, e Bg stworzy morze tylko po to, eby mona byo patrze na nie przez okno, i nigdy nie nauczy si pywa. Nieco pniej zachmurzyo si, ochodzio, powietrze stao si wilgotne, a ciemnoci zapady tak gwatownie, i musieli kierowa si wiatem latarni morskiej, eby odnale drog do portu. Zanim wpynli na wody zatoki, ujrzeli mijajcy ich z bliska olbrzymi biay transatlantyk z Francji, z wszystkimi wiatami zapalonymi, zostawiajcy za sob soczysty lad pieczeni i gotowanych kalafiorw. I tak zmarnowali trzy niedziele i nadal by je marnowali, gdyby Florentino Ariza nie postanowi wreszcie dopuci Euklidesa do swego sekretu. Chopiec zmieni wwczas plan poszukiwa, i to na tyle, e popynli dawnym szlakiem galeonw, znajdujcym si dwadziecia mil morskich na wschd od ustalonego przez Florentina Ariz miejsca. Po niespena dwch miesicach poszukiwa, w deszczowe popoudnie na penym morzu, Euklides tak dugo przebywa na dnie, i d zdya zdryfowa do daleko od miejsca nurkowania, i musia do niej pyn prawie p godziny, bo Florentino Ariza nie by w stanie dowiosowa do niego. Kiedy jednak wcign si wreszcie na d, wyj z ust i pokaza, na dowd triumfu wieczcego upr, dwa kobiece klejnoty. To, co wwczas opowiedzia, byo tak fascynujce, e Florentino Ariza natychmiast przyrzek sobie, i nauczy si pywa i nurkowa jak tylko si da najgbiej, tylko po to, eby zobaczy wszystko na wasne oczy. Chopiec opowiedzia, e w tym miejscu, na gbokoci zaledwie osiemnastu metrw, ley midzy koralowcami tyle starych aglowcw, e nie sposb je nawet policzy, a rozrzucone s na tak rozlegej przestrzeni, e trudno je nawet ogarn wzrokiem. Opowiedzia, e najbardziej zaskakujce jest to, e spord tylu wrakw unoszcych si na wodach zatoki aden nie jest w tak dobrym stanie jak zatopione okrty. Opowiedzia, e s tam karawele z nietknitymi aglami i e zatopione okrty s widzialne w gbinach w caej swojej okazaoci, bo sprawiaj wraenie, jakby zatony razem ze swoj przestrzeni i swoim czasem, tak e le tam owietlane tym samym socem godziny jedenastej rano soboty 9 czerwca, kiedy poszy na dno. Opowiedzia, zachystujc si rozmachem wasnej wyobrani, e najatwiejszy do rozpoznania jest galeon San Jose, bo na rufie wyranie wida zote litery jego nazwy, chocia jest to okrt najbardziej zniszczony przez artyleri Anglikw. Opowiedzia, e w rodku ujrza ponad trzystuletni omiornic, ktrej macki wychodziy przez otwory strzelnicze i ktra tak si roztya w jadalni, e aby j uwolni, trzeba by rozmontowa okrt. Opowiedzia, e widzia ciao dowdcy unoszce si na boku, w mundurze wojennym, wewntrz akwarium mostku kapitaskiego, a do adowni ze skarbem nie zajrza tylko dlatego, e nie starczyo mu ju powietrza w pucach. A oto dowody: kolczyk ze szmaragdem i medalik z Matk Bosk z acuszkiem nadartym przez saletr. Bya to pierwsza wzmianka o skarbie, jak Florentino Ariza przekaza Ferminie Dazie w licie przesanym do Fonseki tu przed jej powrotem. Historia zatopionego galeonu nie bya jej obca, syszaa, jak czsto rozprawia o tym Lorenzo Daza, ktry ongi straci mnstwo czasu i pienidzy usiujc przekona towarzystwo nurkw niemieckich, by stworzyli z nim spk w celu odzyskania zatopionego skarbu. I nie odstpiby od tego przedsiwzicia, gdyby wielu czonkw Akademii Historii nie przekonao go, e legenda o spoczywajcym na dnie galeonie zostaa wymylona przez jednego z wicekrlw i zarazem zodzieja, ktry przywaszczy sobie dobra Korony. W kadym razie Fermina Daza wiedziaa, e galeon znajduje si na gbokoci nie

dwudziestu, jak twierdzi Florentino Ariza, lecz dwustu metrw, gdzie aden czowiek nie by w stanie zej. Przyzwyczajona ju do jego poetyckich wybrykw, radonie przyja przygod z galeonem jako jeden z bardziej udanych. Otrzymawszy jednak nastpne listy z coraz bardziej fantastycznymi szczegami, opisanymi z tak sam powag, z jak skada miosne obietnice, musiaa zwierzy si Hildebrandzie ze swych obaw, czy aby jej bujajcy w obokach narzeczony nie straci cakowicie rozumu. W owych dniach Euklides zdoa wydoby na powierzchni takie iloci dowodw potwierdzajcych jego bajeczn opowie, e przestao to ju by kwesti li tylko wyuskiwania rozsianych pord koralowcw bransolet i piercionkw, bo sprawa dojrzaa do tego, by pomyle o zaoeniu duego przedsibiorstwa, ktre zajoby si wydobyciem p setki okrtw skrywajcych w swych adowniach bajeczn fortun. I stao si wwczas to, co wczeniej czy pniej sta si musiao: Florentino Ariza poprosi matk o pomoc w doprowadzeniu przedsiwzicia do celu. Jej za wystarczyo nadgry metal klejnotw i przyjrze si pod wiato szklanym kamyczkom, aby zrozumie, e kto niecnie wykorzystuje atwowierno jej syna. Euklides na kolanach przysig Florentinowi Arizie, e w tym, co robi, nie ma nic podejrzanego, niemniej w najblisz niedziel nie pojawi si ju w porcie rybackim i nie pojawi si ju nigdy nigdzie. Miosny azyl latarni morskiej sta si jedyn rzecz, jak Florentino Ariza zyska w wyniku swej klski. Dotar do niej w odzi Euklidesa, gdy pewnej nocy zaskoczya go burza na penym morzu, i od tamtej pory zwyk chodzi tam wieczorami, by rozmawia z latarnikiem o niezliczonych, a znanych latarnikowi cudach na ldzie i wodzie. Dao to pocztek przyjani, ktra przetrwa miaa niejedn zmian na wiecie. Florentino Ariza nauczy si podtrzymywa wiato w latarni, z pocztku dokadajc drewna, pniej za dolewajc olej z dzbanw, jeszcze w czasach, gdy nie byo u nas elektrycznoci. Nauczy si kierowa snopem wiata, wzmacnia je za pomoc zwierciade, a kiedy latarnik nie mg akurat peni suby, wielokrotnie zostawa nawet na noc, by z wiey obserwowa morze. Nauczy si rozpoznawa statki po ich gosach, i po rozmiarach wiate na widnokrgu, jak rwnie dostrzega, e i do niego powraca jakie przesanie w byskach latarni. Za dnia, a w szczeglnoci w niedziel, znajdowali sobie inn rozrywk. W zamieszkiwanej przez staromiejskich bogaczy dzielnicy wicekrlw plaa przeznaczona wycznie dla kobiet oddzielona bya od mskich pla cementowymi murami: z prawej i z lewej strony latarni morskiej. Latarnik zainstalowa wic lunet, przez ktr mona byo, pacc jednego centavo, podglda damsk pla. Panienki z wyszych sfer, niewiadome tego, i s obiektem obserwacji, demonstroway sobie nawzajem to, co miay najlepszego wewntrz swych strojw kpielowych obszytych ogromnymi falbankami i uzupenionych pantofelkami i kapeluszami - ktre przykryway niemal tyle samo ciaa, co zwyke stroje, a do tego byy jeszcze mniej atrakcyjne. Ich matki, siedzc tu nad brzegiem morza, w penym socu, na wiklinowych bujakach, w tych samych sukniach, w tych samych kapeluszach z pirami, z tymi samymi parasolkami z organdyny, jakie miay na porannej mszy, nie spuszczay z nich oka, baczc, aby mczyni z ssiednich pla nie uwiedli crek pod wod. Aczkolwiek przez lunet nie sposb byo dostrzec nic ponadto, jak i nic odrobin bardziej podniecajcego, ni zazwyczaj widziao si na ulicy, w kad niedziel pojawiao si sporo klientw wyrywajcych sobie z rk teleskop dla samej rozkoszy posmakowania mdych owocw z cudzego ogrdka. Florentino Ariza by jednym z nich, bardziej z nudw ni dla przyjemnoci, jednake nie z powodu tej dodatkowej atrakcji tak bardzo zaprzyjani si z latarnikiem. Rzeczywista przyczyna krya si w tym, i kiedy wzgardzony przez Fermin Daz, chcc za wszelk cen czym j zastpi, dosta gorczki mioci rozmienianej na drobne i w adnym innym miejscu, jak wanie w latarni, nie przey szczliwszych godzin i nie znalaz wikszej pociechy w swych strapieniach. Byo to jego ukochane miejsce. Do tego stopnia, e w cigu wielu lat prbowa przekona matk, a pniej wuja Leona XII, by dopomogli mu j kupi. Latarnie morskie na Karaibach stanowiy bowiem wwczas wasno prywatn, a ich waciciele pobierali opaty za prawo wpynicia do

portu, w zalenoci od wielkoci statku. Florentino Ariza sdzi, i jest to jedyny godziwy sposb zrobienia dobrego interesu na poezji, jednak ani matka, ani wuj nie podzielali jego opinii, kiedy za mg to sam przeprowadzi w oparciu o wasne rodki, latarnie morskie przeszy na wasno pastwa. adne z tych marze nie byo jednak daremne. Baniowa historia galeonw, a pniej nowo latarni morskiej dodaway mu otuchy i wypeniay pustk pod nieobecno Ferminy Dazy, do tego stopnia, i w najbardziej niespodziewanej chwili zaskoczya go wiadomo o Jej powrocie. Lorenzo Daza, w rzeczy samej, po przeduonym pobycie w Riohacha postanowi wrci. Nie by to, zwaywszy grudniowe pasaty, okres szczeglnie pomylny dla eglugi morskiej, archaiczna, ale i jedyna goleta gotowa podj si ryzykownego rejsu moga rwnie dobrze, zniesiona przeciwnymi wiatrami, znale si o wicie z powrotem w macierzystym porcie. I tak si zreszt stao. Fermina Daza przeya noc agonii wymiotujc ci, przywizana do koi w kajucie przypominajcej dworcow ubikacj, zarwno z powodu mczcej ciasnoty, jak smrodu i zaduchu. Koysanie byo tak gwatowne, i wielokrotnie ulegaa wraeniu, e lada chwila pkn pasy koi, z pokadu dobiegay rozdzierajce wrzaski niczym krzyki toncych, a tygrysie chrapanie ojca na ssiedniej koi jeszcze bardziej zwikszao jej trwog. Po raz Pierwszy od niemal trzech lat spdzia bezsenn noc nie mylc ani przez chwil o Florentino Arizie, podczas gdy on, wprost przeciwnie, przez ca noc nie zmruywszy oka lea w hamaku rozwieszonym na zapleczu, liczc jedn po drugiej cignce si w nieskoczono minuty do jej powrotu. O wicie wiatr nagle usta, morze si uspokoio, a Fermina Daza zdaa sobie spraw, e pomimo nieznonych mdoci cay czas spaa, obudzi j bowiem zgrzyt kotwicznego acucha. Odpia wwczas pasy i spojrzaa przez wietlik, w nadziei e dostrzee Florentina Ariz w portowym tumie, ale ujrzaa skady celne pord ozoconych pierwszymi promieniami soca palm i zgnie deski kei w Riohacha, skd goleta odbia poprzedniej nocy. Reszt dnia przeya niczym koszmarn halucynacj, w tym samym domu, w ktrym przebywaa wczoraj, przyjmujc tych samych goci, ktrzy ju j wczoraj poegnali, rozmawiajc o tym samym co wczoraj, oszoomiona wraeniem, e ponownie przeywa przeyt ju cz ycia. Powtrka bya tak wierna, e Fermina Daza draa na sam myl, i dotyczy ona rwnie podry golet, ktrej wspomnienie wci j przeraao. Ale jedyn alternatyw drogi powrotnej bya dwutygodniowa wyprawa grskimi traktami, na muach, w warunkach znacznie bardziej niebezpiecznych ni za pierwszym razem bo w andyjskim stanie Cauca rozgorzaa kolejna wojna domowa rozszerzajc si na karaibskie prowincje. Tak wic o smej wieczorem ponownie zostaa odprowadzona do portu przez ten sam orszak wrzaskliwych, wylewajcych te same poegnalne zy krewnych, z tymi samymi paczkami prezentw z ostatniej chwili, nie mieszczcymi si w kajutach. W momencie odbijania od nabrzea mska cz rodu poegnaa golet oddajc w powietrze serie strzaw, a Lorenzo Daza odpowiedzia im z pokadu picioma strzaami z rewolweru. Trwoga Ferminy Dazy natychmiast ustpia, gdy przez ca noc wia sprzyjajcy wiatr, a morze pachniao kwiatami, co pozwolio jej zasn szczliwie bez pasw bezpieczestwa. nio jej si, e znowu widzi Florentina Ariz, ale on zdar swoj twarz, twarz dotychczas jej znan, bo w rzeczywistoci bya to maska. Ale prawdziwa twarz okazaa si taka sama. Wstaa bardzo wczenie, zaintrygowana tym zagadkowym snem, i w kapitaskiej kantynie spotkaa ojca pijcego mocn kaw z brandy: z przekrzywionym od alkoholu okiem, ale bez najmniejszych oznak niepewnoci co do powrotu. Wpywali do portu. Goleta cicho przelizgiwaa si przez labirynt aglowcw zakotwiczonych w zatoczce targu publicznego - jego odr wyczuwao si na morzu ju od wielu mil - wit za przesycony by jasn mawk, ktra szybko przesza w ulew i to jedn z najbardziej gwatownych. Warujc na balkonie urzdu telegraficznego Florentino Ariza dostrzeg statek w chwili, gdy przeciwszy zatok Las Animas z przyduszonymi przez deszcz aglami kotwiczy przy nabrzeu targowiska. Poprzedniego dnia czeka do jedenastej rano, kiedy dowiedzia si z przypadkowego telegramu o opnieniu golety z powodu niesprzyjajcych wiatrw, a jeszcze tego

dnia czeka znowu, od czwartej rano. Czeka nie odrywajc wzroku od szalup przewocych na brzeg tych nielicznych pasaerw, ktrzy zdecydowali si wysi pomimo burzy. Wikszo z nich musiaa w poowie drogi opuci osiad na mielinie szalup i doj do nabrzea brodzc w bocie. O smej, kiedy ju do dugo i na prno czekali, a przestanie pada, czarny tragarz, stojc po pas w wodzie odebra Fermin Daz z nadburcia aglowca i, trzymajc j w ramionach, przenis na brzeg, bya jednak tak przemoczona, e Florentino Ariza nie mg jej rozpozna. Sama nie uwiadamiaa sobie, jak bardzo dojrzaa podczas podry, dopki nie wesza do zamknitego domu i nie podja natychmiast heroicznej walki o doprowadzenie go do stanu uytecznoci przy pomocy Gali Placidii, czarnej sucej, ktra stawia si natychmiast, gdy tylko powiadomiono j o ich przybyciu opuszczajc swoje dawne osiedle niewolnikw. Fermina Daza nie bya ju rozpieszczan, cho i tyranizowan zarazem przez ojca jedynaczk; bya gospodyni i pani pokonanego przez kurz i pajczyny imperium, ktre mona byo odzyska wycznie dziki sile niezwycionej mioci. Nie upada na duchu, czua si bowiem natchniona jakim uniesieniem, ktre pozwolioby jej ruszy z posad cay wiat. Tej samej nocy, gdy pili czekolad z ciasteczkami serowymi przy stole w kuchni, ojciec przekaza jej peni wadzy w domu i uczyni to z zachowaniem wszelkich formalnoci witego rytuau. - Wrczam ci klucze do twego ycia - powiedzia. Ona, majc skoczone siedemnacie lat, przeja dan jej wadz pewn rk, wiadoma, i kada pid zdobytej swobody przeznaczona jest dla mioci. Nazajutrz, po nocy penej koszmarw sennych, po raz pierwszy opady j obawy zwizane z powrotem, kiedy otworzya balkonowe okno i znw ujrzaa smutn mawk nad skwerem, posg zdekapitowanego bohatera, marmurow aw, na ktrej zwyk siada Florentino Ariza z tomikiem wierszy. Nie mylaa ju o nim jak o nieosigalnym narzeczonym, ale jak o niewtpliwym mu, do ktrego naleaa dusz i ciaem. Wiedziaa, jak duo czasu roztrwonia od chwili swego wyjazdu, jaka jest cena pozostania przy yciu, jak wiele mioci bdzie jej trzeba, eby moga kocha swego mczyzn jak Bg przykaza. Zdziwia si, e nie ma go w parku, gdzie tak czsto przychodzi pomimo deszczu, i e nie otrzymaa od niego adnego znaku, choby tak nieuchwytnego jak przeczucie, i nagle wstrzsny ni dreszcze na myl, e umar. Ale natychmiast oddalia ze myli, bo w szalestwie telegramw ostatnich dni zapomnieli wobec bliskoci powrotu uzgodni, w jaki sposb mieliby si skontaktowa po jej przyjedzie. Tak naprawd za Florentino Ariza by przekonany, e nie wrcia, dopki telegrafista z Riohacha nie potwierdzi, e w pitek wesza na pokad golety, ktra nie dopyna poprzedniego dnia z powodu niesprzyjajcych wiatrw. Pod koniec tygodnia zacz wic wyglda jakichkolwiek oznak ycia w jej domu i w poniedziaek, o zmierzchu, dostrzeg w oknach bdne wiateko, ktre tu po dziewitej zgaso w sypialni od strony balkonu. Nie zasn, ulegajc tym samym skonnociom do mdoci, ktre zakciy jego pierwsze miosne noce. Transito Ariza wstaa z kurami, zaniepokojona, e syn wyszedszy o pnocy na patio, nie wrci do mieszkania i nie byo go w domu. Ruszy w bdn wdrwk po falochronach, recytujc pod wiatr miosne wiersze, paczc z radoci, a w kocu zaczo wita. O smej zasiad pod arkadami Parafialnej, otpiay i niewyspany, zastanawiajc si, jak przekaza Ferminie sowa powitania, kiedy nagle poczu, e wntrznoci jego rozdziera sejsmiczny wstrzs. To bya ona. Sza przez Plac Katedralny razem z niosc kosze na zakupy Gal Placidi, po raz pierwszy ubrana nie w szkolny mundurek. Bya wysza ni przed odjazdem, rysy miaa bardziej pocige, bya ksztatniejsza, promieniaa urod, ktr wysubtelnia pewno siebie dorosej osoby. Warkocz zdy ju jej odrosn, ale nie spuszczaa go ju na plecy, lecz przerzucaa przez lewe rami, i ta prosta odmiana zatara w niej wszelkie dziecice rysy. Skamieniay Florentino Ariza nie ruszy si z miejsca, dopki zjawiskowa istota, patrzc wycznie przed siebie, nie przesza przez cay plac. Ale ta sama nieprzeparta sia, ktra go sparaliowaa, zmusia go zarazem do rzucenia si jej ladem, gdy skrcia za katedr niknc w oguszajcym tumulcie handlowych zaukw. Poda za ni niepostrzeenie, odkrywajc najzwyklejsze gesty, wdzik, przedwczesn

dojrzao najbardziej przez niego ukochanej istoty, ktr po raz pierwszy widzia tak swobodn i naturaln. Zadziwia go zwinno, z jak torowaa sobie drog w tumie. Podczas gdy Gala Placidia co chwila na kogo wpadaa, zawadzaa o co koszami i rzucaa si nagle do biegu, by nie straci panienki z oczu, ona pyna przez uliczny chaos pod aglami wasnej przestrzeni i odmiennego czasu, z nikim si nie zderzajc, jak nietoperz w ciemnociach. Wielokrotnie bywaa w dzielnicy handlowej z ciotk Scholastyk, zawsze byy to jednak pomniejsze sprawunki, jej ojciec bowiem zaopatrywa dom osobicie, zreszt nie tylko w meble i ywno, ale nawet w damsk bielizn. To pierwsze wyjcie byo dla niej zatem fascynujc przygod wymarzon w dziewczcych snach. Nie zwrcia uwagi na zachty zaklinaczy wy oferujcych jej syrop wiecznej mioci ani na bagania lecych w bramach ebrakw pokrytych rozognionymi ranami, ani na faszywego Indianina usiujcego jej sprzeda wytresowanego kajmana. Odbya dug, mozoln wdrwk, bez uprzednio obranego kierunku, a zatrzymywaa si tylko po to, by bez popiechu cieszy si sam natur rzeczy. Wchodzia do kadej bramy, gdzie byo cokolwiek do sprzedania, i wszdzie odnajdywaa co, co zwikszao jej ch ycia. Rozkoszowaa si wetiweriowym zapachem tkanin w kufrach, owijaa si w malowane jedwabie, umiaa si z wasnego miechu, gdy w Zotym Drucie ujrzaa si w duym lustrze przebrana za Hiszpank, z ozdobnym grzebieniem i z wymalowanym w kwiaty wachlarzem. W skadzie artykuw zamorskich zajrzaa do beczki z solonymi ledziami, ktre przypomniay jej pnocno - wschodnie noce, gdy bya ma dziewczynk, w San Juan de la Cienaga. Dali jej do skosztowania kaszank z Alicante, o smaku lukrecji, po czym kupia dwie na sobotnie niadanie, a oprcz tego dwa paty suszonego dorsza i butelk nalewki porzeczkowej. W sklepie korzennym, wycznie dla dogodzenia wchowi, stara licie szawi i bazylii w doniach i kupia gar wonnych godzikw, gar gwiadzistego anyu i jeszcze po jednej imbiru i jaowca, i wysza zalana zami ze miechu od kichania wywoanego tureckim pieprzem. We francuskiej drogerii, gdy kupowaa myda Reuter i wod styraksow, lekko natarli j za uchem modnymi wwczas w Paryu perfumami i podarowali jej pastylk do odwieania oddechu po paleniu. Bawia si w zakupy, nie inaczej, ale to, co rzeczywicie byo jej niezbdne, kupowaa bez namysu, ze stanowczoci nie pozwalajc wtpi, e nie czyni tego po raz pierwszy, bo w peni wiadoma, i nie kupuje wycznie dla siebie, ale rwnie i dla niego, wzia dwanacie jardw lnu na obrusy na ich wsplny st, perkal na lubne przecierada z ros ich najintymniejszej wilgoci o wicie, wszystko, co najlepsze, by mc razem cieszy si tym w domu mioci. Prosia o rabat, a prosi potrafia, targowaa si z wdzikiem i godnoci, pki nie uzyskaa najlepszej ceny, i pacia sztukami zota, sprawdzanymi przez kramarzy tylko dla czystej przyjemnoci, by usysze, jak rozbrzmiewa ich piew na marmurze kontuaru. Florentino Ariza ledzi j oczarowany, podajc za ni z zapartym tchem, coraz to wpadajc na kosze sucej, ktra na jego przeprosiny odpowiadaa umiechem, ona za przechodzia tak blisko niego, i zdoa poczu bryz jej zapachu i jeli wwczas jeszcze go nie spostrzega, to nie dlatego, e nie moga, lecz poniewa chodzc trzymaa si prosto i wyniole. Wydawaa mu si tak pikna, tak powabna, tak odmienna od zwykych ludzi, i nie pojmowa, dlaczego nikt, tak jak on nie odchodzi od zmysw syszc kastaniety jej obcasw na ulicznym bruku ani nie dostawa palpitacji serca od powietrznych westchnie jej falbanek, ani nie szala z mioci wiat cay od powiewu jej warkocza, trzepotu jej rk, blasku jej umiechu. Nie uszed mu aden jej gest, ani jedna cecha charakteru, ale nie mia zbliy si do niej w obawie, i czar prynie. Kiedy jednak rzucia si w cib Bramy Pisarzy, nagle zrozumia, e moe straci okazj, o ktrej marzy przez lata. Fermina Daza dzielia ze swymi szkolnymi koleankami niezwyke przekonanie, e Brama Pisarzy jest miejscem potpienia, oczywicie surowo zakazanym dla przyzwoitych panienek. Byy to podcienia przy placyku, gdzie gromadziy si doroki i wozy adowne cignite przez osy, a uliczny handel wprost kipia od wrzawy i toku. Nazwa pochodzia jeszcze z czasw kolonialnych, siadali tam bowiem maomwni kaligrafowie w pciennych kamizelkach i w zarkawkach,

przepisujcy na zamwienie, i za psi grosz wszelkie dokumenty: memoriay z zaaleniami, petycje, prawne alegaty, pisma z gratulacjami lub z kondolencjami, listy miosne z wyznaniami mioci modych i starych. To nie im oczywicie owo wrzaskliwe targowisko zawdzicza swoj z saw, lecz pniejszym straganiarzom, ktrzy wycigali spod lady wszelakie podejrzanego autoramentu artykuy przemycane na statkach z Europy, od pornograficznych pocztwek i maci podniecajcych po synne kataloskie prezerwatywy z grzebieniami iguan, przechodzcymi w trzepot w najodpowiedniejszym momencie, lub z kwiatami rozchylajcymi swe patki stosownie do woli uytkownika. Fermina Daza, niezbyt nawyka do poruszania si po ulicach, wesza w podcienia nie baczc, gdzie idzie, i szukajc w cieniu ulgi przed pracym socem godziny jedenastej. Zanurzya si w gorcy harmider czycibutw, ptasznikw, bukinistw, znachorw i sprzedawczy sodyczy, ktre przekrzykiway wrzask tumw obwieszczajc ananasowe cukierki dla kadej panienki, kokosowe na osod, landrynki dla blondynki. Nie zwaaa jednak na tumult, natychmiast urzeczona handlarzem demonstrujcym magiczne atramenty, czerwone atramenty we wszystkich odcieniach krwi, atramenty w smutnych tonach na wieci aobne, atramenty fosforyzujce do czytania w ciemnociach, atramenty niewidzialne, ktre staway si widzialne w blasku wiata. Zapragna wszystkich, do wsplnej zabawy z Florentinem Ariz, eby zadziwi go sw przemylnoci, a w kocu, po wielu prbach, zdecydowaa si na flakonik zotego atramentu. Potem podesza do siedzcych za ogromnymi sojami bab od sodyczy i kupia po sze ciastek z kadego rodzaju, wskazujc kade palcem przez szko, nie moga bowiem przekrzycze tych wszystkich wrzaskw: sze anielskich wosw, sze krwek, sze sezamkw, sze jukowych ciasteczek, sze kremwek, sze ponczowych, sze takich, sze siakich, sze wszystkiego, i wrzucaa je do koszw sucej z nieodpartym wdzikiem, cakowicie obojtna na dokuczliwe roje much unoszce si nad syropem, obojtna na nieustann wrzaw, obojtna na falujce w miertelnym upale opary stchego potu. Z zauroczenia przebudzia j rozradowana Murzynka w kolorowym perkaliku na gowie, podsuwajca jej wbity na ostrze rzenickiego noa plaster ananasa. Wzia go, wsadzia w caoci do ust, skosztowaa i smakujc bdzia wzrokiem po tumie, kiedy nagle sparaliowao j. Zza plecw, tak blisko swego ucha, i tylko ona moga dosysze go w tumulcie, doszed j gos: - To nie jest miejsce dla bogini w koronie. Odwrcia gow i ujrzaa, dwie pidzi od wasnych oczu, te same lodowate oczy, sin twarz, usta skamieniae z przeraenia, ktre zobaczya kiedy w cibie pasterki, gdy po raz pierwszy znalaz si tak blisko niej, ale, w odrnieniu od tamtej chwili, tym razem jednak zamiast miosnego wzruszenia ogarna j otcha rozczarowania. W jednej sekundzie objawi jej si w caej okazaoci ogrom wasnej pomyki i przeraona zadaa sobie pytanie, jak moga przez tyle czasu, z takim okruciestwem nosi w sercu podobn chimer. I pomylaa jedynie: Mj Boe, biedny czowiek. Florentino Ariza usiowa co powiedzie, chcia i za ni, ale ona wymazaa go ze swojego ycia jednym ruchem rki. - Nie - powiedziaa. - Prosz zapomnie. Tego samego popoudnia, gdy ojciec odsypia sjest, wysaa mu przez Gal Placidi list skadajcy si z dwch linijek: Dzi, ujrzawszy pana, zrozumiaam, e wszystko midzy nami jest tylko uud. Suca zaniosa mu rwnie jego telegramy, jego wysuszone kamelie i poprosia, by zwrci otrzymane od niej listy i prezenty: msza ciotki Scholastyki, unerwienie lici z zielnikw Ferminy, centymetr kwadratowy habitu witego Piotra Claver, medaliki witych, warkocz jej pitnastu lat z jedwabn kokard szkolnego mundurka. W cigu nastpnych dni, na skraju obdu, napisa do niej wiele rozpaczliwych listw, zamczajc suc, eby je wzia, ta jednak wypeniaa co do joty kategoryczne polecenia, by poza zwracanymi prezentami niczego nie przyjmowa. Nalegaa z takim uporem, e Florentino Ariza odesa wszystko, prcz warkocza, ktrego nie chcia odda, dopki FerminaDaza nie przyjmie go osobicie na krtk bodaj rozmow. Nie dopi swego. Transito Ariza, obawiajc si przeraajcej determinacji syna, odoya na bok poczucie wasnej godnoci i poprosia Fermin Daz o udzielenie jej piciominutowej aski, Fermina Daza przyja j wic na chwil w sieni swego domu, na stojco, nie zapraszajc do

rodka i nie okazujc najmniejszej saboci. W dwa dni pniej, po zaartej ktni z matk, Florentino Ariza zdj ze ciany swej sypialni zakurzone szklane gniazdo, w ktrym przechowywa warkocz niczym wit relikwi, a Transito Ariza zwrcia go osobicie w szkatuce wycieanej aksamitem z wyhaftowanymi zot nici wzorami. Florentino Ariza ju nigdy wicej, mimo tylu spotka w czasie ich dugiego ycia, nie mia sposobnoci zetknicia si sam na sam z Fermin Daz ani porozmawiania z ni w cztery oczy, i uczyni to mg dopiero po pidziesiciu jeden latach, dziewiciu miesicach i czterech dniach, kiedy ponowi wobec niej przysig dozgonnej wiernoci i wiecznej mioci, w jej pierwsz wdowi noc. Dwudziestoomioletni doktor Juvenal Urbino nalea do najbardziej obleganych kawalerw. Wrci po duszym pobycie w Paryu, gdzie ukoczy studia medyczne i zrobi specjalizacj w chirurgii, i ju od pierwszego momentu, gdy ponownie dotkn stopami ldu staego, da przytaczajce dowody, i nie zmarnowa ani minuty swego czasu. W dniu powrotu by bardziej dystyngowany, bardziej opanowany ni przed wyjazdem i aden z jego kolegw z tego samego rocznika nie wydawa si powaniejszym w swym fachu i mdrzejszym profesjonalist od niego, ale i nie byo nikogo, kto lepiej od niego taczyby do modnej wwczas muzyki i lepiej improwizowa na pianinie. Zwabione jego osobistym urokiem i przekonaniem o rodzinnej fortunie panny z jego sfery urzdzay sekretne loterie, cignc losy o jego wzgldy, a i on gra z nimi o ich wzgldy, ale zdoa pozosta w stanie aski nietknity i uwodzicielski, pki nie uleg plebejskim urokom Ferminy Dazy. Lubi mawia, i mio ta bya owocem pomyki klinicznej. Sam nie by w stanie uwierzy, e co takiego mogo si zdarzy, i to wanie w tym momencie jego ycia, kiedy wszystkie emocjonalne zasoby koncentroway si na losie jego miasta, o ktrym powiada, nazbyt czsto i bez chwili zastanowienia, e drugiego takiego nie ma na wiecie. W Paryu, gdy spacerowa pn jesieni pod rk z wczesn przejciow sympati, wydawao mu si, i nie ma dla wikszego bogostanu ni owe zotawe wieczory z wiejskim zapachem kasztanw na ruszcie, melancholijnymi akordeonami, nienasyconymi kochankami caujcymi si bez koca w kawiarnianych ogrdkach, a mimo to musia si przyzna z rk na sercu, e oddaby to wszystko za jedn kwietniow chwil na swych Karaibach. By jeszcze zbyt mody, aby wiedzie, e pami serca unicestwia ze wspomnienia, wyolbrzymiajc dobre i e dziki temu mechanizmowi udaje nam si znosi ciar przeszoci. Kiedy jednak ponownie ujrza z pokadu statku biae wzgrze dzielnicy kolonialnej, nieruchome spy na dachach, ubrania biedakw rozwieszone na balkonach, wwczas dopiero poj, do jakiego stopnia sta si atwym upem charytatywnych puapek nostalgii. Statek utorowa sobie drog w zatoce poprzez dryfujcy kouch martwych zwierzt, wikszo za pasaerw schronia si w kajutach uciekajc przed odorem. Mody lekarz zszed po trapie ubrany w nienaganny alpakowy garnitur, w kamizelce, z przerzuconym przez rk prochowcem, z wypielgnowan brod a la mody Pasteur i z wosami przedzielonymi wyranym i prostym przedziakiem, dostatecznie opanowany, przynajmniej na tyle, by nie da po sobie pozna, e dusi go co w gardle, nie ze smutku, lecz z przeraenia. Na pustym niemal nabrzeu, patrolowanym przez bosonogich i nie umundurowanych onierzy, oczekiway go siostry i matka razem z najserdeczniejszymi przyjacimi. Pomimo wytwornych manier wydali mu si przygnbieni i pozbawieni przyszoci, mwili o kryzysie i wojnie domowej jak o czym odlegym i obcym, czuo si jednak w ich gosach ledwie uchwytne drenie, a w renicach tlia si niepewno, zadajc kam ichsowom. Najbardziej wzruszya go matka, kobieta jeszcze moda, ktra przez cae ycie imponowaa elegancj i towarzysk energi, teraz za dogorywaa na wolnym ogniu kamforowej aury wdowiej czerni. Widocznie rozpoznaa siebie sam w synowskim zakopotaniu, uprzedzia go bowiem pytajc we wasnej obronie, dlaczego wraca z tak przezroczyst, niemal parafinow cer. - Takie jest ycie, matko - powiedzia. - Czowiek w Paryu zielenieje. Nieco pniej, duszc si obok niej w cieple zamknitego powozu, nie mg ju znie rzeczywistoci wdzierajcej si bezlitonie przez okienko. Morze wydawao si z popiou, stare

paace markizw ledwie opieray si coraz liczniejszym gromadom ebrakw i nie sposb byo odnale choby lad ognistej woni jaminw, zaguszonej teraz mierciononym kadzidem otwartych kloak. Wszystko wydawao mu si mniejsze ni wwczas, kiedy odjeda, ndzniejsze, bardziej ponure, a w gnojowisku ulic kbio si tyle zgodniaych szczurw, e zaprzone do powozu konie poszyy si i ponosiy. Podczas dugiego przejazdu od portu do domu, znajdujcego si w samym sercu wicekrlewskiej dzielnicy, nie odnalaz nic, co byoby godne jego nostalgii. Doszcztnie zdruzgotany, odwrci gow, by matka niczego nie dostrzega, i rozpaka si w milczeniu. Dawny paac markiza de Casalduero, historyczna rezydencja rodu Urbino de la Calle, nie nalea do trwajcych najdumniej pord katastrofy. Doktor Juvenal Urbino ze cinitym sercem odkrywa go na nowo od momentu, gdy wkroczy do przez mroczn sie i ujrza w wewntrznym ogrodzie pokryt kurzem fontann, lene chaszcze pozbawione kwiatw z buszujcymi w nich iguanami, dostrzeg, jak wiele pyt marmurowych brakuje, ile z nich jest zniszczonych na szerokich schodach z miedzianymi porczami prowadzcych do gwnych pomieszcze. Jego ojciec, lekarz raczej ofiarny ni znamienity, zmar podczas epidemii cholery azjatyckiej, ktra zdziesitkowaa miasto sze lat temu, z nim za zmar duch tego domu. Doa Blanca, matka, przytumiona brzemieniem aoby przewidzianej na wieczne czasy, zastpia wieczornymi modlitwami synne wieczorki literackie i koncerty muzyki kameralnej organizowane przez jej zmarego ma. Obie siostry, wbrew swym przyrodzonym wdzikom i radoci ycia, stay si misem klasztornym. Doktor Juvenal Urbino pierwszej nocy po swoim przyjedzie nie zmruy oka, przeraony ciemnoci i cisz, i odmwi trzy race do Ducha witego, a nastpnie wszystkie pamitane przez siebie modlitwy, by oddali nieszczcia i klski i wszelkie czyhajce na w nocy niebezpieczestwa, podczas gdy kulon, ktry wszed przez niedomknite drzwi, wypiewywa w sypialni, punktualnie jak zegar, kad godzin. Drczyy go szalone krzyki wariatek z ssiedniego zakadu dla obkanych, bezlitosne krople kapice przez kamienne filtry do glinianej miski tak gono, e echo rozchodzio si po caym budynku, kroki dugonogiego kulona zabkanego w sypialni, wasny dziedziczny strach przed ciemnoci, niewidzialna obecno zmarego ojca w ogromie picego domu. Kiedy kulon wesp z kogutami z ssiedztwa wypiewa pit, doktor Juvenal Urbino poleci swoj dusz i ciao boskiej opatrznoci, nie czu si bowiem na siach przey choby jeszcze jednego dnia w swej ojczynie ruin. Ale serdeczno najbliszych mu osb, wiejskie niedziele, podliwa adoracja panien na wydaniu z jego sfery ostatecznie osodziy gorycz pierwszego wraenia. Powoli przyzwyczaja si do padziernikowych skwarw, do nazbyt przenikliwych zapachw, do niezbyt przemylanych sdw przyjaci, do jutro zobaczymy, doktorze, prosz si nie przejmowa, by wreszcie ulec urokom przyzwyczajenia. Natychmiast znalaz atwe usprawiedliwienie dla swej kapitulacji. To jest jego wiat, powiedzia sobie, wiat smutny i przygnbiajcy, ale wiat dany mu przez Boga, i temu wiatu winien si powici. Na pocztek przej gabinet lekarski swego ojca. W odpowiednich miejscach zachowa twarde i uroczyste meble angielskie, ktrych drewno wzdychao w porze porannych przymrozkw, ale na strych wysa traktaty nauki wicekrlewskiej i medycyny romantycznej i poustawia na oszklonych regaach ksiki nowej szkoy francuskiej. Zdj spowiae obrazki, zachowujc jedynie obraz przedstawiajcy lekarza, ktry kci si ze mierci o obnaon chor niewiast, i tekst przysigi Hipokratesa wydrukowany pismem gotyckim, wieszajc w ich miejsce, obok jedynego dyplomu ojca, wszystkie, co do jednego, swoje dyplomy z najwyszymi ocenami otrzymane na przernych uczelniach europejskich. Podj prb wprowadzenia najnowszych metod leczenia w Szpitalu Miosierdzia, nie przyszo to jednak tak atwo, jak mu si w modzieczym zapale zdawao, zatchy dom zdrowia obstawa bowiem przy swoich atawistycznych przesdach, jak umieszczanie ng ka w sojach z wod, aby si nie dostaway na choroby, czy wymg uywania stroju wizytowego i zamszowych rkawiczek w sali operacyjnej, za oczywiste uznawano bowiem, i elegancja jest nieodzownym warunkiem aseptyki. cierpie nie mogli, e dopiero co przybyy todzib smakuje w ustach

mocz chorego, by wykry obecno cukru, e cytuje Charcota i Trousseau, jakby byli oni jego kompanami ze wsplnego pokoju, e podczas wykadw wygasza powane ostrzeenia przed miertelnym niebezpieczestwem szczepionek, za to w sposb wrcz podejrzany ufa najnowszemu wynalazkowi czopkw. Napotyka wszelkiego rodzaju przeszkody: jego odnowicielski duch, jego maniakalna pasja spoecznikowska, jego spnione poczucie humoru w ojczynie niemiertelnych kpiarzy, wszystko, co w rzeczywistoci stanowio o jego najcenniejszych zaletach, wzbudzao zawi starszych kolegw i skryte drwiny modych. Jego obsesj sta si tragiczny stan sanitarny miasta. Odwoywa si do najwyszych instancji, aby zasypano hiszpaskie kloaki, ogromn wylgarni szczurw, a w ich miejsce wybudowano zamknite kanay ciekowe, ktre miayby ujcie nie w zatoce przy targowisku, jak zawsze, ale na odlegym mietnisku. Przyzwoicie wyposaone domy kolonialne posiaday latryny z szambami, ale dwie trzecie ludnoci stoczonej na obrzeach mokrade zaatwiao swe potrzeby na onie natury. Odchody schnc na socu i zamieniajc si w py wdychane byy przez wszystkich z boonarodzeniow radoci w okresie chodnych i pomylnych grudniowych wiatrw. Doktor Juvenal Urbino prbowa przeforsowa w Radzie Miejskiej obowizkowy kurs szkoleniowy, aby najubosi nauczyli si budowa wasne latryny. Nadaremnie walczy o to, by nie wyrzucano mieci na tereny namorzynowe, od wiekw zmienione w martwe bagnisko zgnilizny i by wszelkie odpadki zbierano przynajmniej dwa razy w tygodniu i spalano na odlegym pustkowiu. wiadom by miertelnego zagroenia wd pitnych. Ju sam pomys zbudowania wodocigu wydawa si fantastyczny, gdy ci, ktrzy mogliby go wesprze, dysponowali podziemnymi cysternami, gdzie zbieraa si przez lata, pod gstym, zielonym kouchem, woda deszczowa. Do najbardziej cenionych mebli naleay w owym okresie rzebione kredensy z wbudowanymi w nie kamiennymi filtrami, przez ktre dzie i noc ciekaa do dzbanw woda. Aby uniemoliwi wypijanie wody bezporednio z aluminiowych dzbanw, sucych do wybierania wody, wyrzynano na brzegach ostre zbki, co czynio je podobnymi do korony bazeskiego krla. Krystaliczna i chodna w pmroku wypalonej gliny woda pozostawiaa w ustach wiey aromat zagajnika. Doktor Juvenal Urbino nie dawa si zwie higienicznym pozorom filtrowania, wiedzia bowiem, e wbrew wszystkim tym rodkom ostronoci dno dzbanw byo sanktuarium wszelkiego robactwa. W dziecistwie spdzi dugie godziny na przypatrywaniu si im, z mistycznym niemal podziwem, przewiadczony, jak wielu wwczas ludzi, e owo paskudztwo to animy, nadprzyrodzone istoty obdarzone moc uwodzenia panien, jak rwnie moc dokonywania zajadej miosnej zemsty, i to bez opuszczania swych mtnych siedzib w lodowatej wodzie. Jako dziecko by wiadkiem spustosze w domu Lazary Conde, szkolnej nauczycielki, ktra odwaya si zlekceway animy, widzia rwnie na wasne oczy stosy tuczonego szka na ulicy i kamienie rzucane w okna przez trzy dni i noce. Wiele czasu musiao wic upyn, zanim nauczy si, e owo paskudztwo to w rzeczywistoci nic innego jak larwy komarw, ale nauczy si, aby nigdy ju nie zapomnie, od tamtej pory zrozumia bowiem, e nie tylko te, ale i wiele innych zoliwych istot mogo przecisn si w stanie nienaruszonym przez nasze naiwne kamienne filtry. Wodzie z cystern przypisywano przez dugi czas i bez cienia wstydu, raczej wprost przeciwnie, przepuklin moszny, na ktr tylu mczyzn w miecie cierpiao nie tylko bez cienia enady, ale nawet z pewn patriotyczn chepliwoci. Kiedy Juvenal Urbino uczszcza do szkoy podstawowej, nie mg opanowa dreszczu przeraenia na widok chorych na przepuklin, siedzcych w upalne popoudnia, na progach domw i wachlujcych olbrzymie jdro niczym dziecko pice midzy nogami. Powiadano, e przepuklina wydawaa gwizd pospnego ptaka w burzowe noce, jak rwnie skrcaa si z nieznonego blu, gdy w pobliu spalano piro spa, nikt jednak nie narzeka na te dolegliwoci, bo dua i odpowiednio obnoszona przepuklina przydawaa, ponad wszystko, blasku mskiemu honorowi. Doktor Juvenal Urbino wracajc z Europy znakomicie ju sobie zdawa spraw, ile pseudonaukowych kamstw tkwi w tych przekonaniach,

byy one jednak tak mocno zakorzenione w lokalnych przesdach, e wielu sprzeciwiao si mineralnemu wzbogacaniu wody w cysternach, w obawie, i odbierze jej to cudown moc wywoywania zaszczytnej przepukliny. W tym samym stopniu, co zanieczyszczona woda, drczy doktora Juvenala Urbino stan sanitarny targowiska publicznego, rozlegej przestrzeni pod goym niebem przy zatoce Las Animas, gdzie przybijay aglowce z Antyli. Pewien synny podrnik opisa targowisko jako jedno z najbardziej urozmaiconych na wiecie. Byo bogate, to prawda, obfite i gwarne, ale przypuszczalnie i najbardziej zatrwaajce. Osadzone na wasnych odpadkach, wystawione byo na ask i nieask kaprynych przypyww i tu wanie kolejne czkawki zatoki zwracay ziemi nieczystoci ze ciekw. Zrzucano tam rwnie wszelkie odpadki z pobliskiej rzeni, porbane by, zgnie wntrznoci, szcztki zwierzt, ktre pyway w trzsawisku krwi dzie i noc. Spy walczyy o nie ze szczurami i z psami w ustawicznej bitwie pomidzy dziczyzn i smakowitymi kaponami z Sotavento zwisajcymi ze straganw, a nowalijkami z Arjony rozoonymi na dywanikach na ziemi. Doktor Juvenal Urbino chcia uzdrowi to miejsce, chcia, by przeniesiono rzeni gdzie indziej, by wybudowano kryte targowisko z witraowymi kopuami, takie jakie widzia w dawnych filtrach miejskich w Barcelonie, gdzie towar by tak okazay i tak czysty, e al byo go zjada. Ale nawet najbardziej wyrozumiali spord jego dostojnych przyjaci z politowaniem obserwowali wybuch tych fantasmagorycznych pasji. Tacy ju byli: przez cae ycie rozgaszali, jak bardzo s dumni ze swego rodzinnego miasta, podnosili jego historyczne zasugi, warto jego relikwii, jego heroizm i pikno, ale byli cakowicie lepi na postpujc w nim od lat dewastacj. Doktor Juvenal Urbino darzy je za na tyle wielk mioci, i mg widzie je takim, jakie byo naprawd. Zaiste jest to miasto wielkiej szlachetnoci - mawia. - Od czterystu lat staramy si je unicestwi i wci nie jestemy w stanie tego dokona. Niewiele jednak do tego brakowao. Epidemia cholery, ktrej pierwsze ofiary pady w kauach targowiska, spowodowaa w jedenacie tygodni najwiksz liczb zgonw w naszej historii. Dotychczas niektrych wybitnych zmarych chowano pod pytami podogi w kocioach, w nieprzystpnym ssiedztwie arcybiskupw i czonkw kapituy, innych, mniej zamonych, grzebano na klasztornych dziedzicach. Biedacy trafiali na cmentarz kolonialny, na wichrowym wzgrzu oddzielonym od miasta fos, przez ktr przerzucony by betonowy most, zdobny w napis wyrzebiony na polecenie jednego z dalekowzrocznych burmistrzw: Lasciate ogni speranza voi chentrate. W cigu dwch pierwszych tygodni cholery cmentarz zosta cakowicie zapeniony, a w kocioach nie byo ju ani jednego miejsca, mimo i przeniesiono do wsplnego dou zarte szcztki licznych bezimiennych koryfeuszy. Powietrze w katedrze zagcio si oparami ze le zamurowanych krypt i jej drzwi otwarto dopiero trzy lata pniej, mniej wicej wtedy, kiedy Fermina Daza po raz pierwszy ujrzaa z bliska Florentina Ariz w czasie pasterki. Kruganki klasztoru witej Klary zapeniy si grobami a po zagajniki ju w trzecim tygodniu, naleao wic przeznaczy na cmentarz dwukrotnie wikszy ogrd wsplnoty. Wykopano tam gbokie groby, by skada ciaa w trzech poziomach, szybko i bez trumien, trzeba byo jednak i z tego zrezygnowa, bo przekopany grunt puszcza niby gbka pod naporem stp odraajc posok. Zarzdzono wwczas chowanie zmarych w La Mano de Dios, oddalonej nieca mil od miasta hacjendzie byda rzenego, przemianowanej pniej na Cmentarz Powszechny. Od chwili kiedy obwieszczono choler, z fortw miejscowego garnizonu oddawano salw armatni co pitnacie minut, dniem i noc, zgodnie z powszechnym przekonaniem, e proch przeczyszcza powietrze. Cholera przyniosa wicej strat wrd czarnej, bo i liczniejszej, i biedniejszej ludnoci, ale tak naprawd nie zwaaa ani na kolor skry, ani na pochodzenie. Mina rwnie nagle, jak si pojawia, i nigdy nie poznano rzeczywistej liczby jej ofiar, nie ze wzgldu na trudnoci z ich ustaleniem, ale dlatego, i jedn z naszych najbardziej zakorzenionych cnt bya wstydliwo wobec wasnych nieszcz. Doktor Marek Aureliusz Urbino, ojciec Juvenala, by cywilnym bohaterem owych strasznych dni, ale rwnie ich najznamienitsz ofiar. Na mocy oficjalnych decyzji opracowa i

osobicie kierowa strategi sanitarn, ale w rezultacie, i z wasnej ju inicjatywy, interweniowa we wszystkich sprawach dotyczcych adu spoecznego, do tego stopnia, e w najkrytyczniejszych momentach zarazy uchodzi za najwikszy autorytet w miecie. Wiele lat pniej, przegldajc kronik owych dni, doktor Juvenal Urbino stwierdzi, e metoda jego ojca bya bardziej charytatywna ni naukowa i e byo to pod wieloma wzgldami dziaanie wbrew rozumowi, a za to sprzyjajce zachannoci zarazy. Skonfrontowa to ze wspczuciem ludzi, ktrych ycie powoli przeistaczao w ojcw swych ojcw, i po raz pierwszy poczu al, i nie mg towarzyszy swemu synowi w samotnoci jego bdw. Nie podwaa jednak jego zasug: pracowito, oddanie i przede wszystkim jego osobista odwaga zostay uhonorowane przez miasto po otrzniciu si z katastrofy wieloma zaszczytami, a jego imi, jak najsprawiedliwiej, znalazo si pord imion wielu innych bohaterw innych, mniej szczytnych, wojen. Nie doy dnia swej chway. Rozpoznawszy u siebie nieodwracalne objawy, dostrzegane dotd ze wspczuciem u innych, nie podj nawet zbdnej walki, odseparowujc si jedynie od wiata, by nikogo nie zarazi. Zamknity w pokoju subowym Szpitala Miosierdzia, guchy na wezwania swych kolegw i bagania najbliszych, obcy zgrozie zapowietrzonych konajcych na podogach przepenionych korytarzy, napisa do ony i dzieci gorczkowy, peen wdzicznoci za ich istnienie list miosny, ktry ujawnia, jak bardzo i jak podliwie kocha ycie. Byo to poegnanie na dwudziestu przejmujcych stronach, gdzie coraz bardziej kolawe pismo wiadczyo o postpach choroby, i nie trzeba byo zna autora tego listu, aby domyli si, e podpis zosta zoony wraz z ostatnim tchnieniem. Zgodnie z jego wol, spopielae ciao spoczo we wsplnej mogile i nie widzia go nikt spord tych, ktrzy go kochali. Doktor Juvenal Urbino otrzyma trzy dni pniej telegram w Paryu, w trakcie kolacji z przyjacimi, po czym wznis toast szampanem, by uczci pami ojca. Powiedzia: To by dobry czowiek. Pniej mia sobie wyrzuca swj brak dojrzaoci: ucieka od rzeczywistoci, aby nie paka. Po trzech tygodniach otrzyma jednak kopi listu pomiertnego i wtedy pogodzi si z prawd. W okamgnieniu ujrza peny wizerunek czowieka, ktrego zna wczeniej ni kogokolwiek innego, ktry wychowa go i wyksztaci, spa i kocha si przez trzydzieci dwa lata z jego matk, a przecie nigdy przedtem, nim napisa ten list, nie ukaza mu si takim, jaki by rzeczywicie i to tylko z powodu najzwyklejszej wstydliwoci. Dotychczas doktor Juvenal Urbino i jego rodzina pojmowali mier jako przykro przytrafiajc si innym, ojcom innych ludzi, cudzym braciom i maonkom, ale nie wanie im. Bya to rodzina osb dugowiecznych, starzejcych si, zapadajcych na zdrowiu i umierajcych niepostrzeenie, raczej zanikajcych z wolna, we waciwym sobie czasie, by sta si wspomnieniem, mgiek z innej epoki, pki zapomnienie nie wchaniao ich cakowicie. Pomiertny list ojca, znacznie bardziej ni telegram ze z wiadomoci, brutalnie zderzy go z nieuchronnoci mierci. Cho jedno z jego najstarszych wspomnie, z czasw gdy mia dziewi, moe jedenacie lat, byo do pewnego stopnia wczesnym sygnaem mierci danym mu poprzez osob ojca. W tamto deszczowe popoudnie obaj przebywali razem w gabinecie, on rysowa kolorow kred na kamiennej pododze skowronki i soneczniki, a ojciec w rozpitej kamizelce i z kauczukowymi cigaczami na rkawach koszuli czyta co w wietle padajcym z okna. Nagle przerwa lektur, by podrapa si w plecy dug drapaczk z drewna mangowego, zakoczon srebrn rczk. Nie poradziwszy sobie poprosi syna, aby go podrapa paznokciami, co ten uczyni, doznajc dziwnego wraenia, i nie odczuwa wasnego ciaa przy drapaniu. Na koniec ojciec spojrza na niego przez rami umiechajc si smutno. - Gdybym teraz umar - powiedzia - to doywszy moich lat ledwie bdziesz mnie pamita. Powiedzia to bez adnej widocznej przyczyny i anio mierci zatrzepota przez chwil w chodnym pmroku gabinetu i ulecia przez okno, pozostawiajc za sob lad opadajcych pir, ale dziecko ich nie spostrzego. Od tamtej pory mino ponad dwadziecia lat i Juvenal Urbino niebawem mia doy wczesnego wieku swego ojca. Wiedzia, e jest taki sam jak ojciec, a do tego przewiadczenia dosza teraz wstrzsajca wiadomo, e jest rwnie miertelny jak ojciec.

Cholera staa si jego obsesj. Jego zasb wiedzy o tej chorobie nie przekracza wiadomoci zdobytych w normalnym trybie na jakim mao wanym kursie i wydawao mu si nieprawdopodobiestwem, e jeszcze nie tak dawno, bo trzydzieci lat temu, moga spowodowa we Francji, cznie z Paryem, mier ponad stu czterdziestu tysicy osb. Niemniej, tu po mierci ojca nauczy si wszystkiego, czego mona byo si nauczy o przernych postaciach cholery, jakby zadawa sobie pokut dla uspokojenia pamici, zostajc uczniem najwybitniejszego w owych czasach epidemiologa i twrcy kordonw sanitarnych, profesora Adriena Prousta, ojca wielkiego powieciopisarza. Gdy zatem wracajc w swoje rodzinne strony poczu, jeszcze na morzu, odr targowiska, ujrza szczury w kanaach ciekowych i nagie dzieci tarzajce si w ulicznych kauach, nie tylko zrozumia, e nieszczcie miao rzeczywicie miejsce, ale nabra rwnie pewnoci, e moe powtrzy si w kadej chwili. Nie mino nazbyt duo czasu. W niespena rok pniej jego uczniowie ze Szpitala Miosierdzia poprosili go o pomoc przy przyjtym z litoci pacjencie, ktrego skra na caym ciele miaa niebieski odcie. Doktorowi Juvenalowi Urbino wystarczyo, jeszcze w drzwiach, rzuci na okiem, by rozpozna wroga. Mieli jednak szczcie: chory przyby trzy dni temu, na pokadzie golety z Curacao, i zgosi si na badania do przychodni przyszpitalnej na koszt wasny, tote nie wydawao si, aby mg zarazi kogokolwiek. Na wszelki wypadek doktor Juvenal Urbino zaalarmowa kolegw, zdoa wymc na wadzach, aby przestrzegy ssiednie porty w celu zlokalizowania i poddania kwarantannie zaraonej golety, uspokajajc zarazem dowdc garnizonu, ktry chcia zadekretowa stan wyjtkowy i natychmiast zaaplikowa terapi salwy armatniej co kwadrans. - Prosz oszczdza proch na czas nadejcia liberaw - powiedzia mu w przypywie dobrego humoru. - Nie yjemy ju w redniowieczu. Pacjent zmar po czterech dniach, wymiotujc i duszc si bia grudkowat mazi; niemniej przez nastpne tygodnie, pomimo staego pogotowia, nie wykryto adnego kolejnego przypadku. Niebawem Diario del Comercio opublikowa informacj, e dwoje dzieci zmaro w miecie na choler w dwch odlegych od siebie dzielnicach. Stwierdzono, e jedno z nich cierpiao na zwyk biegunk, drugie jednak - picioletnia dziewczynka - istotnie mogo by ofiar cholery. Jej rodzice i troje rodzestwa zostali odosobnieni w celu odbycia indywidualnej kwarantanny, a osiedle poddano cisej obserwacji medycznej. Jedno z dzieci zachorowao na choler, ale szybko odzyskao zdrowie, caa za rodzina, kiedy ryzyko zachorowania mino, wrcia do domu. Jedenacie kolejnych przypadkw zanotowano w cigu nastpnych trzech miesicy, w pitym nastpi alarmujcy wzrost przypadkw, ale pod koniec roku stwierdzono, e niebezpieczestwo epidemii zostao zaegnane. Nikt nie podawa w wtpliwo, e sanitarne rygory doktora Juvenala Urbino, bardziej ni niezliczona liczba jego obwieszcze, uczyniy moliwym w cud. Od tamtej pory i jeszcze przez wiele lat tego wieku cholera bya chorob endemiczn nie tylko w miecie, ale rwnie na caym wybrzeu Morza Karaibskiego i w dorzeczu rzeki Magdaleny, nigdy nie osigajc rozmiarw epidemii. Alarm okaza si o tyle przydatny, e ostrzeenia doktora Juvenala Urbino zostay wysuchane z wiksz powag przez czynniki pastwowe. Powoano katedr cholery i tej febry w Akademii Medycznej, wczajc jej tematyk do obowizkowych zaj i zrozumiano wreszcie potrzeb zamknicia otwartych ciekw i zbudowania targowiska oddzielonego od mietnisk. Doktor Juvenal Urbino wwczas nie rozgasza swego zwycistwa, nie mia rwnie gowy do swoich spoecznych misji, w tym czasie bowiem sam mia jedno skrzydo utrcone, tote ogupiay i rozkojarzony, zdecydowany by odmieni cae ycie i zapomnie o wszystkim, a to dlatego, e spada na, jak grom, mio do Ferminy Dazy. By to zaiste owoc klinicznej pomyki. Przyjaciel lekarz podejrzewajc pocztkowe objawy cholery u osiemnastoletniej pacjentki, poprosi doktora Juvenala Urbino, eby j zbada. Uda si do niej natychmiast tego samego popoudnia, zaniepokojony moliwoci wtargnicia zarazy do sanktuarium starego miasta, wszystkie dotychczasowe przypadki miay bowiem miejsce na peryferiach i niemal wszystkie wrd czarnej ludnoci. Spotkay go inne, znacznie milsze

niespodzianki. Dom, w cieniu migdaowcw z parku Los Evangelios, wydawa si z zewntrz rwnie zniszczony jak pozostae budynki kolonialnej dzielnicy, wewntrz jednak panowa urzekajcy ad pikna i przedziwny blask, ktry zdawa si pochodzi z zupenie innej epoki. Sie wychodzia prosto na kwadratowe, wieo bielone, sewilskie patio z kwitncymi drzewkami pomaraczowymi i podog wyoon tymi samymi kaflami co i ciany. Sycha byo niewidzialny szmer nieustannie pyncej wody, na parapetach stay donice z godzikami, pod arkadami wisiay klatki z rzadkimi ptakami. Do najdziwniejszych okazw naleay trzy kruki w ogromnej wolierze, ktre przy kadym trzepocie skrzyde nasycay patio nieokrelonym zapachem. Kilka trzymanych na acuchu psw w jakim zaktku, poczuwszy zapach obcego czowieka, zaczo nagle szaleczo ujada, ale kobiecy krzyk w jednej chwili je uciszy, a wwczas pojawia si gromada kotw, ktre przeraone tym wadczym gosem, wyskakiway ze wszystkich stron, chronic si pord kwiatw. Nastpia cisza tak przejrzysta, i poprzez ptasi rozgardiasz i sylabizowany przez kamie strumyczek wody mona byo usysze smutne tchnienie morza. Doktorowi Juvenalowi Urbino, wstrznitemu przekonaniem o fizycznej obecnoci Boga, przemkno przez myl, e taki dom jak ten uodporniony jest na zaraz. Ruszy za Gal Placidi korytarzem pod arkadami, min okno do szwalni, gdzie Florentino Ariza ujrza po raz pierwszy Fermin Daz, kiedy patio byo zawalone gruzem, wszed po nowych, marmurowych schodach na pitro i, zanim przekroczy prg pokoju chorej, przystan czekajc, a go zaanonsuj. Ale Gala Placidia wrcia z wiadomoci: - Panienka mwi, e nie moe pan teraz wej, bo jej taty nie ma w domu. Wrci wic o pitej, stosownie do informacji otrzymanej od sucej, i tym razem drzwi otworzy mu osobicie Lorenzo Daza, ktry go zaprowadzi do sypialni crki. W trakcie badania siad w ciemnym kcie ze splecionymi ramionami, bezskutecznie usiujc zapanowa nad chrapliwym oddechem. Nie sposb byo stwierdzi, kto jest bardziej skrpowany, czy lekarz tak niemiay, gdy j dotyka, czy chora pena dziewiczej rezerwy, w jedwabnej nocnej koszuli, adne jednak nie spojrzao drugiemu w oczy, bo on ograniczy si jedynie do bezosobowych pyta, ona drcym gosem odpowiadaa, oboje za czuli si oniemieleni obecnoci siedzcego w pmroku mczyzny - Wreszcie doktor Juvenal Urbino poprosi chor, aby usiada i z wyrafinowan ostronoci rozpi jej do pasa nocn koszul: nieskazitelne i wyniose piersi o dziecicych sutkach rozbysy przez chwilk jak pomie w cieniach alkowy, zanim zdya je zakry, krzyujc ramiona. Lekarz nie zmieszany rozsun ramiona chorej, nie patrzc na ni osucha j przykadajc ucho do skry - wpierw do piersi, nastpnie do plecw. Doktor Juvenal Urbino zwyk opowiada, i nie dowiadczy adnego przypywu emocji w chwili, gdy pozna kobiet, z ktr mia y a do mierci. Pamita niebiesk koszul nocn obszyt koronkami, rozgorczkowane oczy, dugie, opadajce luno na ramiona wosy, ale by tak zafrasowany pojawieniem si zarazy na obszarze starego miasta, e nie dostrzeg niczego z tak szczodrze przez ni posiadanych przymiotw rozkwitajcej dziewczyny, koncentrujc si jedynie na najmniejszych moliwych oznakach zarazy. Ona ze swej strony ujmowaa to dosadniej: mody lekarz, o ktrym tyle syszaa w zwizku z choler, wyda jej si przemdrzaym pedantem niezdolnym do kochania kogokolwiek prcz samego siebie. Diagnoza stwierdzaa infekcj odka w wyniku zatrucia pokarmowego, ktra istotnie ustpia po trzech dniach domowego leczenia. Uspokojony wieci, e crka nie zapada na choler, Lorenzo Daza odprowadzi doktora Juvenala Urbino a do stopni powozu, zapaci mu za wizyt jednego peso w zocie, co i tak wydao mu si nazbyt wygrowan cen, nawet jak na lekarza bogaczy, niemniej przy poegnaniu okazywa mu bezgraniczn wdziczno. By przytoczony blaskiem wszystkich jego nazwisk i nie tylko tego nie ukrywa, ale gotw by uczyni wszystko, aby spotka go ponownie w mniej krpujcej sytuacji. I na tym powinno si to byo skoczy. A jednak we wtorek nastpnego tygodnia doktor Juvenal Urbino, nie wzywany i bez zapowiedzi, ponownie stawi si w jej domu i to nie w por, bo o trzeciej po poudniu. Fermina Daza przebywaa wanie w szwalni, pobierajc razem z dwiema

przyjacikami lekcj malowania farbami olejnymi, kiedy pojawi si w oknie nienagannie ubrany: w biaym surducie, w wysokim, rwnie biaym kapeluszu i da jej znak, aby podesza. Odoya palet na krzeso i skierowaa si ku oknu, idc na palcach i unoszc do kostek spdnic z falbanami, by nie wlec jej po ziemi. Na gowie miaa diadem z opadajcym jej na czoo wisiorkiem z klejnotem mienicym si t sam nieokrelon barw, co jej oczy, a caa jej posta emanowaa aur wieoci. Lekarza zadziwio, e ubiera si na domowe lekcje malowania tak, jakby wybieraa si na zabaw. Zmierzy jej przez okno ttno, kaza pokaza jzyk, zbada gardo za pomoc aluminiowej szpatuki, przyjrza si wntrzu dolnej powieki, za kadym razem kiwajc aprobujco gow. By mniej skrpowany ni w czasie poprzedniej wizyty, ale ona czua si bardziej spita, bo nie rozumiaa powodw tego nieoczekiwanego badania, jeli sam powiedzia ostatnio, e nie ma po co wraca, chyba e zostanie wezwany w zwizku z czym nowym. Mao tego: nie chciaa go wicej widzie na oczy. Kiedy lekarz skoczy badanie, schowa szpatuk do torby wypenionej przyrzdami i flaszeczkami i za - mkn j z suchym trzaskiem. - Jest pani jak rozkwitajca ra - powiedzia. - Dzikuj. - Bogu prosz dzikowa - powiedzia, i zacytowa bdnie witego Tomasza: Prosz pamita, e wszystko, co jest dobre, skdkolwiek by przychodzio, pochodzi od Ducha witego. Lubi pani muzyk? Pytanie to zada mimochodem, z czarujcym umiechem. - Po co pan pyta? - zapytaa w odpowiedzi. - Muzyka jest bardzo wana dla zdrowia - powiedzia. Wierzy w to naprawd, ona za rycho miaa dowiedzie si na ca reszt swego ycia, e temat muzyki by magiczn niemal formu, do ktrej odwoywa si chcc zaproponowa przyja, w owej jednak chwili potraktowaa to jako naigrawanie si. A do tego obie przyjaciki, udajc w trakcie ich rozmowy, e wci maluj, parskny szczurzym chichotem i zasoniy twarze paletami, co ostatecznie wyprowadzio Fermin Daz z rwnowagi. Zalepiona wciekoci zamkna okno z suchym trzaskiem. Lekarz, zbity z tropu niespodziewanym widokiem koronkowych firanek, usiowa odnale drog powrotn, pomyli si jednak i skonfundowany, potrci klatk z pachncymi krukami. Te wyday z siebie przytumiony krzyk, zatrzepotay sposzone, a ubranie lekarza przesiko natychmiast kobiecymi perfumami. Grzmicy gos Lorenza Dazy przygwodzi go do miejsca, w ktrym sta. - Doktorze, prosz nie odchodzi. Obserwowa ca scen z grnego pitra, teraz za zstpowa po schodach zapinajc koszul, wzdty, sinawy, z bokobrodami zmierzwionymi jeszcze po jakim przykrym nie sjesty. Lekarz sprbowa przezwyciy wstydliwe zakopotanie. - Powiedziaem paskiej crce, e jest jak ra. - I tak jest - powiedzia Lorenzo Daza - ale ma zbyt duo kolcw. Min doktora nie przywitawszy si z nim. Pchn oba skrzyda okna do pokoju i rykn na crk: - Podejd tu i przepro pana doktora. Lekarz usiowa nie dopuci do tego, ale Lorenzo Daza nie zwrci na uwagi. Krzykn: Pospiesz si. Spojrzaa na przyjaciki, skrycie bagajc o zrozumienie, i odpowiedziaa ojcu, e nie ma za co przeprasza, bo tylko zamkna okno, aby soce nie wpadao do pokoju. Doktor Urbino chcia uzna wyjanienie za wystarczajce, ale Lorenzo Daza ponowi danie. Fermina Daza znw podesza do okna i wystawiajc do przodu praw stop, a zarazem unoszc palcami obu doni brzegi spdnicy, dygna teatralnie przed lekarzem. - Po stokro prosz o wybaczenie, panie kawalerze - powiedziaa. Doktor Juvenal Urbino rozbawiony poszed w jej lady i z wdzikiem muszkietera odda jej rewerencje swym wysokim kapeluszem, nie zdoa jednak uzyska oczekiwanego umiechu wspczucia. Lorenzo Daza zaprosi go nastpnie do swego gabinetu na przeprosinow kaw, lekarz przyj z wdzicznoci zaproszenie, aby nie byo najmniejszej wtpliwoci, e nie chowa w

gbi duszy ni cienia urazy. Doktor Urbino po prawdzie nie pija kawy poza jedn filiank przed niadaniem. Nie pija rwnie alkoholu prcz kieliszka wina do obiadu z jakiej uroczystej okazji, tym razem jednak nie tylko wypi kaw, ale przysta te i na kieliszek anywki. Nastpnie przysta na jeszcze jedn kaw i jeszcze jedn anywk, a pniej na jeszcze jedn i jeszcze jedn, mimo e czekao go jeszcze kilka wizyt. Pocztkowo z uwag sucha nieustannie skadanych przez Lorenza Daz przeprosin w imieniu crki, okrelanej przez niego jako inteligentne i powane dziecko, godne ksicia z tych stron lub zamorskiego, ktrej jedyn wad, jak powiedzia, jest jej charakter upartej mulicy. Ale po drugim kieliszku wydao mu si, i syszy gos Ferminy Dazy w patio, i jego wyobrania ruszya za ni, nie odstpowaa jej na krok pord zapadej dopiero co nocy, gdy zapalaa wiata w korytarzu, rozpylaa w sypialniach rodek owadobjczy rozpylaczem, zdejmowaa pokrywk z garnka z zup, ktr miaa spoy wieczorem ze swym ojcem, gdy on i ona zasid sami przy stole, nie podnoszc wzroku, nie siorbic zupy, aby nie prys urok wzajemnych urazw, a w kocu ojciec bdzie musia si podda i prosi o wybaczenie dzisiejszej srogoci. Doktor Urbino na tyle zna kobiety, aby zda sobie spraw, e Fermina Daza nie zajrzy do gabinetu, dopki on std nie odejdzie, niemniej zwleka, jak mg, czu bowiem, e zraniona duma nie pozwoli mu y w spokoju po afrontach dzisiejszego popoudnia. Lorenzo Daza, ju prawie pijany, wydawa si nie dostrzega jego roztargnienia, bo w swym nieposkromionym gadulstwie wystarcza sam sobie. Mwi rozwlekle, ujc koniec zgaszonego papierosa, zanoszc si wrzaskliwym kaszlem, charkoczc, ledwie mieszczc si w obrotowym fotelu, ktrego spryny wydaway skowyt zwierzcia podczas rui. Na kady kieliszek swego gocia pi trzy kieliszki i tylko raz zrobi przerw, gdy stwierdzi, e nie widz ju siebie wzajemnie, i wsta, by zapali lamp. Doktor Juvenal Urbino przyjrza mu si w innym wietle, zobaczy, e ma jedno oko dziwnie wytrzeszczone jak u ryby, zorientowa si, e wypowiadane przez niego sowa nie odpowiadaj ruchowi warg i pomyla, e ulega halucynacjom wskutek naduycia alkoholu. Wwczas wsta majc przy tym wraenie, e znajduje si wewntrz ciaa nie nalecego do niego, tylko do kogo innego, nadal siedzcego w miejscu, gdzie on siedzia, i musia dokona nie lada wysiku, eby nie postrada zmysw. Byo ju po sidmej, kiedy odprowadzany przez Lorenza Daz opuci gabinet. Bya penia ksiyca. Patio, wyidealizowane przez anywk, falowao na dnie jakiego akwarium, a osonite szmatami klatki wydaway si picymi widmami w otoczce ciepego zapachu dopiero co rozkwitych kwiatw pomaraczy. Okno szwalni byo otwarte, na przystosowanym do pracy stole palia si lampa, a nie dokoczone obrazy leay na stelaach niczym na wystawie. Gdzie jeste, e ciebie nie ma - powiedzia doktor Urbino przechodzc obok, ale Fermina Daza nie usyszaa go, bo nie moga go sysze paczc z wciekoci w sypialni, lec w ku na brzuchu i czekajc na ojca, by kaza sobie zapaci za dzisiejsze upokorzenie. Lekarz udzi si jeszcze, e bdzie mg si z ni poegna, ale Lorenzo Daza nie zaproponowa tego. Zatskni za niewinnoci jej pulsu, za jej kocim jzykiem, jej wieymi migdakami, ale zmrozia go myl, e ona ju nigdy nie zechce go widzie i nawet nie dopuci, by tego prbowa. Kiedy Lorenzo Daza wszed do sieni, bezsenne kruki pod przecieradami wyday aobny pisk. Wydziobi ci oczy, powiedzia lekarz na gos mylc o niej, za Lorenzo Daza odwrci si, by zapyta, co powiedzia. - To nie ja - odrzek. - To anywka. Lorenzo Daza odprowadzi go a do powozu usiujc mu wcisn kolejnego peso w zocie za drug wizyt, lekarz jednak odmwi. Wyda stosowne polecenia stangretowi, kac si wie do dwch czekajcych go jeszcze pacjentw i wsiad do powozu bez czyjejkolwiek pomocy. Od podskokw na wybrukowanych ulicach zrobio mu si jednak niedobrze, kaza wic stangretowi zmieni kierunek. Przez chwil widzia siebie w lusterku powozu i zobaczy, e jego odbicie rwnie przez cay czas myli o Ferminie Dazie. Wzruszy ramionami. Wreszcie bekn, jakby mu si odbio piaskiem, gowa opada mu na pier i zasn, i przez sen usysza aobne dzwony. Wpierw usysza dzwony katedry, a pniej wszystkich pozostaych kociow, jeden po

drugim, nawet popkane gary od witego Juliana Gocinnego. - Dupa - wymamrota przez sen. - Umarli te umarli. Matka i siostry piy wanie na kolacj kaw z mlekiem, pojadajc ciasteczka serowe przy gocinnym stole w duej jadalni, kiedy ujrzay go, pojawiajcego si w drzwiach z aosnym wyrazem twarzy, zhabionego kurewskimi pachnidami krukw. Gwny dzwon pobliskiej katedry wci rozbrzmiewa w rozlegych przestrzeniach domu. Matka zapytaa przeraona, gdzie si podziewa, bo szukano go wszdzie, eby zaj si generaem Ignacio Maria, ostatnim wnukiem markiza de Jaraiz de la Vera, ktrego dzi wieczorem powali wylew krwi do mzgu: to z jego powodu biy dzwony. Doktor Juvenal Urbino sucha matki nie syszc jej, uczepiony futryny, by wreszcie, pragnc dotrze do swego pokoju, oderwa si od niej w pobrocie i pa na twarz w gwiadzistej eksplozji anykowych wymiotw. - Mario Przenajwitsza - krzykna matka. - Co nader dziwnego musiao si zdarzy, aby pokaza si we wasnym domu w takim stanie. Najdziwniejsze jednak miao dopiero nastpi. Korzystajc z przyjazdu znanego pianisty Romea Lussicha, ktry wykona cykl sonat Mozarta, gdy tylko miasto przestao obchodzi aob po generale Ignacio Maria, doktor Juvenal Urbino kaza zaadowa fortepian z Akademii Muzycznej na wz cignity przez muy i posa Ferminie Dazie serenad, o ktrej rozpowiadano przez cae lata. Obudzia si usyszawszy pierwsze dwiki i nie musiaa wyglda przez ozdobne kraty balkonowe, eby wiedzie, kto jest pomysodawc tego niezwykego hodu. aowaa tylko, e zabrako jej odwagi innych rozwcieczonych panien wylewajcych zawarto nocnikw na gowy niepodanych wielbicieli. Lorenzo Daza, wprost przeciwnie, ubra si w trakcie trwania serenady, jak mg najszybciej, by po jej odegraniu zaprosi do bawialni doktora Juvenala Urbino i pianist, ubranych nadal we fraki, i podzikowa im za serenad kieliszkiem dobrej brandy. Fermina Daza do szybko zdaa sobie spraw z tego, i ojciec usiuje zmikczy jej serce. Nastpnego dnia po serenadzie powiedzia do niej mimochodem: Wyobra sobie, jakby si czua twoja matka, gdyby wiedziaa, e stara si o ciebie jeden z Urbinw de la Calle. Odpowiedziaa bez namysu: Przewrciaby si w grobie. Przyjaciki pobierajce z ni lekcje malowania opowiedziay jej, e Lorenzo Daza zosta zaproszony na obiad do Klubu Towarzyskiego przez doktora Juvenala Urbino, ktry z kolei otrzyma powane ostrzeenie za naruszenie regulaminu. Wtedy dowiedziaa si zarazem, i ojciec wielokrotnie ju stara si o przyjcie w poczet czonkw Klubu Towarzyskiego, za kadym razem otrzymujc w gosowaniu tak znaczc liczb czarnych gaek, i uniemoliwiao mu to na dugo podjcie kolejnej prby. Ale po Lorenzie Daza wszystkie kolejne upokorzenia spyway niczym woda po gsi, teraz wyta bowiem cay swj spryt, by spotyka przypadkowo Juvenala Urbino, nie zdajc sobie sprawy, i to Juvenal Urbino czyni nadludzkie wysiki, eby da si spotka. Niekiedy spdzali cae godziny na rozmowach w gabinecie, dom wtedy pozostawa jakby zawieszony poza czasem, Fermina Daza nie pozwalaa bowiem, by cokolwiek w mieszkaniu yo sobie waciwym yciem i rytmem do momentu odejcia lekarza. Kawiarnia Parafialna okazaa si dobrym portem przejciowym. Tu wanie Lorenzo Daza udzieli Juvenalowi Urbino pierwszych lekcji gry w szachy, ten za okaza si uczniem tak pilnym, e szachy stay si jego nieuleczaln pasj, ktra nie opucia go a do dnia mierci. Pewnej nocy, wkrtce po owej serenadzie na fortepian solo, Lorenzo Daza natkn si w sieni swego domu na list w kopercie opiecztowanej monogramem J.U.C. Przechodzc obok sypialni crki wsun list pod drzwi, Fermina Daza za nie moga zrozumie, jakim sposobem list mg si tam znale, wydawao jej si bowiem czym niepojtym, eby ojciec zmieni si do tego stopnia i osobicie podrzuca jej list od zalotnika. Nie wiedzc doprawdy, co z nim zrobi, pooya list na stoliku nocnym, gdzie przelea kilka dni, a do owego deszczowego popoudnia, gdy Ferminie Dazie przynio si, e Juvenal Urbino ponownie zaszed do jej domu, aby podarowa jej szpatuk, ktr posuy si, by zbada jej gardo. We nie szpatuka zrobiona bya nie z aluminium, lecz ze smakowitego metalu, ktry z przyjemnoci wylizywaa w innych snach, przeamaa j wic na dwie nierwne czci, oddajc mu t mniejsz. Obudziwszy si otworzya

list. By krtki i wytworny. Juvenal Urbino baga tylko o jedno: by pozwolia mu prosi jej ojca o zgod na zoenie jej wizyty. Jego powaga i skromno zrobiy na niej wraenie, tote piastowana z tak mioci i przez tyle dni wcieko natychmiast prysa. Ukrya list w nie uywanej szkatuce w gbi kufra, ale nagle przypomniaa sobie, e tam wanie chowaa rwnie wonne listy Florentina Arizy, i przejta nagym wstydem szybko wyja go stamtd, pragnc znale dla inne miejsce. Wydao jej si wwczas, e rzecz najbardziej przyzwoit bdzie uzna, e list do niej w ogle nie dotar i spalia go w pomieniu lampy przypatrujc si, jak krople laku pczniej niebieskimi pcherzykami i pkaj w ogniu. Westchna: Biedny czowiek. Natychmiast zdaa sobie spraw, e w cigu niespena roku mwi to ju po raz drugi, i przez chwil pomylaa o Florentinie Arizie i bya zaskoczona, jak bardzo ju jest od niej daleki: biedny czowiek. W padzierniku, razem z ostatnimi deszczami, nadeszy kolejne trzy listy, przy czym do pierwszego z nich doczone byo pudeeczko z fiokowymi mydekami z opactwa Flavigny. Dwa zostay dorczone w bramie domu przez stangreta doktora Juvenala Urbino, ktry przez okienko powozu pozdrowi Gal Placidi, po pierwsze, aby nie byo wtpliwoci, e listy s od niego, po wtre za, aby nikt nie mg powiedzie, e listy nie dotary. Oba zreszt nosiy piecz lakow z monogramem i napisane byy hieroglificznymi bazgroami znanymi ju Ferminie: pismem lekarza. Oba zawieray w zasadzie to samo, co pierwszy i utrzymane byy w tym samym penym pokory tonie, niemniej na dnie ich zgodnej z przyzwoitoci elegancji mona byo ju dostrzec pragnienie, ktrego nie wyczuwao si w powcigliwych listach Florentina Arizy. Fermina Daza przeczytaa je natychmiast po ich otrzymaniu, w odstpie dwch tygodni, i wrzucajc je ju niemal w ogie, sama nie wiedzc dlaczego, zmienia nagle zdanie. Ale, mimo wszystko, nie zamierzaa na nie w ogle odpowiada. Trzeci padziernikowy list zosta wsunity pod drzwi wejciowe i rni si w kadym szczegle od poprzednich. Charakter pisma do tego stopnia przypomina dziecicy sposb stawiania liter, i nie ulegao wtpliwoci, e list napisany by lew rk, ale Fermina Daza zdaa sobie z tego spraw dopiero wwczas, gdy tekst okaza si podym anonimem. Jego autor, uznajc za niezbit pewno, e Fermina Daza zauroczya doktora Juvenala Urbino swymi magicznymi napojami, wyciga z tego zaoenia zowrogie wnioski. Koczy grob: jeli Fermina Daza nie zrezygnuje ze swych zapdw zdobycia najbardziej podanego mczyzny w miecie, zostanie wystawiona na publiczn hab. Poczua si ofiar wielkiej niesprawiedliwoci, ale jej reakcj nie by odruch zemsty, wprost przeciwnie: chciaaby odkry autora anonimu, eby wyprowadzi go z bdu, suc mu wszystkimi moliwymi wyjanieniami, bya bowiem absolutnie przekonana, i nigdy i za adne skarby nie ulegnie zalotom Juvenala Urbino. W nastpnych dniach otrzymaa kolejne dwa nie podpisane listy, rwnie perfidne jak pierwszy, aden jednak z owych trzech listw nie wydawa si by napisany przez t sam osob. Albo bya ofiar jakiego spisku, albo kamliwa wersja o jej tajemnych miociach zatoczya szersze krgi, ni mona byo przypuszcza. Niepokoia j myl, i caa sprawa moga by konsekwencj najzwyklejszej niedyskrecji Juvenala Urbino. Pomylaa, e by moe jest czowiekiem nie tak eleganckim, na jakiego wyglda, e moe podczas rnych wizyt papla, co mu lina na jzyk przyniosa, chepic si wymylonymi podbojami, jak tylu innych mczyzn z jego sfery. Przez chwil zamierzaa napisa do niego, by go wyaja za uchybianie jej czci, ale odstpia od zamysu, bo moe wanie to byo jego zamiarem. Sprbowaa wywiedzie si czego poprzez swoje przyjaciki od wsplnych lekcji malowania w szwalni, ale jedyn rzecz, o jakiej syszay, byy bardzo przychylne komentarze o serenadzie na fortepian solo. Poczua si wcieka, bezsilna, upokorzona. Odwrotnie ni na pocztku, kiedy chciaa si spotka z niewidzialnym wrogiem, by przekona go o tym, i jest w bdzie, teraz pragna go tylko posieka sekatorem na drobne kawaeczki. Nie spaa po nocach, analizujc wszystkie szczegy i zwroty z anonimowych listw, w nadziei, e natrafi na co, co by byo dla niej pociech. Na prno: Ferminie Dazie z natury rzeczy wiat wewntrzny Urbinw de la Calle by cakowicie obcy i o ile uzbrojona bya w

or, dziki ktremu moga si broni przed ich najwytworniejsz sztuk dobrych manier, o tyle stawaa si bezbronna wobec ich przewrotnej sztuki zych manier. Przekonanie to napenio j jeszcze wikszym rozgoryczeniem po straszliwym przypadku z czarn lalk, przesan w tych dniach bez listu, ale ktrej nadawc mona byo sobie bez trudu wyobrazi: jedynie doktor Juvenal Urbino mg j wysa. Zostaa, sdzc z etykietki, kupiona na Martynice i ubrana bya we wspania sukni, miaa krcone wosy przeplecione zotymi pasemkami i gdy si j kado, zamykaa oczy. Ferminie Dazie wydaa si tak zabawna, e wyzbywajc si skrupuw kada j w cigu dnia na swej poduszce. Jaki czas pniej, po mczcym nie, spostrzega, e lalka ronie: spod piknego stroju, w ktrym przybya, zaczy wystawa jej uda, a buciki pod naporem rosncych stp rozpady si. Fermina Daza syszaa o afrykaskich czarach, ale nigdy o tak przeraajcych jak ten. Z drugiej strony nie bya w stanie poj, jak czowiek taki jak Juvenal Urbino zdolny jest do podobnego okruciestwa. I miaa racj: lalki nie przywiz stangret, lecz przypadkowy sprzedawca krewetek, o ktrym nikt nie mg powiedzie nic pewnego. Usiujc rozwiza zagadk, Fermina Daza przez chwil pomylaa o Florentinie Arizie, ktrego pospny charakter napawa j lkiem, ycie jednak wyprowadzio j potem z bdu. Tajemnica nigdy nie zostaa wyjaniona, a na sam jej myl Fermina Daza draa z przeraenia jeszcze bardzo dugo, nawet ju po lubie, nawet jeszcze wtedy, gdy ju miaa dzieci i uwaaa siebie za wybrank losu: za najszczliwsz. Ostatni prb doktora Urbino byo odwoanie si do porednictwa przeoonej szkoy Ofiarowania Najwitszej Marii Panny, siostry Franki de la Luz, ktra nie moga odmwi rodzinie wspomagajcej jej zgromadzenie od samego pocztku jego dziaalnoci na terenie obu Ameryk. Zjawia si w towarzystwie nowicjuszki o dziewitej rano i obie musiay zabawi p godziny przy ptasich klatkach, czekajc a Fermina Daza skoczy porann kpiel. By to mski typ Niemki, o metalicznym akcencie i wadczym spojrzeniu, nie majcym adnego zwizku z jej dziecinnymi namitnociami. Fermina Daza nikogo i niczego bardziej nienawidzia na wiecie jak tej wanie kobiety i wstrtne jej byo wszystko, co si z ni czyo, a ju na sam myl o jej faszywej litoci budzia si w jej trzewiach wcieko skorpiona. Tote gdy tylko j dostrzega stanwszy w drzwiach azienki, natychmiast powrcio do niej wspomnienie szkolnych tortur, nie dajcej si powstrzyma sennoci codziennej mszy, srogich egzaminw, sualczej gorliwoci nowicjuszek i caego tego ycia zdeprawowanego patrzeniem przez pryzmat ubstwa ducha. Siostra Franca de la Luz, wprost przeciwnie, pozdrowia j z radoci, ktra wydawaa si szczera. Bya zaskoczona tym, jak bardzo Fermina urosa i dojrzaa, pochwalia rozsdek, z jakim prowadzi ona dom, piknie urzdzone patia, ruszt pod drzewkami pomaraczy. Kazaa nowicjuszce poczeka tutaj, ostrzegajc, by unikaa zbytniego zbliania si do krukw, bo przy najmniejszej nieuwadze mog wydzioba jej oczy, i zacza si rozglda za jakim miejscem, eby porozmawia sam na sam z Fermin. Ta zaprosia j do bawialni. Bya to wizyta krtka i oscha. Siostra Franca de la Luz, nie marnujc czasu na jakiekolwiek wstpy, zaproponowaa Ferminie Dazie honorow rehabilitacj. Powody wydalenia zostan wymazane nie tylko z akt, ale zarazem z pamici zgromadzenia, a to z kolei pozwoli jej na ukoczenie nauki i otrzymanie wiadectwa dojrzaoci w naukach humanistycznych. Fermina Daza, zdumiona, chciaa wiedzie, czemu jej to proponuje. - To proba osoby zasugujcej na wszystko, a ktrej jedynym pragnieniem jest uczyni ciebie szczliw - powiedziaa zakonnica. - Wiesz, o kim mwi? Wwczas zrozumiaa. Zapytaa w duchu, jakim prawem za wysanniczk mioci suy kobieta, ktra skrzywia jej ycie z powodu jednego niewinnego listu, nie odwaya si jednak powiedzie tego gono. Powiedziaa natomiast, e tak, zna tego mczyzn, i wanie dlatego jest pewna, i nie ma on adnego prawa wtrca si w jej ycie. - Jedyne, o co ci prosi, to pi minut rozmowy z tob - powiedziaa zakonnica. - Jestem przekonana, e twj ojciec nie bdzie mia nic przeciwko temu. Wcieko Ferminy Dazy na myl, i jej ojciec macza palce w przygotowaniach do tej wizyty, nie miaa ju granic.

- Widzielimy si, dwukrotnie, kiedy byam chora - powiedziaa. - Teraz nie widz adnego powodu. - Dla kadej kobiety posiadajcej odrobin rozumu mczyzna ten jest darem boskiej opatrznoci - powiedziaa zakonnica. Po czym zacza rozprawia o jego zaletach, pobonoci, o tym, jak jest oddany chorym i cierpicym. Nie przestajc mwi, wycigna z rkawa zoty raniec z Chrystusem wyrzebionym z koci soniowej i potrzsna nim przed oczami Ferminy Dazy. Bya to rodzinna relikwia, naleca do niej od ponad stu lat, wyrzebiona przez zotnika ze Sieny i powicona przez Klemensa IV. - Jest twj - powiedziaa. Fermina Daza poczua wzbierajcy w yach potok krwi i zdobya si na odwag. - Nie mog zrozumie, dlaczego wanie siostra tym si zaja - powiedziaa - skoro mio uznaje siostra za grzech. Siostra Franca de la Luz udaa, e nie zwraca uwagi na przytyk, ale oczy pociemniay jej z gniewu. Wci potrzsaa racem. - Lepiej bdzie, jeli si ze mn dogadasz - powiedziaa - bo gdy ja odejd, przyjdzie tutaj arcybiskup, a z nim sprawy bd si miay zupenie inaczej. - Niech przyjdzie - powiedziaa Fermina Daza. Siostra Franca de la Luz schowaa zoty raniec do rkawa. Nastpnie wyja z drugiego rkawa mocno zuyt zbit w kbek chusteczk i ciskajc j w doni, spojrzaa na Fermin jakby z wielkiej odlegoci, umiechajc si ze wspczuciem. - Biedne dziecko - westchna - wci jeszcze mylisz o tamtym mczynie. Fermina Daza pokna impertynencj bez mrugnicia powiek. Popatrzya zakonnicy gboko w oczy, pki z bezgraniczn satysfakcj nie zobaczya, e pojawiy si w nich zy. Siostra Franca de la Luz wytara je stamszon chusteczk i wstaa. - Twj ojciec nie przesadza, twierdzc, e jeste uparta jak mu - powiedziaa. Arcybiskup nie przyszed. Szturm skoczyby si zatem owego dnia, gdyby nie Hildebranda Sanchez, ktra przyjechaa spdzi Boe Narodzenie razem z kuzynk - i wtedy odmienio si ycie ich obu. Przypyna golet z Riohacha o pitej rano, w tumie pasaerw konajcych od mdoci, ona jednak, ju dojrzaa kobieta, zesza z pokadu rozpromieniona, w nastroju podniecenia po fatalnej nocy na morzu. Wioza ze sob kosze z ywymi indykami i ca mas najrniejszych podw jej yznej ziemi, aby nikomu nie zabrako jedzenia podczas jej wizyty. Lisimaco Sanchez, jej ojciec, pyta przez ni, czy potrzebni bd muzycy na wita, bo on ma do swej dyspozycji najlepszych, i przyrzeka, e nieco pniej przele transport ogni sztucznych. Poza tym zawiadamia, e nie moe przyjecha po crk przed marcem, tak e miay a nadto czasu, eby korzysta z ycia. Obie kuzynki zaczy korzysta od razu. Kpay si razem ju od pierwszego popoudnia, nago, nawzajem oblewajc si wod ze zbiornika. Namydlay si, wyczesyway sobie gnidy, porwnyway swe poladki i sztywne piersi, jedna przegldajc si w zwierciadle drugiej, aby oceni, na ile okrutnie potraktowa je czas od chwili, gdy ostatnio widziay si nagie. Hildebranda bya dua i pena, o zotawej skrze, ale wosy na caym jej ciele byy wosami Mulatki, krtkie i skrcone niczym druciak. Nago Ferminy Dazy bya natomiast nagoci blad i smuk, o skrze jasnej i prostych wosach. Gala Placidia wstawia do sypialni dwa identyczne ka, ale czasami kady si do jednego i rozmawiay przy zgaszonym wietle a do witu. Paliy bandyckie cygaretki, ktre Hildebranda przywioza schowane w podszewce kufra, po czym musiay spala kadzidlane bibuki papieru z Armenii, eby zabi odr meliny unoszcy si w sypialni. Fermina Daza sprbowaa tego po raz pierwszy w Valledupar i robia to w Fonseca i w Riohacha, gdzie i dziesi kuzynek razem potrafio zamkn si w pokoju, by pogada o mczyznach, palc po kryjomu. Nauczya si pali na odwrt, z ogniem w ustach, tak jak palili mczyni podczas wojennych nocy, eby nie zdradzi ich ar papierosa. Nigdy jednak nie palia w samotnoci. Z Hildebrand, u siebie, robia to kadego wieczora przed zaniciem i od tej pory nabraa tego zwyczaju, chocia zawsze palia po kryjomu, nawet kiedy ju miaa ma i dzieci, nie tylko

dlatego, e byo le widziane, aby kobieta palia publicznie, lecz dlatego, e przyjemno zawsze czya si dla niej z konspiracj. Rwnie podr Hildebrandy zostaa jej narzucona przez rodzicw, ktrzy chcieli j oddali od jej niemoliwej mioci, cho wmwili jej, e celem podry jest pomoc Ferminie w podjciu decyzji o wietnym maestwie. Hildebranda zgodzia si, majc nadziej, e oprze si zapomnieniu, tak jak w swoim czasie uczynia to kuzynka, i umwia si z telegrafist z Fonseki, by w najwikszej tajemnicy przekazywa jej depesze. Tote bya gorzko rozczarowana dowiedziawszy si, e Fermina Daza odrzucia Florentina Ariz. Poza tym Hildebranda wyznajc uniwersaln koncepcj mioci sdzia, i cokolwiek stanie si w jednym takim przypadku, dotyka wszystkich zakochanych na caym wiecie. Nie odstpia jednak od zamysu. Ze miaoci, ktra Fermin Daz wprawia w przeraenie, udaa si sama do urzdu telegraficznego postanawiajc wkra si w aski Florentina Arizy. Nie poznaaby go, nie mia bowiem adnej z cech odpowiadajcych wyobraeniu, jakie sobie o nim na podstawie relacji Ferminy Dazy stworzya. Na pierwszy rzut oka wydao jej si niemoliwe, eby kuzynka tak oszalaa na punkcie tego niepozornego urzdnika o wygldzie zbitego psa, ktrego strj rabina w nieasce i uroczysty sposb bycia nie mogy nikogo doprowadzi do sercowych uniesie. Szybko jednak poaowaa swoich pierwszych wrae, gdy Florentino Ariza odda si do jej cakowitej i bezwarunkowej dyspozycji, nie wiedzc, kim jest Hildebranda: i nigdy si nie dowiedzia. Nikt lepiej od niego nie mg si postawi w jej sytuacji, nie wymaga wic od niej adnego dowodu tosamoci i nie dopytywa si o aden adres. Zaproponowa bardzo proste rozwizanie: w kad rod po poudniu ona bdzie zachodzi do urzdu telegraficznego, aby mg jej osobicie wrczy odpowiedzi, to wszystko. Poza tym, kiedy przeczyta napisany przez Hildebrand tekst depeszy, zapyta, czy przystaaby na pewn sugesti, a ona zgodzia si. Florentino Ariza zrobi wpierw kilka poprawek pomidzy wierszami, skreli je, ponownie napisa, zabrako mu miejsca, w kocu podar kartk i napisa now depesz, ktra wydaa si jej wzruszajca. Hildebranda po wyjciu z urzdu telegraficznego bya bliska paczu. - Jest brzydki i smutny - powiedziaa Ferminie Dazie - ale cay jest mioci. Najwiksz uwag Hildebrandy zwrcia samotno kuzynki. Zachowywaa si - tak jej powiedziaa - jak dwudziestoletnia stara panna. Przywyka do licznej rodziny, rozproszonej po domach, gdzie nikt nie wiedzia na pewno, ile osb tam mieszka i kto w danym dniu zasidzie do stou, Hildebranda nie bya w stanie wyobrazi sobie dziewczyny w jej wieku zamknitej w klasztorze prywatnego ycia. I tak byo: od momentu, kiedy wstawaa o szstej rano, a do chwili, kiedy gasia wiato w sypialni, powicaa si marnowaniu czasu. ycie docierao do niej z zewntrz. Wpierw, z pierwszymi kurami, mleczarz budzi j stukajc koatk do drzwi. Pniej pukaa sprzedawczyni ryb ze skrzynk pagrusw konajcych na ou z morskich alg, wytworne Murzynki z warzywami z Maria la Baja i owocami z San Jacinto. A pniej, w cigu caego dnia, pukali wszyscy: ebracy, dziewczyny z losami na loteri, siostry miosierdzia, szlifierz ze swoj piszczak i ten, co butelki kupuje, i ten, co zoto zuyte kupuje, i ten, co makulatur kupuje, i faszywe Cyganki, co mog odczyta przyszo z kart, z linii na doniach, z fusw po kawie, z wody w miednicach. Gali Placidii tydzie cay schodzi na otwieraniu i zamykaniu bramy, i odpowiadaniu, e nie, prosz przyj kiedy indziej, albo, kiedy miaa ju wszystkiego powyej uszu - na wrzaskach z balkonu, nie zawracajcie ju dupy, cholera, wszystko, co trza, juemy kupili. Zastpia ciotk Scholastyk z takim animuszem i wdzikiem, e Fermina mylia j z ciotk do tego stopnia, i nawet kochaa j tak samo. Ulegaa obsesjom niewolnicy. W kadej wolnej chwili biega do subwki, by prasowa bielizn, idealnie gadko, chowa j w szafach z dodatkiem kwiatu lawendy, a prasowaa i skadaa nie tylko dopiero co upran, ale rwnie t ktra moga z braku uywania straci swoj wieo. Rwnie starannie dbaa o garderob matki Ferminy, Ferminy Sanchez zmarej czternacie lat temu. Wszystkie jednak decyzje podejmowaa Fermina Daza. Zarzdzaa, jakie posiki naley przygotowa, co trzeba kupi, co naley zrobi w takim czy innym przypadku, i w ten sposb decydowaa o yciu domu, w ktrym tak naprawd nie byy potrzebne adne decyzje. Po

wyczyszczeniu klatek, podaniu ptakom pokarmu i sprawdzeniu, czy niczego nie brakuje kwiatom, zaczynaa dryfowa bez celu. Po usuniciu jej ze szkoy wielokrotnie zasypiaa podczas sjesty nie budzc si a do nastpnego dnia. Lekcje malowania nie byy niczym innym jak zabawniejszym sposobem marnowania czasu. Stosunki z ojcem pozbawione byy cieplejszych uczu od dnia wygnania ciotki Scholastyki, cho oboje znaleli sposb na wspycie bez wchodzenia sobie w drog. Kiedy ona wstawaa, on ju zaatwia na miecie swoje interesy. Rzadko kiedy zdarzao mu si nie stawi w rytualnej porze obiadu, cho prawie nigdy nie jad, wystarczay mu bowiem przystawki i galisyjskie zakski z Parafialnej. Kolacji te nie jada: pozostawiano jego porcj na stole, wszystko na jednym talerzu przykrytym drugim talerzem, chocia wiedzieli, e zje to dopiero nastpnego dnia, odgrzewajc sobie na niadanie. Raz w tygodniu dawa crce pienidze, dokadnie przez niego wyliczone, a przez ni oszczdnie wydawane, aczkolwiek z przyjemnoci uwzgldnia kad jej prob, gdy chodzio o nieprzewidziane zakupy. Nigdy si z ni nie targowa, nigdy nie da rachunkw, niemniej zachowywaa si tak, jakby musiaa je zda przed trybunaem witej Inkwizycji. Nigdy nie mwi jej o charakterze i stanie swych interesw, nigdy te nie zabra jej ze sob do swych biur w porcie, miejsca surowo wzbronionego przyzwoitym panienkom, nawet gdyby miay si tam znale w towarzystwie ojcw. Lorenzo Daza nie wraca do domu przed dziesit wieczorem, godzin policyjn w najmniej krytycznych okresach wojen. Do tego czasu przebywa w Parafialnej, grajc, w co popado, bo by specjalist od wszelkich gier salonowych, a poza tym dobrym nauczycielem. Zawsze dociera do domu przytomny, nie budzc crki, mimo e pierwsz anywk wypija z samego rana, a przez cay dzie, ujc kocwk zgaszonego papierosa, te pi od czasu do czasu. Pewnej nocy jednak Fermina usyszaa, jak wraca. Usyszaa jego kozackie kroki na schodach, cikie sapanie w korytarzu na drugim pitrze, walenie otwart doni w drzwi do sypialni. Otworzya mu i po raz pierwszy przerazio j jego wykrcone oko i jego bekot. - Jestemy zrujnowani - powiedzia. - Zrujnowani doszcztnie, no to ju wiesz. To byo wszystko, co powiedzia i nigdy wicej ju tego nie powtrzy, i nie zdarzyo si nic takiego, co wskazywaoby, i powiedzia prawd, ale po tamtej nocy Fermina Daza uwiadomia sobie, e jest sama na wiecie. ya w towarzyskim czycu. Dawne szkolne koleanki przebyway w niebie jej zakazanym, tym bardziej po habie wydalenia, ale nie bya rwnie ssiadk swoich ssiadw, bo ci poznali j, nie znajc jej z przeszoci, lecz w mundurku szkoy Ofiarowania Najwitszej Marii Panny. wiat ojca by wiatem handlarzy i portowych tragarzy, uchodcw wojennych w publicznym azylu Parafialnej, wiatem samotnych mczyzn. W ostatnim roku lekcje malowania zagodziy nieco jej odosobnienie, nauczycielka wolaa bowiem lekcje zbiorowe i zwyka przyprowadza z sob do szwalni inne uczennice. Ale owe dziewczyny pochodzce z nieokrelonych i bardzo zrnicowanych krgw spoecznych byy dla Ferminy Dazy jedynie poyczonymi koleankami i sentyment do nich wygasa wraz z kocem lekcji. Hildebranda chciaa otworzy dom na ocie, przewietrzy go, sprowadzi muzykw, race i pirotechniczne zamki swego ojca i urzdzi bal karnawaowy, ktrego wichry rozchmurzyyby przeart przez mole dusz kuzynki, szybko jednak zdaa sobie spraw z daremnoci swych zamiarw. Z prostego powodu: nie miaa dla kogo urzdza zabawy. W kadym razie to ona wanie troch j oywia. Popoudniami, po lekcjach malowania, chcc pozna miasto, kazaa oprowadza si po ulicach. Fermina Daza pokazaa jej drog, ktr przemierzaa codziennie z ciotk Scholastyk, awk w parku, gdzie Florentino Ariza, czekajc na ni, udawa, e czyta, uliczki, po ktrych azi za ni, schowki na listy, ponury paac, w ktrym miecio si najpierw wizienie Inkwizycji, a ktry pniej, po odrestaurowaniu, zosta przemieniony w szko Ofiarowania Najwitszej Marii Panny, z caej duszy przez ni znienawidzon. Wspiy si na wzgrze cmentarza biedakw, gdzie Florentino Ariza gra na skrzypcach, wybierajc kierunek w zalenoci od tego, jak wiay wiatry, aby moga go sysze lec w ku, i ujrzay stamtd cae historyczne miasto, zbutwiae dachy, zniszczone mury, ruiny fortec pord chaszczy, sznureczek wysp w zatoce, ndzne baraki wok mokrade, bezkresne

Karaiby. W noc wigilijn uday si na pasterk do katedry. Fermina zaja miejsce, do ktrego najlepiej docieraa do niej serdeczna muzyka Florentina Arizy, pokazaa kuzynce dokadnie to miejsce, gdzie podczas takiej nocy jak dzisiejsza ujrzaa z bliska po raz pierwszy jego przeraone oczy. Odwayy si same doj do Bramy Pisarzy, kupiy sodkoci, nieco duej zabawiy w sklepiku z fantazyjnymi papierami i Fermina Daza powiedziaa, e wanie tutaj odkrya nagle, e jej mio jest tylko zudzeniem. Sama nie zdawaa sobie sprawy, e kady jej krok, od domu po szko, kade miejsce w miecie, kada chwila z jej niedawnej przeszoci istniay tylko i wycznie dziki Florentinowi Arizie. Hildebranda usiowaa da jej to do zrozumienia, Fermina Daza nie przyja jednak tego do wiadomoci, bo nigdy nie przyjaby prawdy, e Florentino Ariza, na dobre i na ze, by jedynym wydarzeniem w jej yciu. W owych dniach pojawi si w miecie belgijski fotograf, instalujc swj zakad w gbi Bramy Pisarzy i kady, kto tylko mia mu czym zapaci, skorzysta z okazji, aby zrobi sobie zdjcie. Fermina i Hildebranda byy jednymi z pierwszych. Oprniy szaf Ferminy Sanchez, rozdzieliy midzy siebie najokazalsze stroje, parasolki, witeczne pantofle, kapelusze i przebray si za damy z poowy wieku. Gala Placidia pomoga im cign gorsety, nauczya porusza si w drucianych szkieletach krynolin, naciga rkawiczki, zapina getry na sztybletach z wysokimi obcasami. Hildebranda wybraa kapelusz z duym rondem ozdobiony strusimi pirami spywajcymi jej na plecy. Fermina zaoya kapelusz wieszej daty, przystrojony owocami z pomalowanego gipsu i kwiatami z wosianki. Po czym zaczy mia si same z siebie, gdy zobaczyy w lustrze swe odbicia udzco podobne do dagerotypw bab, i szczliwe, rozchichotane poszy zrobi sobie najpikniejsze zdjcie w yciu. Gala Placidia ujrzaa je z balkonu, jak przechodziy przez park z otwartymi parasolkami, usiujc utrzyma rwnowag na wysokich obcasach, caym ciaem popychajc krynoliny jak dziecice kojce, i pobogosawia je: niech im Bg dopomoe przy pozowaniu do portretw. Przed zakadem Belga kbi si tum, fotografowano bowiem Beny Centena, ktry w owych dniach zdoby w Panamie bokserski tytu mistrzowski. Fotografowanie go sprawiao sporo trudnoci, gdy ubrany w spodenki, w bokserskich rkawicach i w koronie na gowie, musia sta w odpowiedniej pozycji przez minut, starajc si, w miar monoci, jak najmniej oddycha, ledwie jednak ustawia gard, kibice natychmiast robili mu owacj, on za nie potrafi si powstrzyma od popisywania si przed nimi swoimi umiejtnociami. Kiedy przysza kolej na kuzynki, niebo zachmurzyo si i deszcz zdawa si wisie w powietrzu, one jednak pozwoliy upudrowa sobie twarze krochmalem i opary si z tak naturalnoci o alabastrow kolumn, i zdoay znieruchomie na duej ni nakazywa rozsdek. Bya to fotografia na wieczne czasy. Kiedy Hildebranda zmara w wieku niemal stu lat w swej hacjendzie w Flores de Maria, odnaleziono odbitk tego zdjcia w zamknitej na klucz szafie w sypialni, schowan midzy pachncymi przecieradami, razem ze skamielin bratka w cakowicie spowiaym, po tak dugim czasie, licie. Fermina Daza zawsze trzymaa swoje zdjcie na pierwszej stronie rodzinnego albumu, skd znikno, nie wiadomo jak i kiedy, i dotaro do rk Florentina Arizy w wyniku nieprawdopodobnych zbiegw okolicznoci, gdy oboje mieli ju ponad szedziesit lat. Kiedy Fermina i Hildebranda wyszy z zakadu Belga, plac przy Bramie Pisarzy peen by ludzi, toczcych si nawet na balkonach. Zapomniay, e maj twarze obsypane krochmalem, usta pomalowane szmink koloru czekolady, ich stroje za nie s nazbyt stosowne ani na t por, ani na t epok. Ulica przyja je kpiarskimi gwizdami. Prbujc uj szyderczej obawie tumw, poczuy, e znalazy si w puapce, gdy nieoczekiwanie przez cib zaczo przedziera si lando zaprzone w zotawe kasztanki. Gwizdy ustay i grupki napastnikw rozproszyy si. Hildebranda na zawsze miaa zapamita mczyzn, ktry pojawi si na stopniach pojazdu, jego satynowy cylinder, brokatow kamizelk, jego dystyngowane maniery, sodycz oczu, wadczo postawy. Chocia nigdy przedtem go nie widziaa, rozpoznaa go natychmiast. Fermina Daza wspomniaa jej o nim, niemal mimochodem i z cakowit obojtnoci, jaki miesic temu

pewnego popoudnia, gdy nie chciaa przej obok paacu markiza de Casalduero, bo zotokonne lando stao przy bramie. Opowiedziaa jej, kim jest waciciel, i sprbowaa wyjani powody swej antypatii, nie wspominajc ani sowem o jego zalotach. Hildebranda natychmiast o nim zapomniaa. Kiedy jednak rozpoznaa osob stojc w drzwiczkach powozu niczym baniowa zjawa, z jedn nog na ziemi, drug na stopniu, nie zrozumiaa niechci kuzynki. - Prosz wywiadczy mi t ask i wsi do powozu - powiedzia im doktor Juvenal Urbino. - Odwioz panie, gdzie tylko rozkaecie. Fermina Daza chciaa odmwi gestem, ale Hildebranda zdya ju wyrazi zgod. Doktor Juvenal Urbino stan na ziemi i koniuszkami palcw, niemal jej nie dotykajc, pomg wsi do powozu. Fermina, nie majc innego wyjcia, wsiada za ni z twarz ponc wstydem. Dom by zaledwie o trzy przecznice dalej. Kuzynki nie dostrzegy, by doktor Urbino umawia si ze stangretem, ale widocznie tak byo, bo powz wiz je ponad p godziny. Jechay na gwnym siedzeniu, lekarz za siedzia naprzeciwko nich, plecami do kierunku jazdy. Fermina odwrcia twarz ku oknu i patrzya w przestrze. Hildebranda, wprost przeciwnie, bya oczarowana, doktor Urbino za by jeszcze bardziej oczarowany jej oczarowaniem. Ju z chwil, gdy powz ruszy, poczua ciepy zapach naturalnej skry siedze, intymno obitego wntrza i powiedziaa, e to miejsce wydaje jej si w sam raz i e mogaby tu ju y na zawsze. Bardzo szybko zaczli si mia i na przemian artowa niczym para zayych przyjaci, do tego stopnia, e wymylili nawet atw do rozszyfrowania gr polegajc na wtrcaniu po kadej sylabie jednej sylaby staej. Udawali, e wierz, i Fermina ich nie rozumie, aczkolwiek byli cakowicie wiadomi tego, e nie tylko rozumie ich wietnie, ale cay czas uwanie im si przysuchuje, i dlatego to robili. Po jakim czasie, zanoszc si od miechu, Hildebranda wyznaa, e nie moe ju duej wytrzyma tortury sztybletw. - Nic prostszego - powiedzia doktor Urbino. - Zobaczymy, kto bdzie pierwszy. Zacz rozwizywa swoje sznurowada, a Hildebranda natychmiast przyja wyzwanie. Nie przyszo jej to atwo ze wzgldu na fiszbiny w gorsecie utrudniajce jej schylanie si, ale doktor Urbino celowo zwleka, dopki nie wycigna swoich sztybletw spod spdnicy z okrzykiem triumfu, jakby dopiero co wyowia je ze stawu. Oboje spojrzeli wwczas na Fermin i ujrzeli na tle poaru zmierzchu jej wspaniay profil wilgi, znacznie ostrzejszy ni zazwyczaj. Bya po trzykro wcieka: ze wzgldu na niezasuon sytuacj, w jakiej si znalaza, ze wzgldu na nieprzyzwoite zachowanie Hildebrandy i ze wzgldu na cakowit pewno, e powz krci si bez celu, eby tylko przeduy przejadk. Ale Hildebranda zupenie zapomniaa o roli przyzwoitki. - Dopiero teraz zrozumiaam - powiedziaa - e to nie buty mi przeszkadzaj, tylko ta druciana klatka. Doktor Urbino zrozumia, e ma na myli krynolin i chwyci okazj w lot. Nic prostszego - powiedzia. - Prosz j zdj. Szybkim ruchem prestidigitatora wyj z kieszeni chusteczk i obwiza ni sobie oczy. - Ja nie patrz - powiedzia. Opaska podkrelaa nieskaziteln lini jego ust midzy krg, czarn brod a wsami o ostrych kocach, Hildebranda za poczua jak ogarniaj panika. Spojrzaa na Fermin i teraz dostrzega ju nie wcieko, lecz przeraenie, kuzynka baa si, e ona moe zdj spdnic. Hildebranda spowaniaa i zapytaa na migi: Co robimy? Fermina Daza odpowiedziaa w ten sam sposb, e jeli natychmiast nie wrc prosto do domu, wyskoczy z powozu w czasie jazdy. - Czekam - powiedzia lekarz. - Ju moe pan patrze - powiedziaa Hildebranda. Doktor Juvenal Urbino zdjwszy opask dostrzeg odmian w jej twarzy i zrozumia, e zabawa skoczya si, i to skoczya si le. Na jego znak stangret zawrci powz w miejscu i wjecha do parku Los Evangelios w chwili, gdy zapalano miejskie latarnie. Wszystkie kocioy rozdzwoniy si na Anio Paski. Hildebranda wyskoczya z powozu, zmieszana nieco myl, e sprawia przykro kuzynce, i poegnaa si z lekarzem bez zbdnych ceremonii, zwykym uciskiem doni. Fermina posza w jej lady, ale kiedy prbowaa cofn rk w satynowej rkawiczce, doktor Urbino mocno cisn jej palec serdeczny. - Czekam na pani odpowied - powiedzia jej. Szarpna wwczas rk jeszcze mocniej i

pusta rkawiczka pozostaa w doni lekarza, Fermina nie czekaa jednak a j odzyska. Pooya si nie tknwszy kolacji. Hildebranda, jakby nigdy nic, wesza do sypialni zjadszy kolacj w kuchni z Gal Placidi i zacza komentowa, z wrodzonym sobie wdzikiem, wypadki dzisiejszego popoudnia. Nie ukrywaa entuzjazmu dla doktora Urbino, tak eleganckiego i sympatycznego, ale Fermina nic na to nie odpowiedziaa, niemniej zo ju jej przesza. W pewnym momencie Hildebranda wyznaa: kiedy doktor Juvenal Urbino przewiza sobie oczy, a ona zobaczya bysk jego wspaniaych zbw midzy rowymi wargami, poczua nieprzepart ch, eby schrupa go caego pocaunkami. Fermina Daza odwrcia si do ciany i pooya kres rozmowie, nie majc zamiaru jej obraa, raczej miejc si i to z caego serca. - Ale kurwa z ciebie! - powiedziaa. Spaa niespokojnie, wszdzie widzc doktora Juvenala Urbino, widzc, jak si mieje, piewa, jak z przewizanymi oczyma miota, krzesze zbami iskry koloru siarki, szydzc z niej w jakim przedziwnym argonie, a wszystko to dziao si w czyim innym powozie, ktry jecha pod gr, w stron cmentarza biedoty. Obudzia si wyczerpana na dugo przed witem i do rana leaa z zamknitymi oczami mylc o tej niezliczonej iloci lat, jakie jeszcze musi przey. Pniej, gdy Hildebranda braa kpiel, napisaa co prdzej list, zoya go, szybko wsuna w kopert i zanim Hildebranda zdya wyj z azienki, wysaa list przez Gal Placidi doktorowi Juvenalowi Urbino. By to jeden z tych listw, w ktrym wszystko byo w sam raz, ani o literk za duo, ani za mao, w ktrym informowaa jedynie, e tak, panie doktorze, moe pan porozmawia z moim ojcem. Kiedy Florentino Ariza dowiedzia si, e Fermina Daza ma wyj za m za bogatego lekarza z wyszych sfer, po studiach w Europie, cieszcego si ju saw niespotykan u kogo tak modego, nie byo siy zdolnej wycign go z depresji. Transito Ariza czynia nadludzkie wysiki, eby pocieszy go wyszukiwanymi ze swej przeszoci sposobami kochajcej dziewczyny, kiedy spostrzega, e straci mow, apetyt i nie mruc oka przez cae noce, paka bez przerwy i dopiero po tygodniu zdoaa nakoni go do zjedzenia czegokolwiek. Udaa si wwczas na spotkanie z don Leonem XII Loayz, jedynym yjcym z trjki braci, i nie podajc przyczyny bagaa go, by da swemu bratankowi jakiekolwiek zajcie w przedsibiorstwie eglugowym, byleby to byo w jakim zagubionym porcie w rozlewiskach Magdaleny, gdzie nie ma poczty ani telegrafu i gdzie nie mgby spotka nikogo, kto by mu przekaza jakkolwiek wiadomo z tego zatraconego miasta. Wuj, nie chcc narazi si wdowie po swym bracie, ktr do wciekoci doprowadzao samo istnienie bkarta, nie zatrudni go, ale zdoa znale mu miejsce telegrafisty w Villa de Leyva, wymarzonym miecie oddalonym o dwadziecia dni podry i znajdujcym si na wysokoci niemal trzech tysicy metrw nad poziomem ulicy Ventanas. Do wiadomoci Florentina Arizy owa lecznicza podr nigdy do koca nie dotara. Mia j zawsze pamita, jak wszystko, co zdarzyo si w owym okresie, poprzez zamglone szka swojego nieszczcia. Otrzymawszy telegram z wiadomoci o nominacji, nie zamierza nawet bra tego pod uwag, niemniej Lotar Thugut przekona go niemieckimi argumentami, e czeka go wspaniaa przyszo w administracji pastwowej. Powiedzia mu: Telegraf to zawd przyszoci. Podarowa mu par rkawiczek podbitych od rodka krlicz skrk, stepow czapk i palto z futrzanym konierzem, wyprbowane ju podczas styczniowych mrozw w Bawarii. Wuj Leon XII podarowa mu dwa pcienne ubrania i nieprzemakalne buty, nalece niegdy do starszego brata, i da bilet z miejscem w kajucie na najbliszy statek. Transito Ariza dopasowaa garderob do wymiarw syna, mniej korpulentnego od ojca i znacznie niszego od Niemca, i kupia mu weniane skarpety i dugie kalesony, eby niczego mu nie zabrako w ostrym klimacie stepowego paskowyu. Florentino Ariza, zahartowany ju w cierpieniach, obserwowa przygotowania do podry niczym nieboszczyk towarzyszcy przygotowaniom wasnego pogrzebu. Nikomu nie powiedzia, e wyjeda, z nikim si nie poegna, zgodnie ze swym niezomnie skrytym charakterem, od ktrej to zasady odstpi jedynie wwczas, gdy wyjawi matce tajemnic swej

tumionej namitnoci; ale w noc poprzedzajc wyjazd popeni z pen premedytacj ostatnie miosne szalestwo, ktre rwnie dobrze mg przypaci yciem. O pnocy ubra si w swj niedzielny garnitur i sam zagra pod balkonem Ferminy Dazy walca mioci, skomponowanego dla niej, tylko im dwojgu znany i przez trzy lata stanowicy symbol ich nieatwego wsplnego sekretu. Zagra go na skrzypcach przemoczonych od ez, nucc tekst i z tak gbokim natchnieniem, e cho przy pierwszych tonach psy z ssiedztwa, a nastpnie psy z caego miasta zaczy wy, to po pewnym czasie jednak stopniowo milky oczarowane muzyk i walc zakoczy si pord nienaturalnej ciszy. Balkon pozosta zamknity, nikt nie wyjrza na ulic, nawet nocny str, ktry niemal zawsze pojawia si ze sw lamp usiujc posili si okruchami serenad. Dokonanie tego wyczynu okazao si egzorcyzmem, ktry przynis ulg Florentinowi Arizie, kiedy bowiem schowa skrzypce w futerale i oddali si martwymi ulicami nie ogldajc si za siebie, nie mia ju wraenia, e odjeda jutro rano, ale e odjecha ju wiele lat temu z niezomnym postanowieniem, e nigdy tu nie wrci. Statek, jeden z trzech identycznych Karaibskiego Towarzystwa Rzecznego, zosta na cze zaoyciela nazwany: Pius Pity Loayza. By to pywajcy dwupitrowy drewniany dom na elaznym szerokim i paskim kadubie, o maksymalnym zanurzeniu piciu stp, co pozwalao mu skuteczniej omija pycizny dna rzecznego. Najstarsze statki zostay zbudowane w Cincinnati, w poowie wieku, wedug legendarnego modelu parostatkw pywajcych po Ohio i Missisipi, z koami opatkowymi po obu stronach, napdzanymi par z kota na drewno. Tak jak i ten, statki Karaibskiego Towarzystwa Rzecznego posiaday na dolnym pokadzie, niemal na wysokoci linii wodnej, maszyny parowe, kambuzy i due jak zagrody dla kur pomieszczenia, gdzie zaogi rozwieszay krzyujce si na rnych poziomach hamaki. Na grnym pokadzie miecia si kabina sterownicza, kajuty kapitana i jego oficerw, salon wypoczynkowy i jadalnia, do ktrej co znamienitsi pasaerowie byli zapraszani, przynajmniej raz, na kolacj i partyjk kart. Na midzypokadziu znajdowao si sze kajut pierwszej klasy po obu stronach korytarza, ktry suy za wspln jadalni, na dziobie za poczekalnia otwarta na rzek, z drewnian aurow balustrad i elaznymi filarkami, na ktrych wieszali swoje hamaki zwykli pasaerowie. Ale w odrnieniu od najstarszych statkw, te nie miay opatek napdowych po bokach, lecz ogromne koo na rufie, z poziomymi opatkami, poniej cuchncych ustpw pasaerskiego pokadu. Florentino Ariza nie zada sobie trudu obejrzenia caego statku natychmiast po wejciu na pokad w lipcow niedziel o sidmej rano, jak, niemal instynktownie, robili wszyscy podrujcy po raz pierwszy. Uwiadomi sobie sw now rzeczywisto dopiero o zmierzchu, gdy statek przepywa obok osady Calamar, a on poszed wanie na ruf zaatwi si i przez otwr ustpu zobaczy gigantyczne koo z deszczukami krcce si pod jego stopami w wulkanicznym wybuchu piany i gorcego smrodu. Nigdy przedtem nie podrowa. Wiz ze sob blaszany kufer ze stosownymi do klimatu stepowego ubraniami, powieci ilustrowane, kupowane w comiesicznych odcinkach, ktre zszywa i oprawia w tekturowe okadki, obracajce si ju niemal w proch od ustawicznego czytania, i tomy miosnych wierszy, ktre mg recytowa na pami. Zostawi skrzypce, zbytnio kojarzce si z jego nieszczciem, ale matka zmusia go, by zabra ze sob w toboku praktyczny i powszechnie uywany zestaw do spania: poduszk, przecierado, cynow miseczk i moskitier, wszystko to owinite w mat dwoma linkami, sucymi w razie potrzeby do zawieszenia hamaka. Florentino Ariza nie chcia bra go ze sob, sdzc, e bdzie zupenie zbyteczny w kajucie wyposaonej w ka, ale ju pierwszej nocy musia w duchu, po raz kolejny, wyrazi wdziczno matce i jej poczuciu zdrowego rozsdku. Okazao si, i w ostatniej chwili wszed na pokad przybyy o wicie na statku z Europy pasaer, ubrany w strj wieczorowy, osobicie odprowadzany przez gubernatora prowincji. Natychmiast chcia kontynuowa podr z on, crk i sucym w liberii oraz ledwie mieszczcymi si na trapie siedmioma kuframi o zoconych okuciach. Kapitan, olbrzym z Curacao, pragnc wygodnie ulokowa nieprzewidzianych pasaerw, zdoa poruszy patriotyczne serca Kreolw. Florentinowi Arizie wyjani w hiszpaszczynie nafaszerowanej wasnym narzeczem, e mczyzna w stroju galowym jest nowym ministrem penomocnym Anglii,

odbywajcym podr do stolicy republiki, po czym przypomnia mu, i krlestwo to oddao do naszej dyspozycji rodki, ktre ostatecznie zadecydoway o naszym uwolnieniu si spod hiszpaskiego jarzma, tym samym wic kade wyrzeczenie jest drobnostk, byleby dostojna rodzina poczua si w naszym domu lepiej ni we wasnym. Florentino Ariza, rzecz jasna, zrezygnowa z kajuty. Z pocztku nie aowa, poziom wody w rzece by bowiem w owej porze roku wysoki i statek przez pierwsze dwie noce pyn bez adnych przeszkd. Po kolacji, o pitej po poudniu, zaoga rozdzielaa wrd pasaerw ka polowe obcignite brezentem i kady rozstawia je, gdzie tylko si dao, kad na nim achy ze swego tumoczka i rozwiesza moskitier. Ci, co mieli hamaki, wieszali je w salonie, ci za, co niczego nie mieli, spali w jadalni na stoach, przykrywajc si obrusami, zmienianymi jedynie dwukrotnie podczas podry. Florentino Ariza wikszo nocy spdza bezsennie, ulegajc wraeniu, i syszy gos Ferminy Dazy w wieej, rzecznej bryzie, sycc sw samotno wspomnieniem o niej, syszc jej piew w oddechu statku posuwajcego si w ciemnociach krokami olbrzymiego zwierzcia, dopki nie pojawiay si pierwsze rowawe strzpy na horyzoncie, a nad pustymi pastwiskami i mglistymi trzsawiskami nie wybucha gwatownie kolejny dzie. Podr wydaa mu si wwczas kolejnym dowodem mdroci matki, poczu si bowiem wreszcie na siach, eby przey reszt ycia w zapomnieniu. Jednake po trzech dniach w sprzyjajcych warunkach egluga pord niespodziewanych awic piasku i zwodniczych wirw, staa si znacznie trudniejsza. Woda bya coraz mtniejsza, rzeka za zwaa si w puszczy spltanych, gigantycznych drzew, gdzie tylko od czasu do czasu napotka mona byo somiany szaas przy stosach nagromadzonego drewna do paleniska pod koty. Jazgot papug i wrzask niewidocznych map zdaway si zwiksza skwar poudnia. Noc jednak, eby umoliwi pasaerom spanie, trzeba byo cumowa, a wwczas ju sam fakt, e czowiek w ogle yje, stawa si nie do zniesienia. Do gorca i komarw docza si fetor poci solonego misa rozwieszanego na balustradzie. Wikszo pasaerw, przede wszystkim Europejczycy, opuszczaa gnojowisko kajut przez ca noc bdzc po pokadach, oganiajc si od wszelakiego robactwa tym samym rcznikiem, ktrym ocierali spywajcy po nich nieustannie pot, tote doywali witu cakowicie wyczerpani i opuchnici od uksze. W owym roku, na domiar zego, mia miejsce kolejny epizod nie koczcej si wojny domowej pomidzy liberaami a konserwatystami, kapitan przedsiwzi wic daleko idce rodki ostronoci dla zachowania wewntrznego porzdku i bezpieczestwa pasaerw. Pragnc unikn pomyek i prowokacji zabroni podrnym ulubionej w owych czasach rozrywki, jak byo strzelanie do wygrzewajcych si na piasku kajmanw. Nieco pniej, gdy cz goci, w trakcie zaartej dyskusji, podzielia si na dwa wrogie obozy, rozkaza wszystkim zdeponowa bro, ktr mia, pod sowem honoru, zwrci po zakoczeniu rejsu. Wykaza sw stanowczo nawet wobec brytyjskiego ministra, ktry ju nazajutrz po odbiciu od brzegu pojawi si na pokadzie w myliwskim stroju, z karabinkiem zaopatrzonym w lunet i z dwururk na jaguary. Obostrzenia stay si jeszcze bardziej drastyczne powyej portu Tenerife, kiedy minli si ze statkiem z wcignit na maszt t flag oznaczajc zaraz. Kapitan nie zdoa uzyska adnej informacji o tym alarmujcym znaku, mijany statek nie odpowiedzia bowiem w ogle na jego sygnay. Ale tego samego dnia napotkali inny statek przewocy bydo do Jamajki, ktry poinformowa ich, e statek z t flag wiezie na pokadzie dwch chorych na choler i e epidemia dziesitkuje ludno na terenach cigncych si wzdu czekajcego ich jeszcze odcinka rzeki. Wydano wwczas pasaerom zakaz opuszczania statku zarwno w czekajcych ich portach, jak i na tych bezludnych przystaniach, gdzie przybijano w celu uzupenienia zapasw drewna. W ten oto sposb przez dalsz cz podry a do portu docelowego, czyli przez kolejne sze dni, pasaerowie postawieni zostali wobec koniecznoci przystosowania si do wiziennych rygorw. W tym do ryzykownego ogldania pakietu holenderskich pocztwek pornograficznych, krcych z rk do rk i niewiadomego pochodzenia, aczkolwiek aden ze starych wilkw rzecznych nie mia wtpliwoci, i jest to zaledwie mizerna prbka legendarnej kolekcji kapitana. Ale i ta rozrywka

bez adnych widokw jedynie pogbiaa nud. Florentino Ariza przetrzyma trudy podry z obojtnoci i spokojem minerau tak bardzo przygnbiajcymi jego matk i doprowadzajcymi do rozpaczy przyjaci. Nie zadawa si z nikim. Dni mijay mu bezbolenie na siedzeniu przy balustradzie i przygldaniu si nieruchomym kajmanom, ktre z rozwartymi gardzielami wylegiway si na maych achach w oczekiwaniu na motyle; przyglda si te stadom sposzonych czapli zrywajcych si nagle, pord mokrade, do lotu i krowom morskim karmicym mae swymi olbrzymimi macierzyskimi piersiami i zadziwiajcym podrnych swym kobiecym paczem. W cigu jednego dnia zobaczy trzy unoszone przez nurt, zzieleniae i wzdte, trupy ludzkie obsiade przez spy. Wpierw przepyny ciaa dwch mczyzn, jedno z nich bez gowy, a nastpnie zwoki kilkuletniej dziewczynki, ktrej wosy meduzy, falujc w kilwaterze statku, znikny w dali. Nigdy si nie dowiedzia, bo nikt nigdy nie zdoa si dowiedzie, czy byy to ofiary cholery, czy wojny, ale przyprawiajcy o mdoci odr skazi w jego pamici wspomnienie Ferminy Dazy. Zawsze tak byo: kade zdarzenie, zarwno dobre, jak i ze, byo z ni zwizane. W nocy, kiedy cumowano przy brzegu i wikszo pasaerw bez jakiejkolwiek nadziei na znalezienie ulgi przechadzaa si po pokadzie, on po raz kolejny, cho zna je na pami, czyta ilustrowane broszury w wietle jedynej wieccej si a do rana lampy karbidowej w jadalni, i tylekro ju przeczytane dramaty odzyskiway sw oryginaln magi, gdy pod fikcyjne postacie podkada swych znajomych z realnego ycia, rezerwujc dla siebie i Ferminy Dazy role nieszczliwie zakochanych. W inne noce pisa do niej pene alu listy, ktrych fragmenty wrzuca nastpnie do wody pyncej nieustannie ku niej. I tak mijay mu najcisze godziny, we wcieleniu wstydliwego ksicia lub paladyna mioci, czasami za we wasnej i dowiadczonej skrze zapomnianego kochanka, pki nie pojawia si pierwsza poranna bryza; wtedy, siedzc w fotelu przy balustradzie, zapada w drzemk. Pewnej nocy, gdy przerwawszy lektur wczeniej ni zazwyczaj szed roztargniony w stron ustpw, nagle obok niego otworzyy si drzwi opustoszaej jadalni, jastrzbie szpony chwyciy go za rkaw koszuli i wcigny do pokoju. Zdoa jedynie poczu w mroku ciao nagiej kobiety w nieokrelonym wieku, oblanej gorcym potem, oddychajcej gwatownie, ktra rzucia go na koj, odpia sprzczk od paska, oderwaa guziki i rozerwaa sam siebie dosiadszy go i pozbawiwszy bez wikszej chway dziewictwa. Oboje konajc opadli w pustk bezdennej przepaci pachncej krewetkowymi mokradami. Kobieta leaa przez chwil, dyszc bez tchu i przestaa nagle istnie w ciemnociach. - A teraz prosz odej i zapomnie - powiedziaa. - To si nigdy nie zdarzyo. Atak by tak byskawiczny i zwyciski, i trzeba go byo uzna nie za efekt nagego szalestwa z nudw, lecz za rezultat opracowanego drobiazgowo, co do minuty, planu. Owo pochlebne dla przekonanie pogbio niepokj Florentina Arizy, gdy w chwili najwikszej rozkoszy spyno na niego objawienie, w ktre nie mg uwierzy, ba, nie chcia nawet przyj do wiadomoci: byo to podejrzenie, e zudna mio do Ferminy Dazy moe zosta zastpiona przez przyziemn namitno. W rezultacie upar si, e odkryje tosamo mistrzowskiej gwacicielki, w ktrej tygrysim instynkcie mgby przypuszczalnie odnale lekarstwo na swoje nieszczcie. Nie zdoa doj prawdy. Wrcz przeciwnie, im bardziej prbowa j ustali, tym czu si dalej od niej. Miejscem tego ataku bya ostatnia kajuta, ta jednak poczona bya drzwiami z przedostatni, tworzc w ten sposb rodzinn sypialni z czterema kojami. Zajmoway j trzy kobiety, dwie mode i jedna wyranie starsza, ale bardzo pocigajca, oraz paromiesiczne dziecko. Weszy na pokad w Barranco de Loba, w porcie, gdzie adowano towary i przejmowano pasaerw z miasta Mompox, ktre w wyniku rzecznych kaprysw pozostao na uboczu staych tras parostatkw, a Florentino Ariza zwrci na te panie uwag wycznie dlatego, e transportoway pice dziecko w duej ptasiej klatce. Podroway w strojach noszonych wwczas na modnych transatlantykach: w turniurach

pod jedwabnymi spdnicami, w koronkowych kryzach i w olbrzymich kapeluszach przystrojonych kwiatami z wosianki; obie mode kobiety przebieray si cakowicie kilka razy w cigu dnia, sprawiajc wraenie, e nios z sob wasn wiosenn wieo, podczas gdy reszta pasaerw dusia si w spiekocie. Wszystkie trzy z niezwyk sprawnoci uyway parasolek i wachlarzy z pir, cho raczej w nieodgadnionym celu, co byo typowe dla wczesnych elegantek. Florentino Ariza nie zdoa nawet ustali czcych ich zwizkw, aczkolwiek nie ulegao wtpliwoci, e nale do jednej rodziny. Pocztkowo sdzi, e starsza jest matk obu pozostaych, pniej jednak zda sobie spraw, e na ich matk jest zbyt moda, poza tym, w odrnieniu od obu modszych, nosia aob. W gowie mu si nie miecio, i jedna z nich odwaya si zrobi to, co zrobia, w czasie gdy pozostae spay w pobliskich kojach, za jedyne wic rozsdne wytumaczenie uzna, i widocznie wykorzystaa przypadkow lub uzgodnion moe chwil, kiedy zostaa sama w kajucie. Ustali, e dwie z nich wychodziy czasem na wiee powietrze i przebyway do pnej nocy na pokadzie, podczas gdy trzecia zostawaa z dzieckiem, ale pewnego wieczora, gdy byo cieplej ni zwykle, wszystkie wyszy z dzieckiem picym w trzcinowej klatce okrytej gaz. Pomimo pltaniny poszlak, Florentino Ariza szybko odrzuci moliwo, e ataku dokonaa najstarsza z nich, natychmiast skreli te najmodsz, zarazem najadniejsz i najmielsz. Uczyni to bez adnych uzasadnionych powodw, kierowany jedynie tym, i ustawiczne pilnowanie caej trjki skonio go wreszcie do przyjcia za cakowity pewnik swego wewntrznego pragnienia, by przelotn kochank okazaa si matka dziecka w klatce. Przypuszczenie to okazao si na tyle kuszce, i zacz o niej myle intensywniej ni o Ferminie Dazie i nie obchodzia go uderzajca oczywisto, e owa kobieta, ktra niedawno zostaa matk, yje wycznie dla dziecka. Miaa nie wicej ni dwadziecia pi lat, bya wysmuka, obdarzona zotaw cer i portugalskimi rzsami czynicymi j jeszcze bardziej nieosigaln, kademu za mczynie wystarczyyby okruchy czuoci, ktr tak hojnie obdarzaa swego synka. Od niadania a do chwili, kiedy sza spa, cay czas zajmowaa si nim w salonie, podczas gdy pozostae dwie gray w warcaby, a kiedy zdoaa upi dziecko, wieszaa klatk pod sufitem w najchodniejszym miejscu przy balustradzie. Ale nawet podczas snu maego nie przestawaa czuwa nad nim, nadal koyszc klatk i nucc cichutko pieni panny modej, podczas gdy jej myli ulatyway gdzie daleko, ponad trudy podry. Florentino Ariza uczepi si zudzenia, e wczeniej czy pniej kobieta zdradzi si choby najmniejszym gestem. ledzi nawet zmian w rytmie jej oddechu; patrzc znad ksiki na koyszcy si medalik widoczny na tle batystowej bluzki udawa przy tym, e czyta, a nawet posun si do wyrachowanego zuchwalstwa i zamieni sobie miejsce w jadalni, aby znale si naprzeciwko niej. Nie uzyska jednak najmniejszego sygnau potwierdzajcego, i to wanie ona dzieli z nim w sekret. Jedynym, co mu po niej pozostao, bo jej modsza towarzyszka tak si do niej zwrcia, byo jej imi bez nazwiska: Rosalba. smego dnia statek z trudem przepyn wzburzony przesmyk midzy marmurowymi skaami, po obiedzie za przycumowa w Puerto Nare. Wysi tam mieli pasaerowie udajcy si w dalsz podr w gb prowincji Antioquia, jednej z najbardziej dotknitych przez kolejn wojn domow. Port tworzyo z p tuzina chaup krytych limi palmowymi i drewniany skad z cynkowym dachem, strzeony przez kilka patroli bosych i le uzbrojonych onierzy, dochodzce bowiem informacje mwiy o planowanym przez powstacw pldrowaniu statkw. Za domami wznosi si, a do nieba, masyw niedostpnych gr, z drog prowadzc nad brzegiem przepaci. Na pokadzie nikt nie mg spokojnie spa, w nocy jednak nie byo adnego napadu i o wicie port przebudzi si przemieniony w niedzielny jarmark; Indianie sprzedawali amulety z orzechw tagua i wywary miosne, uwijajc si pord karawan jucznych zwierzt gotowych do rozpoczcia szeciodniowej wspinaczki ku orchideowym puszczom rodkowej Kordyliery. Florentino Ariza skraca sobie czas oczekiwania przygldajc si rozadunkowi statku, widzia, jak czarni tragarze nieli kosze z chisk porcelan, fortepiany dla panien z Envigado, i zbyt pno dostrzeg, e pord pasaerw koczcych podr znajduje si rwnie Rosalba i jej towarzyszki. Ujrza je jadce po damsku, w butach amazonek, z parasolkami w podzwrotnikowych

kolorach i wwczas zdoby si na krok, na ktry nie odway si wczeniej: pomacha Rosalbie rk na poegnanie, a caa trjka odpowiedziaa mu tak samo, z poufaoci, ktra przeszya blem jego trzewia. Ujrza, jak skrcay za skadem, a za nimi poday mulice z kuframi, pudami kapeluszy i klatk z dzieckiem, a nieco pniej zobaczy je niczym rzdek jucznych mrwek wspinajcych si skrajem przepaci i tak zniky z jego ycia. Wtedy poczu si sam na wiecie i przycupnite w ostatnich dniach wspomnienie Ferminy Dazy drasno go miertelnie. Wiedzia, e ma wyj za m w najblisz sobot, e ma odby si huczny lub i e najbardziej kochajca j istota, ktra kocha j miaa zawsze, nie ma nawet prawa umrze za ni. Zazdro, dotychczas topiona we zach, zawadna cakowicie jego dusz. Baga Boga, by grom sprawiedliwoci boskiej trafi Fermin Daz, gdy ta zacznie wypowiada sowa przysigi o wiernoci i posuszestwie wobec mczyzny pragncego poj on wycznie dla towarzyskiej ozdoby i rozkoszowa si wizj panny modej, ktra miaa by albo jego, albo niczyja, spoczywajcej na pytach katedry w kwiatach pomaraczy onieonych ros mierci w pienistym potoku welonu na cmentarnych marmurach, pod ktrymi pogrzebano czternastu biskupw. Dokonawszy zemsty, zacz jednak aowa swej niegodziwoci i wwczas ujrza Fermin Daz powstajc i oddychajc, cudz, ale yw, bo nie mg wyobrazi sobie wiata bez niej. Nie sypia ju, a jeli siada do stou, by cokolwiek wzi do ust, to ulegajc zudzeniu, e przy stole siedzi Fermina Daza, albo przeciwnie, przerywa post ku jej czci, odmawiajc skadania jej hodw. Czasami pociesza si przekonaniem, e w szalestwie weselnej zabawy, a nawet w gorczkowe noce miodowego miesica, w wiadomoci Ferminy Dazy przez chwil - bodaje przez chwil, ale dobre i to - pojawi si widmo oszukanego, ponionego, oplwanego narzeczonego, ktre zatruje jej szczcie na zawsze. W przeddzie przybycia do Caracoli, docelowego portu, kapitan wyda tradycyjny bal poegnalny, uwietniony przez orkiestr dt zoon z czonkw zaogi i pokaz sztucznych ogni wystrzeliwanych z mostku kapitaskiego. Minister Wielkiej Brytanii przey odysej z przykadnym stoicyzmem, polujc z aparatem fotograficznym na zwierzta, na ktre nie zezwolono mu polowa ze strzelbami, a wieczorem zawsze zjawia si w jadalni ubrany zgodnie z wymogami etykiety. Ale na bal kapitaski przyby w szkockim stroju klanu MacTavish, grajc ulubione kawaki na kobzie, uczc wszystkich chtnych swych narodowych tacw i nim zaczo wita trzeba byo zawlec go nieprzytomnego do kajuty. Florentino Ariza, przybity blem, skry si w najbardziej oddalonym zaktku na pokadzie, dokd nie docieray najmniejsze nawet oznaki zabawy i narzuciwszy na siebie palto Lotara Thuguta usiowa przetrzyma drenie ciaa. Obudzi si o pitej rano niczym skazaniec o wicie przed egzekucj i przez ca sobot pochonity by tylko i wycznie wyobraaniem sobie minuta po minucie kadego z momentw lubu Ferminy Dazy. Pniej, kiedy wrci do domu, zda sobie spraw, e pomyli godziny, wszystko za odbyo si zupenie inaczej, ni sobie wyobraa, i nawet starczyo mu rozsdku, by samemu umia si ze swych fantazji. W kadym razie bya to sobota pena cierpie, zakoczonych kolejnym atakiem gorczki, bo wanie uroi sobie, e oto nadesza chwila, kiedy wieo polubieni maonkowie uciekaj potajemnie przez ukryte drzwi, by odda si rozkoszom pierwszej nocy. Jeden z pasaerw ujrzawszy go trzscego si w malignie da zna kapitanowi, ten za obawiajc si przypadku cholery opuci bawicych si pasaerw razem z lekarzem pokadowym, ktry, na wszelki wypadek, przenis Florentina do kajuty przeznaczonej na kwarantann, naszpikowawszy go bromuralami. Nastpnego dnia jednak, gdy dojrzeli skay Caracoli, gorczka ustpia, Florentino za przebudzi si zachwycony, bo pod wpywem rodkw uspokajajcych postanowi raz na zawsze i nieodwoalnie, e ma w dupie wietlan przyszo telegrafu i wraca tym samym statkiem na swoj star ulic Ventanas. Bez trudu nakoni kapitana, by zabrano go z powrotem w rewanu za kajut, oddan do dyspozycji przedstawiciela krlowej Wiktorii. Kapitan prbowa odwie go od zamiaru,

przytaczajc argument, e telegraf to nauka przyszoci. I to tak dalece, powiedzia, e ju opracowywany jest system, pozwalajcy na zainstalowanie go na statkach. Florentino guchy by jednak na jakiekolwiek argumenty, wic kapitan zabra go z powrotem, wcale nie z uwagi na dug wdzicznoci za kajut, ale dlatego, e zna jego rzeczywiste zwizki z Karaibskim Towarzystwem Rzecznym. Podr w d rzeki trwaa niespena sze dni i Florentino Ariza poczu si znw we wasnym domu ju od chwili, gdy wpynwszy o wicie na lagun Las Mercedes ujrzeli strug wiate odzi rybackich unoszcych si i opadajcych na falach pozostawianych przez statek. Panowaa jeszcze noc, gdy dobili do nadbrzea w zatoczce Nino Perido, ostatnim wwczas porcie dla statkw rzecznych, dziewi mil od zatoki, nim w pniejszych latach pogbiono i oddano do eglugi dawny szlak hiszpaski. Pasaerowie mieli tu czeka do szstej rano, by nastpnie przesi si na jedn z caej flotylli szalup do wynajcia, przewocych ich do portu przeznaczenia. Florentina Ariz opanowa jednak taki niepokj, e odpyn duo wczeniej w szalupie pocztowej, ktrej pracownicy rozpoznali w nim jednego ze swoich. Przed opuszczeniem statku uleg pokusie dokonania symbolicznego gestu: cisn w wod tumoczek i odprowadzi go wzrokiem pord pochodni niewidocznych rybakw, pki nie wypyn z laguny i nie znikn w oceanie. By pewien, e nie bdzie mu potrzebny przez reszt jego dni. Nigdy wicej, bo nigdy wicej nie opuci miasta Ferminy Dazy. Zatoka o wicie bya jednolit, gadk powierzchni. Ponad unoszc si mg Florentino Ariza ujrza kopu katedry zocon pierwszymi wiatami, ujrza gobniki na dachach i orientujc si po nich zlokalizowa balkon paacu markiza de Casalduero, gdzie, jak sdzi, kobieta bdca przyczyn jego nieszczcia spaa jeszcze oparta o rami zaspokojonego maonka. Przypuszczenie to sprawio mu rozdzierajcy bl, ale nie uczyni nic, aby go stumi, wprost przeciwnie: znajdowa upodobanie w blu. Soce zaczynao ju grza, gdy pocztowa szalupa przedara si przez labirynt zakotwiczonych aglowcw, w miejscu, gdzie niezliczone zapachy targowiska, przemieszane z gnojowiskiem dna, tworzyy jeden ciki odr. Przed chwil przypyna goleta z Riohacha i grupki zanurzonych po pas w wodzie tragarzy odbieray pasaerw z pokadu taszczc ich do brzegu. Florentino Ariza pierwszy wyskoczy z szalupy na ld i od teje chwili poczu bijcy z caego miasta nie fetor zatoki, lecz osobisty zapach Ferminy Dazy. Wszystko pachniao ni. Nie wrci ju do urzdu telegraficznego. Wydawao si, i jedyn obchodzc go spraw s miosne powieci w odcinkach i nadal kupowane przez matk tomy Biblioteki Powszechnej, ktre czyta jeden po drugim lec w hamaku, dopki nie nauczy si ich na pami. Nie spyta si nawet o skrzypce. Odnowi kontakty z najbliszymi przyjacimi, grajc z nimi czasami w bilard albo gawdzc w kawiarnianych ogrdkach pod arkadami Placu Katedralnego, nie wrci jednak na sobotnie potacwki: nie mg ich sobie wyobrazi bez niej. W dniu swego powrotu z nie dokoczonej podry dowiedzia si, e Fermina Daza spdza miesic miodowy w Europie i jego oguszone serce uznao, e ju tam pozostanie, jeli nie na zawsze, to na pewno przez wiele lat. Przekonanie to obudzio w nim nadziej, e moe o niej zapomni. Myla o Rosalbie, ktrej wspomnienie stawao si coraz gortsze, w miar jak pozostae przygasay. To wtedy zapuci wsy, ktre nosi z pomadowanymi kocami ju przez reszt swych dni, odmieni si rwnie jego sposb bycia, a myl o namiastce mioci wyprowadzia go na nieprzewidziane drogi Zapach Ferminy Dazy pojawia si coraz rzadziej, powoli zanika, by ostatecznie pozosta jedynie w biaych gardeniach. Bdzi wanie bez celu, nie wiedzc, jak pokierowa swym yciem, w ow wojenn noc, kiedy to synna wdowa de Nazaret schronia si strwoona w jego domu, jej wasny bowiem zbombardowao wojsko zbuntowanego generaa Ricarda Gaitana Obeso, ktry oblega miasto. To Transito Ariza chwycia okazj w lot i skierowaa wdow do sypialni syna, pod pretekstem, e w jej sypialni nie ma miejsca, naprawd za udzc si nadziej, e inna mio wyleczy go z tej, ktra nie dawaa mu y. Florentino Ariza nie kocha si z kobiet od czasu rozdziewiczenia go przez Rosalb w kajucie, wydao mu si wic rzecz zupenie naturaln, i gdy nastpia ju taka

konieczno, wdowa spa bdzie w jego ku, on za w hamaku. Ona jednak podja ju decyzj za niego. Siedzc na brzegu ka, w ktrym Florentino Ariza lea nie wiedzc, co pocz, zacza mwi mu o swym nieukojonym blu po zmarym trzy lata temu mu, zdejmujc jednoczenie z siebie i rzucajc w powietrze wdowi przyodziewek, pki nie zostao na niej nic, cznie z obrczk lubn. Zdja bluzk z tafty wyhaftowan szklanymi paciorkami i cisna j, przez cay pokj, na fotel w kcie, smyrgna gorsetem przez rami na drugi koniec ka, jednym ruchem cigna z siebie dug spdnic z falbaniast haleczk, jedwabny pas do poczoch i aobne jedwabne poczochy, pozostawiajc wszystko na pododze, pki pokj nie zosta wycielony ostatnimi strzpami jej aoby. Robia to z takim entuzjazmem i tak rytmicznie, i kady jej gest wydawa si by przyjmowany radosnym hukiem atakujcych oddziaw, ktry wstrzsa fundamentami caego miasta. Florentino Ariza usiowa pomc jej przy rozpinaniu stanika, ona jednak uprzedzia go zwinnym manewrem, w cigu picioletniej wiernoci maeskiej nauczya si bowiem by samodzielna we wszystkich miosnych czynnociach, nawet tych wstpnych, nie korzystajc z niczyjej pomocy. Wreszcie wysuna si z koronkowych majteczek, szybkimi ruchami pywaczki doprowadzajc do ich zelizgnicia si z ng, i oto bya naga. Miaa dwadziecia osiem lat, trzykrotnie rodzia, jej nago jednak zachowaa nietknit dziewczco przyprawiajc o zawrt gowy. Florentino Ariza nigdy nie mg zrozumie, jak to si dziao, e Pokutne stroje mogy tak skrztnie skrywa moc tej dzikiej klaczy, ktra trawiona sw wasn gorczk rozebraa go - czego nie moga uczyni z wasnym mem by nie uzna jej za kobiet zdeprawowan - i ktra usiowaa ju w pierwszym ataku zaspokoi gd biorcy si z niezomnej abstynencji aoby i z oszoomienia, i niewinnoci piciu lat wiernoci maeskiej. Przed ow noc i od tej szczsnej godziny, kiedy zrodzia j matka, nie bya nigdy nawet w tym samym ku z innym mczyzn ni zmary m. Nie pozwolia sobie na wyrzuty sumienia w zym gucie. Wprost przeciwnie. Rozbudzona przez wiszczce nad dachami ogniste kule a do witu wychwalaa cnoty mowskie, nie wypominajc mu niczego poza tym, e odszed na tamten wiat sam, bez niej, i znajdujc odkupienie w cakowitej pewnoci, e nigdy tak do niej nie nalea jak w tym wanie momencie, gdy spoczywa w trumnie z wiekiem przybitym trzycalowymi gwodziami i dwa metry pod ziemi. - Jestem szczliwa - powiedziaa - bo dopiero teraz wiem z ca pewnoci, gdzie si podziewa, kiedy nie ma go w domu. Owej nocy zrzucia z siebie aob od razu, bez zbytecznego przechodzenia przez poredni etap bluzek w szare kwiatki, i ycie jej wypenio si piosenkami o mioci, wyzywajcymi strojami w malowane motyle i ary, i wkrtce potem uyczaa ciaa kademu, kto tylko miaby ochot o nie poprosi. Gdy po szedziesiciu trzech dniach oblenia oddziay generaa Gaitana Obeso zostay odparte, odbudowaa zbombardowany dom, upikszajc go jeszcze tarasem nad falochronem, gdzie w czasie sztormu fale wyadowyway sw wcieko. Byo to jej gniazdko mioci, jak bez ironii sama nazywaa swoj siedzib i przyjmowaa tam jedynie tych, ktrzy przypadli jej do gustu, kiedy chciaa i jak chciaa, i nie pobierajc od nikogo ani grosza, uwaaa bowiem, e to mczyni wywiadczaj jej przysug. W nielicznych tylko przypadkach akceptowaa prezenty, pod warunkiem, e nie byo to zoto, i tak zrcznie potrafia wszystkim kierowa, e nikt nie by w stanie wykaza niezbitego dowodu jej nieprzyzwoitego prowadzenia si. Tylko raz grozi jej publiczny skandal, kiedy miasto obiega plotka, e arcybiskup Dante de Luna zmar nie wskutek przypadkowego spoycia trujcych grzybw, lecz zjad je z cakowit premedytacj, bo zagrozia mu, i podernie sobie gardo, jeli nadal bdzie upiera si przy swych witokradczych zamiarach. Nikt jej nie zapyta, ile w tym prawdy, nigdy o tym nie wspomniaa i niczego nie zmienia w swoim yciu. Bya, jak sama mwia ze miechem, jedyn woln kobiet w prowincji. Wdowa de Nazaret nigdy nie zawioda Florentina Arizy, zawsze stawiajc si na ich sporadyczne spotkania, nawet wwczas, gdy czas jej na to nie pozwala, zawsze bez najmniejszych pretensji, aby kocha czy by kochan, chocia zawsze z nadziej odnalezienia czego, co byoby jak mio,

ale bez udrk mioci. Czasami to on przychodzi do niej do domu i wtedy z luboci tarzali si na nadmorskim tarasie w saletrzanej pianie i przygldali si jak na horyzoncie wschodzi wiat cay. Sw wytrwao skupi na tym, by nauczy j wszelkich wymylnoci, podpatrzonych u innych przez dziurki w swoim hotelu, jak rwnie teoretycznych formu goszonych przez Lotara Thuguta podczas jego hucznych zabaw nocnych. Nakoni j, by pozwolia podglda si, kiedy si kochali, zachci do zmiany konwencjonalnej pozycji misjonarza na pozycj roweru wodnego lub kurczaka na ruszcie czy powiartowanego anioa, doprowadzajc raz niemal do postradania przez oboje ycia, kiedy pky sznury w czasie prb wymylania czego nowego w hamaku. Bya to jaowa nauka. Bdc bowiem niewtpliwie mia uczennic, pozbawiona bya zarazem najmniejszego choby talentu do seksu z inicjatyw. Nigdy nie poja urokw spokoju w ku, ani przez chwil nie wykazaa si najmniejszym natchnieniem, jej orgazmy za byy naskrkowe i nie w por: smutne ciupcianie. Florentino Ariza w swej naiwnoci przekonany by przez duszy czas, e jest jedynym mczyzn, jej za schlebiao, e on w to wierzy, dopki pechowo nie wygadaa si przez sen. Suchajc jej sennych wynurze, powoli, stopniowo skada kawakami map eglugi jej snw, wpywajc midzy liczne wyspy jej sekretnego ycia. W ten sposb dowiedzia si, e nie ma zamiaru wyj za niego za m, cho czua si z nim mocno zwizana, bo bya mu wdziczna za zdeprawowanie jej. Wielokrotnie powtarzaa: - Uwielbiam ci za to, e mnie skurwie. Prawd mwic miaa zupen racj. Florentino Ariza pozbawi j dziewictwa konwencjonalnego maestwa, znacznie bardziej niebezpiecznego ni waciwe dziewictwo i wdowia abstynencja. Nauczy j, e to, co si robi w ku, nigdy nie jest niemoralne, jeli przyczynia si do utrwalenia mioci. I wpoi jej jeszcze co, co od tej pory miao sta si sensem jej ycia: przekona j, i kady przychodzi na wiat z przypisan sobie iloci rni i jeli si ich nie wykorzysta, wszystko jedno z jakich przyczyn, z wasnej czy z cudzej winy, dobrowolnie czy pod przymusem, traci si je na zawsze. Jej zasug byo potraktowanie tego z ca powag. Mimo to Florentino Ariza, choby dlatego, i mia podstawy sdzi, e zna j lepiej ni ktokolwiek inny, nie mg poj, dlaczego takim podaniem cieszya si kobieta o tak dziecicych wrcz odruchach, ktra na dodatek nigdy nie przestaa w ku rozprawia o swej aoci po zmarym mu. Jedynym wytumaczeniem, jakie przychodzio mu na myl i ktremu nikt nie mg zaprzeczy, byo stwierdzenie, e wdowa de Nazaret nadmiarem czuoci rekompensowaa braki w sztuce wojennej. Zaczli widywa si coraz rzadziej, w miar jak wdowa rozszerzaa swoje terytoria, on za rozpoznawa wasne, usiujc znale ukojenie swych starych dolegliwoci w innych, zagubionych sercach, a w kocu bezbolenie zapomnieli o sobie. Bya to pierwsza kowa mio Florentina Arizy. Zamiast jednak doprowadzi znajomo do trwaego zwizku, tak jak wymarzya to sobie jego matka, oboje wykorzystali j, by rzuci si w wir ycia. Florentino Ariza rozwin metody, o ktre nikt by nie podejrzewa takiego jak on mczyzny, milczcego, wtego, a przy tym ubierajcego si jak starzec z innej epoki. Posiada jednak dwie zalety przemawiajce na jego korzy. Pierwsz byo celne oko rozpoznajce natychmiast czekajc na choby w najwikszym tumie kobiet, cho i w tym przypadku zaleca si do niej z daleko idc ostronoci, czu bowiem, e nie ma wikszego wstydu i wikszego ponienia jak odmowa. Drug z jego zalet byo to, i kobiety natychmiast odgadyway w nim samotnika potrzebujcego mioci, ulicznego biedaka, pokornego zbitego psa, czym podbija je z miejsca do tego stopnia, i nie stawiay mu adnych warunkw, o nic nie prosiy i niczego nie oczekiway prcz spokoju sumienia, poniewa wywiadczyy mu ask. To bya jego jedyna bro, dziki ktrej stoczy historyczne, acz utrzymane w cakowitej tajemnicy bitwy, rejestrowane ze skrupulatnoci notariusza w zaszyfrowanym zeszycie, rozpoznawalnym spord innych dziki wszystkomwicemu tytuowi: One. Pierwsz adnotacj wprowadzi w zwizku z wdow de Nazaret. Pidziesit lat pniej, kiedy Fermina Daza zostaa zwolniona ze swego sakramentalnego wyroku, mia dwadziecia pi zeszytw z

szeciuset dwudziestoma dwoma zapisami mioci trwalszych, bez uwzgldnienia niezliczonych przelotnych przygd, nie zasugujcych nawet na najmniejsz litociw wzmiank. Po szeciu miesicach szaleczych mioci z wdow de Nazaret Florentino Ariza by osobicie przekonany, e ma za sob miosne udrki zwizane z Fermin Daz. I nie tylko sam w to uwierzy, lecz wielokrotnie zapewnia o tym matk w cigu niemal dwch lat trwania jej podry polubnej i z przepeniajcym go uczuciem bezgranicznej wolnoci nie przestaby w to wierzy, gdyby niespodziewanie, pewnej fatalnej niedzieli nie ujrza nagle, i to nawet bez uprzedniego bicia serca, jak wychodzi po mszy, trzymajc ma pod rk, otoczona fal ciekawoci i pochlebstw swego nowego wiata. Te same arystokratyczne damy, ktre pocztkowo lekcewayy j, dworujc sobie z bezimiennej, przybyej znikd, teraz robiy co mogy, eby tylko poczua si jedn z nich, ona za ograniczaa si do oszaamiania ich swym urokiem. Tak umiejtnie potrafia sprosta swej roli wielkowiatowej maonki, e Florentino Ariza musia si chwil zastanowi, zanim j rozpozna. Bya odmieniona: stateczno dojrzaej kobiety, wysokie buty, kapelusz z woalk i wielobarwnym pirem jakiego orientalnego ptaka - wszystko w niej byo inne i naturalne, jakby wszystko przynaleao do niej od samego pocztku. Ujrza j, pikn i mod jak nigdy i jak nigdy zarazem nie do odzyskania, chocia nie potrafi dociec dlaczego, dopki nie ujrza uku jej brzucha pod jedwabn sukni: bya w szstym miesicu ciy. Ale najbardziej zdumiony by tym, e ona i jej m tworz wspania par, poruszajc si po wiecie z tak atwoci, i zdawao si, e unosz si nad rafami rzeczywistoci. Florentino Ariza nie odczu ani zazdroci, ani wciekoci, a jedynie wielk pogard wobec siebie samego. Poczu si biedny, brzydki, gorszy i nie tylko niegodny jej osoby, lecz rwnie adnej kobiety na ziemi. Wrcia zatem. Wracaa nie widzc adnego powodu, by aowa gwatownej zmiany dokonanej w swoim yciu. Wprost przeciwnie: odczuwaa coraz mniej skrupuw, zwaszcza e przeya ju trudy pierwszego okresu. Tym bardziej za w swym godnym szacunku przypadku, bo dotrwaa nocy polubnej jeszcze w oparach niewinnoci. Zacza j traci podczas podry po prowincji kuzynki Hildebrandy. W Valledupar zrozumiaa wreszcie, dlaczego koguty biegaj za kurami, bya wiadkiem brutalnej ceremonii pomidzy osami, zobaczya rodzce si cielaki i syszaa, jak kuzynki z cakowit naturalnoci rozmawiay midzy sob o tym, ktre z par maeskich jeszcze si ze sob kochaj, a ktre kiedy i dlaczego przestay to robi, yjc nadal pod wsplnym dachem. Wwczas wanie, ulegajc dziwnemu wraeniu, e odkrywa co, o czym jej wasny instynkt wiedzia zawsze, zacza uprawia samotn mio, wpierw w ku, wstrzymujc oddech, eby nie zosta przyapan w sypialni zajmowanej przez p tuzina kuzynek, pniej za za pomoc obu rk, lec swobodnie na pododze w azience, z rozpuszczonymi wosami i palc swoje pierwsze mulnicze skrty. Robic to w cakowitym sekrecie miaa zawsze nieokrelone wyrzuty sumienia, ktrych cakowicie pozbya si dopiero po lubie, podczas gdy kuzynki przechwalay si midzy sob nie tylko liczb orgazmw w cigu dnia, ale nawet ich rodzajem i nateniem. Niemniej, pomimo czaru owych inicjalnych rytuaw, wci tkwio w niej przekonanie, e utrata dziewictwa jest krwaw ofiar. Nic wic dziwnego, e uroczystoci lubne, jedne z najgoniejszych u schyku ubiegego wieku, dla niej samej przebiegay pod presj narastajcego przeraenia. Lk przed miodowym miesicem porazi j w znacznie wikszym stopniu ni skandal towarzyski wywoany jej wietnym zampjciem, nie majcym sobie rwnego w owych latach. Od momentu, gdy zaczto ogasza zapowiedzi podczas niedzielnych naboestw w katedrze, Fermina Daza znw otrzymywaa anonimy, niektre groce mierci, jednak ledwie zwracaa na nie uwag, bo jeli czego si baa, to przede wszystkim owego nieuchronnego gwatu. Okazao si to odpowiedni, cho w jej przypadku nie zamierzon reakcj na anonimy w spoecznoci przyzwyczajonej przez ironi historii do opuszczania gowy wobec faktw dokonanych. Zatem wszystko, co nastawione byo wrogo wobec niej, stawao po jej stronie, im bardziej uwiadamiano sobie nieuchronno lubu. Odczuwaa to w stopniowych zmianach w zachowaniu orszaku pa, sinych, pokrconych przez artretyzm i najrniejsze urazy i przekonujcych si pewnego dnia o daremnoci swych intryg; zjawiay si wtedy bez zapowiedzi przy skwerze Los Evangelios, jakby

wkraczay do wasnego domu, objuczone kucharskimi przepisami i prezentami na dobr wrb. Transito Ariza dobrze znaa ten wiat, cho dopiero teraz, po raz pierwszy i ostatni, odczua go na wasnej skrze, i wiadoma, e jej klientki pojawiaj si zawsze w przeddzie wielkich uroczystoci, aby baga j o wywiadczenie przysugi, odkopaa swoje dzbany i wypoyczya zastawion biuteri, ale tylko na dwadziecia cztery godziny i pobierajc dodatkowy procent. Dawno ju nie zdarzyo si, aby dzbany zostay oprnione, damy za o bardzo dugich nazwiskach opuciy swe sanktuaria cieni i pojawiy si promieniejce, w swej wasnej, cho wypoyczonej biuterii, na lubie tak wspaniaym, jakiego nie widziano ju do koca wieku, a ktrego chwa ostateczn bya obecno w roli wiadka doktora Rafaela Nuneza, trzykrotnego prezydenta republiki, filozofa, poety i autora sw Hymnu Narodowego, jak mona byo od tamtej pory wyczyta w niektrych nowo wydanych encyklopediach. Fermina Daza doprowadzona zostaa do otarza gwnego przez trzymajcego j pod rk ojca, ktremu frak na ten jeden dzie nada zwodniczy, szacowny wygld. Wstpia nieodwoalnie w zwizek maeski przed gwnym otarzem katedry podczas mszy odprawianej przez trzech biskupw, o jedenastej rano w sawetny pitek Trjcy witej, nie obdarzywszy ani jedn miosiern myl Florentina Arizy, majaczcego o tej godzinie w malignie, umierajcego przez ni pod goym niebem na pokadzie statku, ktry nie zabra go w zapomnienie. Zarwno podczas ceremonii, jak i w czasie wesela zachowywaa umiech, jakby utrwalony biel oowiow, gest bez adnego wyrazu, przez cz goci uznany za szyderczy umiech zwycistwa, w rzeczywistoci jednak bdcy mizernym wybiegiem majcym ukry trwog dopiero co polubionej dziewicy. Na szczcie nieprzewidziane okolicznoci oraz wyrozumiao ze strony ma bezbolenie rozwizay jej pierwsze trzy noce. Widoczna w tym bya rka Opatrznoci. Statek Compagnie Generale Transatlantique, w zwizku z trudnociami wynikajcymi ze zego stanu pogody na Morzu Karaibskim, zapowiedzia z trzydniowym zaledwie wyprzedzeniem, e przyspiesza wyjcie z portu o dwadziecia cztery godziny, tak e nie wypynie do La Rochelle nastpnego dnia po lubie, jak od szeciu miesicy byo przewidziane, ale tej samej nocy. Nikt nie chcia uwierzy, e ta zmiana nie jest kolejn, eleganck niespodziank weseln, zabawa skoczya si bowiem po pnocy na pokadzie owietlonego transatlantyku, przy orkiestrze wiedeskiej, podczas tego rejsu grajcej po raz pierwszy najnowsze walce Johanna Straussa. Tak wic wielu honorowych goci w przemoczonych szampanem frakach zostao wywleczonych na ld przez swe skonsternowane maonki w chwili, gdy ju pytali kelnerw, czy nie ma wolnych kajut, eby kontynuowa zabaw a do Parya. Ostatni, ktrzy zeszli na ld, ujrzeli Lorenza Daz przy portowych knajpkach, siedzcego na ziemi, na rodku ulicy, w poszarpanym fraku. Paka wniebogosy jak Arabowie, kiedy opakuj swych zmarych, siedzc nad strumykiem zgniej wody, ktry rwnie dobrze mg by kau ez. Ani w pierwsz noc wzburzonego morza, ani podczas nastpnych nocy spokojnej eglugi, ani kiedykolwiek w ich dugim poyciu maeskim nie doszo do owych barbarzyskich wyczynw, jakich obawiaa si Fermina Daza. Pierwsza noc, mimo e statek by duy, a kajuta luksusowa, bya potworn powtrk golety z Riohacha, a m okaza si uczynnym pielgniarzem, ktry nie przespa ani minuty dodajc jej otuchy, co byo jedyn rzecz, jak lekarz, choby i najszacowniejszy, mg zrobi w przypadku choroby morskiej. Ale sztorm uspokoi si trzeciego dnia, po wypyniciu z portu Guayra, i ju wwczas, przebywajc razem przez tyle czasu i rozmawiajc ze sob tak dugo, czuli si starymi przyjacimi. Czwartej nocy, kiedy oboje powrcili do swych normalnych przyzwyczaje, doktor Juvenal Urbino poczu si zaskoczony faktem, e jego moda maonka nie odmawia pacierza przed snem. Bya z nim szczera: obuda zakonnic spowodowaa w niej opr wobec rytuaw, jej wiara jednak pozostawaa nietknita i nauczya si j osania milczeniem. Powiedziaa: Wol porozumiewa si z Bogiem bezporednio. Zrozumia jej racje i od tej pory kade z nich wyznawao t sam religi na swj sposb. Ich narzeczestwo byo krtkie i, jak na owe czasy, do niekonwencjonalne, doktor Urbino odwiedza j bowiem w domu, bez przyzwoitki, codziennie o zmierzchu. Nie pozwoliaby,

eby dotkn choby opuszkw jej palcw przed episkopalnym bogosawiestwem, ale i tego nawet nie prbowa. To w pierwsz noc spokojnego morza, gdy leeli w ku, cho jeszcze ubrani, omieli si zainicjowa pierwsze pieszczoty i uczyni to z tak delikatnoci, i sugestia, by woya nocn koszul wydaa jej si cakiem naturalna. Wesza do azienki, by si przebra, przedtem jednak zgasiwszy wiata w kajucie, zanim za pojawia si w koszuli, zasonia szczeliny w drzwiach rcznikami, eby w absolutnych ciemnociach wrci do ka. Podchodzc powiedziaa z umiechem: - C zrobi, doktorze. Pierwszy raz pi z nieznajomym. Doktor Juvenal Urbino poczu, jak wlizguje si i kadzie obok niego niczym sposzone zwierztko, usiujc uoy si moliwie jak najdalej w koi, w ktrej trudno byo lee we dwoje nie dotykajc si. Uj jej zimn i zacinit z przeraenia do, splt jej palce ze swoimi palcami i niemal szeptem zacz opowiada jej o swoich innych morskich podrach. Ponownie bya caa spita, wrciwszy bowiem do ka spostrzega, e on tymczasem cakiem si rozebra, co wzbudzio w niej trwog przed nastpnym krokiem. Ale nastpny krok opniony zosta o kilka godzin, gdy doktor Urbino wci powolutku snu swe wspomnienia, zdobywajc milimetr po milimetrze zaufanie jej ciaa. Mwi jej o Paryu, o mioci w Paryu, o paryskich zakochanych caujcych si na ulicy, w omnibusie, na ukwieconych tarasach kawiarni otwartych na tchnienie ognia i melancholijne akordeony lata, a take tych, co kochaj si na stojco na nabrzeach Sekwany i nie zaczepiani przez nikogo. Mwic do niej w ciemnociach, delikatnie musn opuszkami palcw uk jej szyi, musn jedwabny puszek ramion, uciekajcy brzuch, a kiedy poczu, e napicie ustpio, po raz pierwszy sprbowa unie jej koszul, przeszkodzia mu jednak, z charakterystycznym dla siebie odruchem. Powiedziaa: Sama to potrafi zrobi. Istotnie zdja koszul, po czym znieruchomiaa do tego stopnia, i doktor Urbino mg pomyle, e ju jej tam nie ma, gdyby nie nasoneczniony stok jej ciaa w ciemnociach. Po pewnym czasie ponownie uj jej do w swoje rce i wwczas poczu, e ju jest ciepa i rozluniona, ale pokryta jeszcze delikatn ros. Czas jaki leeli w milczeniu, nieruchomo, on czekajc na odpowiedni moment, by uczyni nastpny ruch, ona za oczekujc tego ruchu, ale nie wiedzc, z ktrej strony moe nadej, podczas gdy ciemno poszerzaa si wypeniona jej coraz intensywniejszym oddechem. Nagle puci j i skoczy w pustk: zmoczy jzykiem opuszek serdecznego palca i lekko dotkn jej zaskoczonego sutka, ona za poczua mierteln salw, jakby dotkn do odsonitego nerwu. Ucieszya si, e wszdzie panuje ciemno, dziki czemu nie zobaczy parzcego rumieca, ktry wstrzsn ni a do gbi czaszki. Spokojnie - powiedzia, cakowicie opanowany. - Nie zapominaj, e je znam. Poczu, e si umiecha i w mroku rozleg si jej agodny i odmieniony gos. - wietnie o tym pamitam - powiedziaa - jeszcze mi zo nie przesza. Zrozumia wwczas, e wanie opynli przyldek dobrej nadziei i ponownie uj jej du i mikk do i zacz okrywa drobnymi, sierocymi pocaunkami wpierw szorstkie rdrcze, dugie, jasnowidzce palce, przezroczyste paznokcie, a pniej hieroglify jej przeznaczenia na spoconej doni. Zupenie nie wiedziaa, jak to si stao, e jej rka dotara a do jego piersi i zderzya si z czym, czego nie moga rozpozna. Powiedzia: To szkaplerz. Pogaskaa wosy na jego piersi, nastpnie chwycia picioma palcami cay krzew, aby wyrwa go z korzeniami. Mocniej - powiedzia. Sprbowaa, dochodzc do momentu, w ktrym w jej odczuciu nie bolao go jeszcze zanadto, a nastpnie to jej rka poszukaa jego, zagubionej w mrokach, doni. Ale nie da jej ople swych palcw, lecz chwyci j za przegub i poprowadzi jej do wzdu swego ciaa, z niewidzialn, ale wiadom swego celu si, pki nie poczua ognistego podmuchu nagiego, pozbawionego cielesnego ksztatu, ale spragnionego i stajcego dba zwierzcia. Wbrew temu, co sam zakada, i wbrew temu, co sama bya w stanie sobie wyobrazi nie cofna rki, nie unieruchomia jej nawet w miejscu, gdzie j zostawi, lecz poleciwszy si ciaem i dusz opiece Przenajwitszej Panienki, zacisna zby obawiajc si, e zacznie mia si z wasnego szalestwa i zacza dotykiem rozpoznawa wierzgajcego wroga, badajc jego rozmiary, moc jego

latoroli, zasig jego skrzyde, przeraona jego determinacj, ale i wspczujc jego samotnoci, czynic go swoim poprzez drobiazgow ciekawo, ktr kto mniej dowiadczony od jej ma mgby pomyli z pieszczotami. Odwoa si do resztek swoich si, by wytrzyma zamroczenie miertelnego badania, pki nie pucia go z dziecicym wdzikiem, jakby wyrzucaa go do mieci. - Nigdy nie mogam zrozumie, jak to jest z tym aparatem - powiedziaa. Wwczas z ca powag przeprowadzi metodyczny wykad, wodzc jej doni po opisywanych miejscach, ona za pozwalaa si prowadzi z ulegoci wzorowej uczennicy. Zasugerowa w odpowiednim momencie, e wszystko bdzie znacznie atwiejsze przy zapalonym wietle. Ju wstawa, by je zapali, ale przytrzymaa go za rk, mwic: Widz lepiej rkami. W rzeczywistoci chciaa zapali wiato, ale miaa ochot zrobi to sama, a nie na czyje polecenie, i tak si stao. Ujrza j wwczas w nagej jasnoci w pozycji podowej, przykryt, a jake, przecieradem. Ale ujrza zarazem jak ponownie, bez adnych oporw, chwyta zwierz swej ciekawoci, obraca to w jedn, to w drug stron, przygldajc mu si z dociekliwoci, ktra przestawaa ju by ciekawoci li tylko naukow, by ostatecznie zawyrokowa: Jaki on musi by szpetny, jeli jest jeszcze brzydszy od tego, co maj kobiety. Zgodzi si z tym, wskazujc na dodatkow niedogodno, powaniejszej natury ni brzydota. Powiedzia: On jest jak najstarszy syn, dla ktrego czowiek przez cae ycie pracuje, wszystko mu powicajc, aby ten w godzin prawdy zrobi, co mu si ywnie spodoba. Nie przestawaa go bada pytajc si do czego to suy, a do czego tamto, kiedy za uznaa, e posiada ju dostateczn wiedz, oszacowaa jego wag w obu doniach, eby ostatecznie przekona si, e i ze wzgldu na wag jest on niewiele wart, po czym wypucia go z rk z gestem lekcewaenia. - Poza tym wydaje mi si, e zbywa mu na wielu rzeczach - powiedziaa. Zaskoczya go. Wyjciow przesank jego pracy magisterskiej bya nastpujca teza: uyteczno uproszczenia organizmu ludzkiego. Ciao wydawao mu si anachroniczne, wiele jego funkcji zbytecznych lub dublujcych si, niezbdnych, owszem, w poprzednich etapach rozwoju rodzaju ludzkiego, niemniej zbdnych wspczesnemu czowiekowi. Tak: ciao powinno by prostsze, a tym samym mniej wraliwe. Zakoczy: Tylko Bg jest w stanie to, oczywicie, uczyni, niemniej naleaoby ustali to w kategoriach teoretycznych. Zamiaa si rozbawiona, w sposb tak naturalny, i skorzysta z okazji, by wzi j w ramiona i po raz pierwszy pocaowa w usta. Oddaa mu pocaunek, on za nadal caowa j delikatnie w policzki, w nos, w powieki, wlizgujc do pod przecierado i dotykajc jej krgego i gadkiego wzgrka onowego: wzgrka Japoneczki. Nie odsuna jego doni, swoj trzymajc nadal w pogotowiu, na wypadek gdyby posun si dalej. - Nie bdzie ju lekcji medycyny - powiedziaa. - Nie - odpowiedzia. - Teraz bdzie lekcja mioci. Zdj z niej wwczas przecierado, ona za nie tylko si nie sprzeciwia, lecz szybkim ruchem ng kopna je jak najdalej od koi, bo ju nie wytrzymywaa z gorca. Jej falujce, gitkie ciao, byo znacznie powaniejsze ni w ubraniu i wydawao sobie waciwy zapach lenego zwierzcia, dziki ktremu mona j byo rozpozna pomidzy wszystkimi kobietami wiata. Cakowicie bezbronna w penym wietle, poczua jak gejzer wrzcej krwi zalewa jej twarz i jedynym, co przyszo jej na myl, eby to ukry, byo zawisn na szyi swego mczyzny i pocaowa go gboko, bardzo mocno, pki nie zabrako im tchu. By wiadom, e jej nie kocha. Oeni si, bo podobaa mu si jej duma, powaga, jej sia, a troch rwnie przez prno, ale kiedy pocaowaa go po raz pierwszy, nabra pewnoci, e nie ma adnych przeszkd, aby wymyli godziw mio. Tej pierwszej nocy, w czasie wszystkich prowadzonych a do witu rozmw nie wspomnieli o tym ani sowem i nigdy ju o tym nie mieli rozmawia. Ale w ostatecznoci adne z nich si nie pomylio. O wicie, kiedy zasnli, ona nadal bya dziewic, nie na dugo jednak. Bo nastpnej nocy, po wieczorze, w czasie ktrego uczy j walcw wiedeskich pod gwiadzistym niebem Morza Karaibskiego, uda si po niej do azienki, kiedy za wrci, czekaa ju na niego rozebrana w

ku. To ona przeja wwczas inicjatyw i oddaa mu si bez trwogi, bez blu, z radoci godn przygody na penym morzu i bez wikszych oznak krwawego rytuau poza r honoru na przecieradle. Uczynili to dobrze, jakby uczynili cud, i nie przestali robi tego dobrze w noc i w dzie, za kadym razem coraz lepiej przez reszt podry, a kiedy dotarli do La Rochelle rozumieli si ju jak bdcy z sob od dawna kochankowie. Przebywali szesnacie miesicy w Europie, stale zamieszkujc w Paryu i stamtd udajc si w krtkie podre do ssiednich krajw. Kochali si codziennie, a w zimowe niedziele nie raz i nie dwa, tarzajc si w ku a do obiadu. On by mczyzn, ktremu nie brakowao rozmachu, nie mwic o dowiadczeniu, ona za nie bya stworzona do oddawania komukolwiek inicjatywy, musieli wic uzgodni podzia wadzy w ku. Po trzech miesicach gorczkowej mioci zrozumia, e jedno z nich jest bezpodne, oboje poddali si wic kompleksowym badaniom w szpitalu Salpetriere, gdzie niegdy odbywa sta. Uciliwe zabiegi okazay si bezowocne. Jednak w najmniej spodziewanej chwili i bez jakiejkolwiek naukowej interwencji sta si cud. Pod koniec nastpnego roku, kiedy wrcili do domu, Fermina bya w szstym miesicu ciy i uwaaa si za najszczliwsz kobiet na wiecie. Tak bardzo przez nich oczekiwany syn, ktry bez adnych problemw urodzi si pod znakiem Wodnika, ochrzczony zosta imieniem zmarego na choler dziadka. Trudno byo rozpozna, czy odmienia ich Europa, czy te mio, obie okolicznoci miay bowiem miejsce w tym samym czasie. Oboje zmienili si, i to gruntownie, nie tylko wobec siebie, ale i w stosunku do wszystkich, jak spostrzeg to Florentino Ariza, kiedy ujrza ich wychodzcych po mszy w dwa tygodnie po ich powrocie, owej nieszczsnej dla niedzieli. Wrcili odmiennie pojmujc ycie, peni nowinek ze wiata i gotowi panowa nad wiatem. On z ogromn iloci nowoci literackich, muzycznych i przede wszystkim z nowinkami ze swej dziedziny. Przywiz subskrypcj zarwno na Le Figaro, eby nie straci kontaktu z rzeczywistoci, jak i na Revue des Deux Mondes, by nie straci kontaktu z poezj. Zawar ponadto umow ze swym paryskim ksigarzem, by ten przysya mu nowoci najpoczytniejszych pisarzy, wrd nich Anatola Francea i Pierrea Loti i tych, ktrych najbardziej lubi, a wic Remyego de Gourmont i Paula Bourget, ale w adnym wypadku Emila Zoli, ktry wydawa mu si nieznony pomimo odwanej postawy w sprawie Dreyfusa. Ksigarz, ze swej strony, zobowiza si przysya mu poczt najbardziej kuszce nowoci z katalogu Ricordiego, przede wszystkim z muzyki kameralnej, celem zachowania, zdobytego w peni zasuenie przez jego ojca, tytuu pierwszego promotora koncertw w miecie. Fermina Daza, zawsze przeciwna jakiemukolwiek uleganiu modzie, przywioza sze kufrw przernych strojw, sawne domy mody w ogle jej bowiem nie przekonay. Bya w Tuileriach w peni zimy na pokazie nowej kolekcji Wortha, niekwestionowanego dyktatora mody, i jedynym, z czym wysza, by bronchit, ktry trzyma j w ku przez pi dni. Laferriere wyda jej si mniej pretensjonalny i drapieny, w kocu jednak, kierujc si rozsdkiem, podja decyzj wykupienia wszystkiego, co jej najbardziej przypado do gustu w sklepach z przecen, mimo e m przysiga przeraony, e s to ubrania dla nieboszczykw. Podobnie przywioza olbrzymie iloci niemarkowego obuwia woskiego, bardziej jej odpowiadajcego ni sawne i ekstrawaganckie buty Ferryego, przywioza rwnie parasolk od Dupuy czerwon niczym ognie piekielne, ktra wielokrotnie stawaa si godnym tematem dla naszych bojaliwych kronikarzy towarzyskich. Nabya tylko jeden kapelusz Madame Reboux, za to jeden z kufrw wypenia kiciami sztucznych czereni, wizankami wszystkich filcowych kwiatw, jakie tylko napotkaa, pkami strusich pir, pawich pir, ogonami azjatyckich kogutw, baantami w caoci, kolibrami i niezliczon iloci ptakw wypchanych w penym locie, w penym krzyku, w peni agonii: wszystkim, co w cigu ostatnich dwudziestu lat suyo do tego, aby te same kapelusze wydaway si innymi kapeluszami. Przywioza kolekcj wachlarzy z przernych krajw z caego wiata, kady inny i dostosowany na wszelkie okazje. Przywioza niepokojc esencj wybran spord wielu w perfumerii Bazar de la Charite, zanim wiatry wiosenne rozwiay jej popioy, ale uya jej

tylko raz, bo po wyperfumowaniu si ni nie poznaa samej siebie. Przywioza rwnie neseserek z kosmetykami, ostatni nowo na rynku sztuki uwodzenia, bdc pierwsz kobiet, ktra pojawiaa si z nim na przyjciach w czasach, kiedy najzwyklejsz czynno poprawiania makijau publicznie uznawano za objaw bezwstydu. Przywieli poza tym trzy niezatarte wspomnienia: bezprecedensowej premiery Opowieci Hoffmana w Paryu, przeraajcego poaru niemal wszystkich gondol weneckich przy Placu witego Marka, ktremu przygldali si, ze zbolaym sercem, z okien swego hotelu, i przelotnego widoku Oscara Wildea podczas pierwszej styczniowej nieycy. Ale spord tych i tylu innych wspomnie doktor Juvenal Urbino czu szczeglny sentyment do jednego, cho byo mu przykro, e nie moe dzieli go z on, pochodzio bowiem ono z jego kawalerskich i studenckich czasw w Paryu. Byo to wspomnienie Victora Hugo, cieszcego si u nas wzruszajc i cakowicie niezalen od swych ksiek saw, bo kto powiedzia, e powiedzia, cho nikt tego w rzeczywistoci nie sysza, e nasza Konstytucja nie jest dla kraju zamieszkiwanego przez ludzi, lecz przez aniow. Od tamtej pory oddawano mu szczegln cze i znakomita wikszo ziomkw podrujcych do Francji, przede wszystkim i ponad wszystko pragna go zobaczy. Z p tuzina studentw, a wrd nich Juvenal Urbino, wyznaczyo warty przed jego rezydencj w alei Eyleau i w kawiarniach, gdzie, jak mawiano, na pewno mia si pojawi, lecz nie pojawi si nigdy, by wreszcie wystpi z pisemn prob o prywatn audiencj, w imieniu aniow z Konstytucji z Rionegro. Nigdy nie otrzymali odpowiedzi. Ktrego dnia Juvenal Urbino, przypadkowo przechodzc obok Ogrodu Luksemburskiego, ujrza pisarza, jak wychodzi z Senatu prowadzc pod rk mod kobiet. Ujrza bardzo starego czowieka, poruszajcego si z trudem, o nie tak wspaniaych jak na portretach wosach i brodzie, wbitego w palto, ktre zdawao si nalee do kogo znacznie bardziej korpulentnego. Nie chcia psu sobie wspomnienia jakim impertynenckim pozdrowieniem: zadowoli si t niemal nierzeczywist wizj, ktra miaa mu wystarczy na cae ycie. Kiedy po lubie wrci do Parya w warunkach bardziej sprzyjajcych do spotkania z nim, Victor Hugo ju nie y. Na pocieszenie Juvenal i Fermina zachowali wsplne wspomnienie pewnego nienego zmierzchu, gdy zaintrygowaa ich nie poddajca si nieycy grupka cierpliwie wystajca przed malek ksigarni na Bulwarze Kapucynw, okazao si, e w rodku przebywa wanie Oscar Wilde. Kiedy w kocu wyszed, rzeczywicie elegancki, cho by moe nazbyt tego wiadom, grupka otoczya go, proszc o autografy w jego ksikach. Doktor Urbino zatrzyma si wycznie po to, eby go zobaczy, ale jego impulsywna ona ju chciaa przej na drug stron bulwaru, eby poprosi go o zoenie autografu na jedynej rzeczy, ktra z braku ksiki wydaa jej si do tego najwaciwsza: na swej piknej rkawiczce z gazeli, dugiej, gadkiej, delikatnej, o tej samej barwie co jej skra modziutkiej matki. Bya przekonana, e tak wyrafinowany mczyzna doceni ten gest. M stanowczo jednak zaoponowa, a kiedy pomimo jego sprzeciww prbowaa jednak dopi swego, poczu, e nie bdzie w stanie przey tego wstydu. - Jeli przejdziesz przez ulic - powiedzia - to kiedy wrcisz tutaj zastaniesz mnie martwego. Byo to u niej co cakowicie naturalnego. W niespena rok po lubie poruszaa si po wiecie z niezmiennie t sam ywioowoci, z jak od dziecka biegaa po ospaym San Juan de la Cienaga, jakby potrafia to ju od urodzenia i posiadaa zarazem tak olbrzymi atwo szybkiego nawizywania kontaktu z obcymi, i co chwila zdumiewaa ma zarwno tym, jak i swym tajemniczym talentem porozumiewania si po hiszpasku z kadym i wszdzie. Jzyki trzeba zna wtedy, kiedy ma si co do sprzedania - mawiaa z kpicym chichotem. - Ale kiedy masz zamiar co kupi, to wszyscy jako ci rozumiej. Nie sposb byo wyobrazi sobie kogo, kto w tak szybkim tempie z tak radoci dostosowaby si do codziennego ycia Parya, ktry nauczya si kocha we wspomnieniach pomimo jego nieustannych deszczw. Kiedy jednak wrcia do domu przygnieciona tyloma dowiadczeniami naraz, zmczona ju podrami, na wp pica od ciy, a

pierwszym pytaniem, jakie jej zadano ju w porcie, byo, jak jej si podobay europejskie wspaniaoci, ona podsumowaa w swym karaibskim argonie szesnacie szczliwych miesicy trzema sowami: - Byle odpust lepszy. W dniu, kiedy Florentino Ariza zobaczy w atrium katedry Fermin Daz w szeciomiesicznej ciy, w peni panujc nad swoj now kondycj kobiety wiatowej, powzi niezomne postanowienie, e musi zdoby nazwisko i fortun, aby sta si jej godnym. Nawet przez chwil nie postao mu w gowie, i spor niedogodnoci jest jej stan cywilny, gdy od razu zadecydowa, jakby to od niego zaleao, e doktor Juvenal Urbino musi umrze. Nie wiedzia jak ani kiedy, niemniej zaoy sobie, i jest to nieuchronne, zdecydowany czeka na ten moment cierpliwie, z cakowitym spokojem, choby do koca wiata. Zacz od pocztku. Bez uprzedzenia zjawi si w biurze wuja Leona XII, prezesa Rady Nadzorczej i Generalnego Dyrektora Karaibskiego Towarzystwa Rzecznego, i oznajmi mu swoj gotowo oddania si do jego dyspozycji. Wuj, aczkolwiek czu do niego al za sposb, w jaki odrzuci propozycj objcia znakomitej posady telegrafisty w Villa de Leyva, zadouczyni jednak hodowanemu przez siebie przekonaniu, e istoty ludzkie nie rodz si raz na zawsze w dniu, w ktrym matki wydaj je na wiat, ale e ycie zmusza je do ponownego i wielokrotnego rodzenia samych siebie. Poza tym wdowa po bracie zmara w zeszym roku z zapiekymi urazami, ale nie zostawiwszy spadkobiercw. Zatrudni wic bdzcego bratanka. Bya to decyzja typowa dla don Leona XII Loayza. W skorupie bezdusznego kupca skrywa dusz genialnego lunatyka, zdolnego doprowadzi zarwno do wytrynicia rda lemoniady na pustyni Guajira, jak i wycisn potoki ez z uczestnikw najokazalszych pogrzebw, gdy rozdzierajco piewa In questa tomba oscura. Jego kdzierzawej gowie i wargom fauna brakowao jedynie liry i wieca laurowego, eby ju cakowicie upodobni si do podpalacza Nerona z chrzecijaskiej mitologii. Kad woln chwil, pozostajc mu jeszcze midzy zarzdzaniem swymi rozpadajcymi si statkami, unoszcymi si na wodzie tylko i wycznie dziki niedopatrzeniu fatum, a rozwizywaniem coraz trudniejszych z kadym dniem problemw eglugi rzecznej, powica wzbogacaniu swego piewaczego repertuaru. Nade wszystko uwielbia piewa na pogrzebach. Mia nie uksztatowany przez adne studia gos galernika, zdolny jednak osign niezwyke rejestry. Kto opowiedzia mu, e Enrico Caruso potrafi si swego gosu doszcztnie rozbi wazon, wic przez wiele lat usiowa pj w jego lady, prbujc nawet tuc szyby w oknach. Przyjaciele zwozili mu ze swych podry po wiecie najkruchsze wazony i organizowali specjalne przyjcia, eby wreszcie udao mu si osign szczyt swoich marze. Nigdy mu si nie udao Niemniej, w gbi tych gromw jarzyo si nike wiateko czuoci, ktre powodowao, i pkay serca suchaczy, tak jak pkay krysztaowe amfory wielkiego Caruso i to wanie czynio go tak bardzo powaan osob na pogrzebach. Poza jednym, kiedy mia nader szczliwy pomys zapiewania cudownej i wstrzsajcej pieni aobnej z Luizjany When wake wp in Glory, zosta jednak uciszony przez kapelana nie tolerujcego w swym kociele owego luteraskiego chwastu. I tak pord operowych ancor i neapolitaskich serenad, jego twrczy talent i niezwyciony duch przedsibiorczoci stworzyy ze najwiksz osobisto eglugi rzecznej w okresie jej najwikszego rozkwitu. Zaczyna od zera, tak jak i obaj zmarli bracia, i wszyscy doszli tam, gdzie doj chcieli, pomimo pitna nielubnych i na domiar zego nigdy nie uznanych dzieci. Stanowili kwiat ludzi okrelanych wwczas mianem arystokracji kontuaru, posiadajcych swoje sanktuarium w Klubie Handlowym. Mimo to wuj Leon XII, nawet wtedy, gdy dysponowa rodkami pozwalajcymi mu y niczym rzymski imperator, ktrym zdawa si by, mieszka z on i trjk dzieci, ze wzgldu na prac, na starym miecie, tak skromnie i w tak pospolitym domu, i nigdy nie zdoa uwolni si od niesprawiedliwej opinii skpca. Jedyny luksus, na jaki sobie pozwoli, by jeszcze skromniejszy: nadmorska rezydencja dwie mile od biura, gdzie za cae umeblowanie starczao mu sze wiejskich stokw, kredens z filtrami do wody i hamak na tarasie,

by mc si w niedziel pooy i odda rozmylaniom. Nikt go lepiej nie zdefiniowa ni on sam siebie kiedy kto zarzuci mu, e jest bogaczem. - Bogaczem nie - powiedzia. - Jestem biedakiem z fors, a to nie jest to samo. w dziwny sposb bycia, w swoim czasie wysawiany przez kogo w przemwieniu jako przytomna demencja, pozwoli mu dostrzec w okamgnieniu co, czego nikt ani przedtem, ani pniej nie spostrzeg u Florentina Arizy. Poczwszy od dnia, kiedy ten obnoszc swj pospny wygld i swe zbdne dwadziecia siedem lat zjawi si, by poprosi o prac w jego przedsibiorstwie, podda go twardej, rwnej koszarowym rygorom prbie, zdolnej zama najodporniejszego. Nie zdoa go jednak zrazi. Wuj Leon XII nigdy jednak nie podejrzewa, e w hart bratanka nie wynika z potrzeby przeycia ani z odziedziczonej po ojcu chamskiej cierpliwoci, lecz z miosnej ambicji, ktrej adna przeciwno losu na tym i tamtym wiecie nie bya w stanie zama. Najgorszym okresem byy pierwsze lata, kiedy mianowano go pisarzem Generalnej Dyrekcji, ktra to funkcja zdawaa si idealnie dla niego obmylona. To Lotar Thugut, dawny nauczyciel muzyki wuja Leona XII, poradzi, aby zatrudni bratanka, niestrudzonego poeracza literatury w ilociach hurtowych, aczkolwiek nie tej dobrej, ale wanie tej najgorszej, na jakim stanowisku zwizanym z pisaniem. Wuj Leon XII zbagatelizowa wzmiank o fatalnej jakoci lektur bratanka, gdy i o nim Lotar Thugut mawia, e jest jego najgorszym uczniem, a przecie swoim piewem wyciska zy nawet z pyt nagrobnych. W kadym razie Niemiec mia racj co do pewnego, cho zupenie przez siebie nie przewidzianego aspektu tej sprawy: Florentino Ariza wkada bowiem w pisanie czegokolwiek tyle pasji, e nawet oficjalne dokumenty wydaway si miosnymi epistoami Listy przewozowe ukaday mu si w rymy, choby najstaranniej ich unika, a rutynowe pisma handlowe tchny liryczn aur obracajc wniwecz ich powag i autorytet. Wuj osobicie pojawi si pewnego dnia w biurze z caym pakietem korespondencji, ktrej nie mia odwagi podpisa jako wasnej, i da mu ostatni szans zbawienia. - Jeli nie potrafisz napisa handlowego pisma, to zostaje ci tylko zbieranie mieci w porcie i to ju - powiedzia. Florentino Ariza podj wyzwanie. Dokona nadludzkiego wysiku, aby nauczy si przyziemnej prostoty prozy handlowej, wzorujc si na dokumentach z notarialnych archiww z tak sam gorliwoci, z jak niegdy naladowa modnych poetw. W tym okresie wszystkie wolne chwile spdza w Bramie Pisarzy, pomagajc nieopierzonym zakochanym pisa perfumowane liciki i w ten sposb uwalniajc serce z tylu miosnych sw nie spoytkowanych w deklaracjach celnych. Ale mimo szeciomiesicznej walki i wykrcania na wszystkie moliwe strony, nie zdoa ukrci szyi swemu zatwardziaemu abdziowi. Kiedy wic wuj Leon XII po raz drugi udzieli mu reprymendy, uzna si za pokonanego, cho nie bez pewnej buty. - Jedyne, co mnie interesuje, to mio - powiedzia. - Nieszczcie polega na tym powiedzia mu wuj - e bez eglugi rzecznej nie ma mioci. Speni pogrk i odesa go do sprztania mieci z nabrzea, dajc mu zarazem sowo, e bdzie go stopniowo awansowa po szczeblach uczciwej suby, pki nie odnajdzie swego miejsca. I tak si stao. adne z zaj, choby i najcisze czy najbardziej upokarzajce, nie zdoao go zrazi, nie zaamaa go ndza pensji i ani przez chwil nie utraci swej zasadniczej pewnoci siebie wobec arogancji przeoonych. Ale nie by a takim anioem: ktokolwiek mia stan mu na drodze, musia ponie konsekwencje jego niszczycielskiej determinacji, zdolny by bowiem, mimo pozorw bezradnoci, do wszystkiego. Zgodnie z przewidywaniami wuja Leona XII i z jego wol, aby zgbi nawet najdrobniejsze tajniki przedsibiorstwa, zdoa pozna, przez trzydzieci lat powice i zaciekej wytrwaoci, wszelkie moliwe stanowiska. Peni swoje funkcje z godn podziwu sprawnoci, przygldajc si dociekliwie kadej niteczce tej tajemniczej osnowy, co tak wiele wsplnego miaa z poetyckim fachem, nie uzyskujc jednak najbardziej przez siebie podanego odznaczenia bojowego, jakim miao by napisanie akceptowalnego listu handlowego: jednego bodaje. W sposb niezamierzony, nigdy nawet tym nie pomylawszy, udowodni

wasnym yciem jedn z tez swego ojca, ktry powtarza do ostatniego tchu, e nie ma ludzi o wikszym zmyle praktycznym ani bardziej zawzitych kamieniarzy, ani zmylniejszych i niebezpieczniejszych administratorw od poetw. To w kadym razie wyzna mu wuj Leon XII, snujc opowieci o jego ojcu w chwilach beztroskiej serdecznoci i przekazujc mu wizj czowieka blisz postaci marzyciela ni czowieka interesu. Opowiedzia mu, e Pius Pity Loayza czyni z biur przybytek sucy bardziej zaywaniu rozkoszy ycia ni pracy i e zawsze znalaz jaki sposb, aby wyj w niedziel z domu pod pretekstem, e musi przyj lub odprawi jaki statek. Mao tego: na podwrzu przy magazynach kaza zamontowa bezuyteczny kocio parowy z syren okrtow, ktr kto uruchamia nadajc sygnay eglugowe, na wypadek gdyby nasuchiwaa ona. Wuj Leon XII, wyliczywszy to sobie, by przekonany, e Florentino Ariza zosta poczty na biurku jednego z nie domknitych gabinetw w skwarne niedzielne popoudnie, podczas gdy maonka jego ojca najspokojniej suchaa w domu buczcych poegna statku, ktry nigdy nie odpyn. Kiedy to odkrya, byo ju za pno, aby wystawi mu rachunek za hab, bo m nie y. Przeya go o wiele lat, zerana gorzkim losem bezdzietnej kobiety i bagajc w swych modlitwach Boga o wieczne potpienie dla bkarta. Wizerunek ojca niepokoi Florentina Ariz. W opowieciach matki jawi si jako wspaniay czowiek pozbawiony zmysu handlowego, ktry zacz prowadzi interesy w tym sektorze tylko i wycznie dlatego, e jego starszy brat by bardzo bliskim wsppracownikiem niemieckiego komandora Juana B. Elbersa, prekursora eglugi rzecznej. Byli nielubnymi synami tej samej matki, kucharki z zawodu, i cho kadego z nich miaa z innym mczyzn, wszyscy nosili jej nazwisko po imieniu jednego z papiey, wybranym na chybi trafi z kalendarzowego spisu imion witych, oprcz wuja Leona XII, ktry swe imi zawdzicza aktualnemu, w dniu jego narodzin, namiestnikowi Chrystusa. Imi Florentino nosi z kolei dziadek wszystkich ze strony matki, syn Transito Arizy odziedziczy je wic przeskakujc cae pokolenie papiey. Florentino na zawsze zachowa zeszyt z wierszami miosnymi, z ktrych cz zainspirowaa osoba Transito Arizy, zapisywanymi przez jego ojca na stroniczkach dodatkowo ozdobionych rysunkami zranionych serc. Zaskoczyy go dwie rzeczy. Jedn z nich byo pismo ojca, nie rnice si niczym od charakteru jego wasnego pisma, mimo i sam je sobie wybra spord wielu wzorw z podrcznika kaligrafii, uznajc je za najadniejsze. Drug za bya sentencja, ktr uwaa za wasn, a ktr zapisa ojciec w zeszycie na dugo przed jego przyjciem na wiat: Jedynym blem jaki przeraa mnie w mierci, jest to, e mona umrze nie z mioci. Widzia te dwie, jedyne, fotografie swego ojca. Pierwsza zostaa zrobiona w Santa Fe, gdy by bardzo mody, w wieku kiedy Florentino ujrza go po raz pierwszy: lea w kole rzeby, z ktrej pozostaway jedynie obcite buty wojskowe, w palcie tak obszernym, i czowiek wyglda w nim, jakby znajdowa si w rodku niedwiedzia. Maluchem stojcym obok niego by wuj Leon XII w czapeczce kapitana statku. Na drugiej fotografii ojciec sta w otoczeniu onierzy z nie wiadomo ju ktrej z rozlicznych wojen, z najdusz strzelb i z wsami, ktre nawet na zdjciu czu byo prochem. Ten libera i mason, jak wszyscy pozostali bracia, pragn mimo to, aby syn wstpi do seminarium. Florentino Ariza nie dostrzega przypisywanego im podobiestwa, ale sdzc z tego, co mawia wuj Leon XII, Piusowi Pitemu te zarzucano nadmierny liryzm w pisanych przeze dokumentach. W kadym razie nie tylko w niczym nie przypomina ojca z fotografii, ale i nie pasowali do siebie ani w jego wspomnieniach, ani w wizerunku krelonym przez matk, a znieksztaconym przez mio, ani w tym retuszowanym przez wuja Leona XII ze swoistym dla zabawnym okruciestwem. Niemniej, Florentino Ariza odkry to podobiestwo wiele lat pniej, w chwili gdy czeszc si przed lustrem zrozumia wanie, e kady mczyzna dokadnie wie, kiedy zaczyna si starze, bo zaczyna by podobny do swego ojca. Nie pamita go z ulicy Ventanas. Domyla si, i przez jaki czas ojciec sypia tam, na samym pocztku swych miostek z Transito Ariz, ale e po jego przyjciu na wiat nigdy wicej jej nie odwiedzi. wiadectwo chrztu przez wiele lat byo naszym jedynym wanym dokumentem

tosamoci, a wiadectwo Florentina Arizy, wystawione w parafii witego Toribiusza, wycznie stwierdzao, e jest on synem naturalnym panny, i rwnie crki naturalnej, noszcej imi i nazwisko Transito Arizy. Nie wymieniano w metryce imienia i nazwiska ojca, mimo e ten po kryjomu zaspokaja potrzeby syna do swoich ostatnich dni. Owa spoeczna kondycja zamkna przed Florentinem Ariz drzwi seminarium, ale pomoga mu rwnie unikn suby wojskowej w najkrwawszym okresie naszych wojen, dziki temu, i by jedynym synem samotnej matki. W kady pitek, po szkole, siada przed biurem Karaibskiego Towarzystwa Rzecznego, przegldajc ksik z ilustracjami zwierzt, tylokrotnie ju przegldan, e rozpadaa si na strzpy. Ojciec, ubrany niezmiennie w pcienny surdut, jeden z tych, w ktre w pniejszych latach byy przerabiane przez Transito Ariz na syna, wchodzi do budynku nie obrzuciwszy maego nawet spojrzeniem, z min witego Jana Ewangelisty z otarzy. Kiedy wychodzi po wielu godzinach, dawa mu pienidze przeznaczone na tygodniowe wydatki, zachowujc daleko idc ostrono, by nie zosta przyapanym nawet przez wasnego stangreta. Nie rozmawiali ze sob nie tylko dlatego, e ojciec nawet nie prbowa, ale i dlatego, e syn czu przed nim paniczny strach. Pewnego dnia, po znacznie duszym ni zazwyczaj oczekiwaniu, ojciec wrczy mu monety mwic: - Prosz to wzi i nie wraca ju nigdy wicej. Widzia go wwczas po raz ostatni. Ale z czasem mia si dowiedzie, e wuj Leon XII, dziesi lat modszy od brata, nadal przynosi pienidze Transito Arizie i e to on zaj si ni, kiedy Pius Pity zmar na le zdiagnozowan kolk, nie pozostawiajc adnego zapisu i nie zdywszy nawet podj jakiejkolwiek decyzji zapewniajcej przyszo swemu jedynemu synowi: dziecku ulicy. Dramat Florentina Arizy w okresie penienia obowizkw kaligrafa w Karaibskim Towarzystwie Rzecznym polega na tym, i adn miar nie potrafi ustrzec si liryzmu, bo cay czas myla o Ferminie Dazie i nigdy nie nauczy si pisa nie mylc o niej. Pniej, w miar jak przenoszono go na inne stanowiska, czu w sobie taki nadmiar mioci, e nie wiedzia, co z ni pocz, obdarowywa wic ni niedowiadczonych kochankw piszc im za darmo miosne listy w Bramie Pisarzy. Chodzi tam po pracy. Z charakterystyczn dla siebie flegm zdejmowa surdut i zawiesza go na porczy krzesa, nakada zarkawki, by nie pobrudzi rkaww koszuli, rozpina kamizelk, eby sprawniej myle, i czasami do pnej nocy przywraca ch ycia opuszczonym, ukadajc dla nich listy doprowadzajce do szalestwa. Niekiedy szukali te u niego pomocy inni: a to biedna kobiecina, ktra miaa problemy z synem, a to weteran wojenny, uporczywie domagajcy si wypacenia renty, a to jaki okradziony biedak, ktry chcia skierowa zaalenie do rzdu, Florentino nie by jednak w stanie speni ich oczekiwa, bo mg swoimi argumentami przekona kadego, ale wycznie w listach miosnych. Nowym klientom nie zadawa nawet pyta, wystarczyo mu bowiem ujrze biaka ich oczu, aby natychmiast zda sobie spraw, co im dolega, zapisywa wic stron po stronie bajdurzc o bezgranicznej mioci, dziki niezawodnej metodzie pisania zawsze z myl o Ferminie Dazie i mylc wycznie i tylko o niej. Po miesicu, bojc si, e utonie w tym potopie cudzych udrk miosnych, musia wprowadzi system wczeniejszych rezerwacji. Jego najwdziczniejszym wspomnieniem z tamtego okresu byo wspomnienie niezwykle wstydliwej dziewczyny, dziecka niemal, ktra drc poprosia go o napisanie odpowiedzi na otrzymany wanie list o nieodpartej sile, w ktrym Florentino Ariza rozpozna swj wasny list napisany poprzedniej nocy. Odpowiedzia na odmiennym stylem, zgodnie z emocjami i wiekiem dziewczynki, i pismem mogcym uchodzi za jej pismo, bo potrafi rwnie podrabia pismo stosownie do okazji i w zalenoci od charakteru zleceniodawcy. Napisa list wyobraajc sobie, co mogaby odpowiedzie mu Fermina Daza, gdyby go kochaa tak, jak owa bezbronna istota kochaa swego chopca. W dwa dni pniej musia oczywicie napisa odpowied narzeczonego, pismem, stylem i z mioci przypisan mu w pierwszym licie, angaujc si tym samym w namitn korespondencj z samym sob. W niespena miesic oboje, cho kade z osobna, przyszli do niego,

by podzikowa mu za to, co sam zaproponowa w licie chopca, a co zostao z radoci zaakceptowane w odpowiedzi dziewczyny: postanowili si pobra. Dopiero kiedy urodzio im si pierwsze dziecko zdali sobie spraw, dziki przypadkowej rozmowie, e listy obydwojga pisane byy przez tego samego autora i po raz pierwszy udali si razem do Bramy Pisarzy z prob, aby zosta ojcem chrzestnym dziecka. Florentino Ariza do tego stopnia zachwyci si praktycznoci swoich marze, e znajdujc czas wtedy, gdy go zupenie nie mia, napisa Sekretarza Zakochanych, poradnik znacznie obszerniejszy i nieporwnywalnie bardziej poetycki od sprzedawanego dotychczas po dwadziecia centavos w portalach i znanego na pami przez poow miasta. Zestawi wszystkie wyobraalne sytuacje, w jakich mogliby znale si on i Fermina Daza, i do kadej z nich dostosowa tyle listownych modeli, ile rnych wersji wydawao mu si moliwych. Doprowadzi rzecz do okoo tysica listw w trzech tomach rwnie opasych, jak sownik jzyka hiszpaskiego Covarrubiasa, ale aden drukarz w miecie nie chcia zaryzykowa ich wydania, w rezultacie trafiy na strych, dzielc los wielu innych papierw z przeszoci, gdy Transito Ariza stanowczo odmwia odkopania dzbanw i roztrwonienia oszczdnoci caego ycia na jakie wydawnicze szalestwo. A po wielu latach, kiedy Florentino Ariza posiada wasne rodki pozwalajce na opublikowanie ksiki, z wielkim trudem przyszo mu pogodzi si z faktem, e listy miosne wyszy z mody. Gdy stawia pierwsze kroki w Karaibskim Towarzystwie Rzecznym i pisa za darmo listy w Bramie Pisarzy, przyjaciele z jego modzieczych lat nabierali pewnoci, e stopniowo go trac, i to na zawsze. I tak byo. Powrciwszy ze swej rzecznej podry spotyka si jeszcze nadal z nielicznymi spord nich w nadziei, i uda mu si wymaza z pamici Fermin Daz, gra z nimi w bilard, poszed na swoje ostatnie tace, przystawa na ryzyko obstawiania go i losowania przez dziewczyny, przystawa na wszystko, co wedug niego mogo sprawi, e ponownie stanie si tym, kim by. Pniej, kiedy wuj Leon XII przyj go do pracy, gra w domino ze swymi kolegami z biura w Klubie Handlowym, ci za dopty nie zaczli uznawa go za jednego spord siebie, dopki jedynym tematem jego rozmw nie stao si przedsibiorstwo eglugowe, okrelane zawsze jedynie skrtem: KTRz, nigdy za pen nazw. Zmieni nawet swe przyzwyczajenia gastronomiczne. Dotychczasow nieregularno i obojtno, z jak zasiada przy stole, zastpi sta por i ascetycznoci posikw, i to ju do koca swoich dni: dua filianka czarnej kawy na niadanie, porcja gotowanej ryby z biaym ryem na obiad i filianka kawy z mlekiem z kawakiem sera na noc. Pi czarn kaw o kadej porze, na kadym miejscu i w kadych warunkach, do trzydziestu nawet filianek dziennie: gst ciecz nie rnic si niczym od ropy naftowej, ktr wola sam sobie zaparza i mie zawsze pod rk, w termosie. Przeistoczy si w kogo zupenie innego, wbrew swemu mocnemu postanowieniu i uporczywym wysikom, eby nadal by tym, kim by przed miertelnym potkniciem miosnym. W istocie zmieni si nieodwracalnie. Odzyskanie Ferminy Dazy stao si jedynym celem jego ycia i by tak pewien, e wczeniej czy pniej go osignie, i zdoa przekona Transito Ariz do dalszego remontu domu, eby by gotw przyj ukochan w kadej chwili, gdy zdarzy si cud. Transito Ariza zareagowaa tym razem inaczej ni na propozycj wydania Sekretarza Zakochanych: kupia dom za gotwk i rozpocza jego remont kapitalny. W miejscu, gdzie znajdowaa si sypialnia, urzdzili salon, na pitrze wybudowali sypialni maesk i sypialni dla dzieci, ktre zamierza mie, obie przestronne i dobrze owietlone, miejsce za dawniej zajmowane przez wytwrni tytoniu przeznaczyli na rozlegy ogrd z wszelkimi odmianami r, ktremu Florentino Ariza osobicie powica swe wolne poranne chwile. Jedynym nietknitym miejscem pozosta przez wdziczno dla przeszoci lokal pasmanterii. Zaplecze zajmowane przez Florentina Ariz pozostawili w stanie, w jakim zawsze si znajdowao, z wiszcym hamakiem i z biurkiem zarzuconym bezadnie ksikami, on sam jednak przenis si do pokoju na pitrze, przeznaczonego na maesk alkow. Byo to najwiksze i najchodniejsze pomieszczenie w budynku, z wewntrznym tarasem, gdzie dziki morskim bryzom

i zapachom krzeww ranych najprzyjemniej spdzao si wieczory, a przy tym w pokj najbardziej odpowiada ascetycznym wymaganiom Florentina Arizy. Mia szorstkie, zwyczajne ciany, zabielone jedynie wapnem, a jedynymi meblami byy ko skazaca, nocny stolik ze wieczk wbit w otwr butelki, stara szafa i umywalka z dzbanem i miednic. Prace trway niemal trzy lata i zbiegy si z ponownym, acz chwilowym dobrobytem miasta wynikajcym z apogeum eglugi rzecznej i w konsekwencji z rozwojem handlu, a wic z tymi samymi czynnikami, ktre podtrzymyway jego wielko w czasach Kolonii, przeksztacajc go w cigu dwch wiekw w bram Ameryki. W tym samym jednak okresie u Transito Arizy pojawiy si pierwsze symptomy nieuleczalnej choroby. Jej stae klientki pojawiay si w pasmanterii coraz starsze, coraz bledsze, i ich wizyty byy coraz krtsze, ona za przestawaa ju je rozpoznawa, cho obcowaa z nimi przez p ycia, jednoczenie mylc sprawy jednych z problemami innych. A w tego rodzaju transakcjach byo to nadzwyczaj niebezpieczne, bo osaniajc zarwno wasn godno, jak i cudz, nie podpisywano adnych papierw, a sowo honoru z jednej i drugiej strony stanowio dostateczn gwarancj. Z pocztku wydawao si, e guchnie, ale nader szybko stao si oczywiste, e to jej pami ulatnia si, kropla po kropli. Zlikwidowaa wic swj specyficzny lombard, nagromadzone za w dzbanach skarby starczyy jej nie tylko na wykoczenie i umeblowanie domu, ale jeszcze pozostao sporo starych, najcenniejszych w miecie klejnotw, ktrych waciciele nie mieli rodkw na ich - wykupienie. Florentino Ariza utrzymywa w tym czasie zbyt wiele zwizkw jednoczenie, nigdy jednak nie podupad na duchu na tyle, aby nadal nie poszerza swych terenw kusowniczych. Po przernych dowiadczeniach z wdow Nazaret, otwierajcych mu drog do ulicznych mioci, przez dugie lata nie zaprzesta chwytania osieroconych ptaszyn nocnych z nieustann nadziej umierzenia blu po Ferminie Dazie. Ale pniej sam ju nie bardzo wiedzia, czy jego przyzwyczajenie do kopulacji pozbawionej jakiejkolwiek nadziei byo potrzeb wiadomoci, czy zwykym naogiem ciaa. Coraz rzadziej zaglda do swego hotelu, nie tylko dlatego, e jego osobiste sprawy przybray zupenie inny obrt, ale rwnie dlatego, e nie w smak mu byo, aby widziano go tam w okolicznociach yciowych jake odmiennych od jego powszechnie znanego domatorskiego i purytaskiego trybu ycia. Niemniej, w trzech przypadkach nagej potrzeby uciek si do atwego wybiegu pochodzcego z epoki, ktrej sam nie przey: przebiera w mskie odzienie swe przyjaciki obawiajce si rozpoznania i wchodzili razem do hotelu, haaliwi jak dwch niedopitych hulakw. Nie zabrako jednak osb, ktre, przynajmniej w dwch przypadkach, zday sobie spraw, e Florentino Ariza i jego domniemany towarzysz nie szli wcale do baru, lecz do pokoju, co zadao jego i tak ju mocno nadszarpnitej reputacji cios ostateczny. Wreszcie przesta tam bywa, a kiedy jednak parokrotnie tam si uda, to wcale nie z zamiarem odzyskania straconego czasu, ale wrcz przeciwnie: szukajc schronienia, by odzyska nadwtlone ekscesami siy. Nie byo w tym adnej przesady. Ledwie okoo pitej po poudniu opuszcza biuro, a ju zrywa si do swych lotw krogulca sikorkoercy. Z pocztku zadowala si tym, czym obdarzaa go noc. Spada na suce w parkach, Murzynki na targu, modnisie na play, Jankeski na statkach z Nowego Orleanu. Prowadzi je na falochrony, gdzie poowa miasta robia to samo od zachodu soca, prowadzi je dokd tylko mg, a czasami nawet tam, gdzie nie mg, nierzadko zdarzay mu si bowiem przypadki, kiedy musia jak najszybciej chowa si w mrocznej sieni i zrobi byle co i byle jak, od razu w bramie. Latarnia morska zawsze naleaa do tych szczliwych schronie, ktre w przedwicie staroci, gdy zdoa ju rozwiza wszystkie swoje problemy, wspomina z nostalgi, bo byo to wspaniae miejsce, gdzie mona byo poczu si szczliwym, szczeglnie noc, poza tym uwaa, i co z jego wczesnych mioci docierao do eglarzy z kadym obrotem wiata. Cigle wic tam chodzi, czciej ni gdziekolwiek indziej, a zaprzyjaniony z nim latarnik podejmowa go rozradowany, z tp min gupca, co dla wystraszonych turkawek stanowio najlepsz rkojmi

dyskrecji. Na dole, nieomal w huku fal rozbijajcych si o klif, miecia si cz mieszkalna, gdzie miosne uniesienia przeywao si z wiksz intensywnoci, bo miay w sobie co z katastrofy morskiej. Ale Florentino Ariza wola, szczeglnie po zmierzchu, grn cz latarni, skd rozciga si widok na cae miasto i rozrzucone wiata rybakw na morzu, nawet na dalekich mokradach. Z tego te okresu pochodziy jego, raczej do naiwne, teorie o zwizkach pomidzy wygldem fizycznym kobiet a ich miosnymi umiejtnociami. Nie ufa kobietom zmysowym, tym, co to daway do zrozumienia, e gotowe s pokn kajmana w caoci na surowo, a ktre zazwyczaj w ku okazyway si biernymi kodami. Jego ulubiony typ wyglda wrcz odwrotnie: wychudzone kijanki, za ktrymi aden mczyzna nie obejrzaby si na ulicy, ktre rozbierajc si niemal znikay, ktre wzbudzay lito, gdy przy pierwszym wtargniciu rozlega si chrzst koci, a mimo to potrafiy najwikszego gawdziarza jebak tak zamczy, i nadawa si tylko do mietniczki. Prowadzi notatki z tych przedwczesnych obserwacji z zamiarem napisania praktycznego suplementu do Sekretarza Zakochanych, niemniej pomys ten spotka ten sam los, co i poprzedni, po tym jak Ausencia Santander, z umiejtnoci starego psa, przenicowaa go w t i nazad, ustatkowaa, wywyszya i poniya i ponownie wydaa na wiat niczym nowo narodzone dziecko, w strzpy roznoszc jego teoretyczn wirtuozeri i uczc go wycznie tego, czego powinien by si nauczy dla mioci: ycie jest mdrzejsze od nas wszystkich. Ausencia Santander przeya dwadziecia lat w najzwyklejszym maestwie, rodzc trjk dzieci, ktre z kolei zaoyy swoje rodziny, miay swoje dzieci, co dawao jej podstawy do chepienia si, e jest w miecie najlepsz babci w ku. Nigdy nie zostao do koca wyjanione, czy to ona opucia ma, czy te on j opuci, czy moe oboje opucili si jednoczenie, kiedy on odszed do swej od lat tej samej kochanki, ona za poczua si nareszcie wolna, eby w biay dzie i przez gwne drzwi mc przyjmowa Rosenda de la Ros, kapitana eglugi rzecznej, wielokrotnie przedtem wpuszczanego tylnymi drzwiami. To wanie on bez namysu przyprowadzi tam Florentina Ariz. Przyprowadzi go na obiad. Przynis ze sob poza tym gsior bimbru i moliwie najlepsze gatunkowo dodatki do epickiego sancocho z hodowanych w patio kur, wieego misa z koci, wieprzowiny ze wini tarzajcej si w gnojowisku, z jarzynami i zielenin z nadrzecznych wsi. Florentino Ariza od pierwszej chwili zachwyci si nie tyle wspaniaociami kuchni czy bujnymi ksztatami gospodyni, co urod domu. Podoba mu si dom sam w sobie, jasny i chodny, z czterema olbrzymimi oknami wychodzcymi na morze, z widokiem na rozpocierajce si w gbi cae stare miasto. Podobaa mu si wielo i wspaniao wszystkich przedmiotw, przydajcych salonikowi wygldu tyle nieokrelonego chaosu, co i przemylanego porzdku, z wszelakimi rkodzielniczymi bibelotami, przywoonymi przez kapitana Rosendo de la Rosa z kadej podry, a do dnia, kiedy nie starczyo ju miejsca na adn wicej ozdob. Na tarasie, od strony morza, na przeznaczonej wycznie dla siebie obrczy siedziaa melanezyjska kakadu o wrcz nieprawdopodobnie biaym upierzeniu, zamylona i zagadkowo spokojna; najpikniejsze stworzenie, jakie kiedykolwiek widzia Florentino Ariza. Kapitan Rosendo de la Rosa zachwyci si zachwytem gocia i opowiedzia mu z detalami histori kadego cacka. W trakcie opowieci popija bimber maymi yczkami, ale za to nieustannie. Zdawa si by zrobiony ze zbrojonego betonu: ogromny, owosiony na caym ciele, ze szczotkowatym wsem i gosem poganiacza byda, ktry mg nalee tylko do niego, a przy tym niezwykle wprost uprzejmy. Ale nikt nie potrafi dotrzyma mu kroku przy piciu. Zanim siad do stou, oprni ju gsior do poowy i z powolnym niszczycielskim oskotem pad twarz na tac pen szklanek i butelek. Ausencia Santander musiaa poprosi Florentina Ariz, by pomg jej zataszczy do ka bezwadne cielsko wyrzuconego na mielizn wieloryba i picego rozebra. Nastpnie, w bysku natchnienia, za ktre wdziczni byli koniunkcji swoich gwiazd, oboje, bez umawiania si, bez jakiejkolwiek sugestii, nawet bez jakiegokolwiek zamysu, rozebrali si w ssiednim pokoju i tak ju si rozbierali zawsze przez nastpne siedem lat, gdy tylko bya ku temu sposobno, kiedy kapitan znajdowa si w podry. Nie istniao najmniejsze ryzyko jakiejkolwiek

przykrej niespodzianki, mia bowiem w zwyczaju, jak kady dobry eglarz, powiadamia o swoim zawiniciu do portu syren okrtow, nawet o wicie: wpierw odzywao si przecige trzykrotne buczenie dla ony i dziewiciorga dzieci, nastpnie za dwukrotne, przerywane i melancholijne dla kochanki. Ausencia Santander liczya sobie niemal pidziesit lat, i to nie dajcych si ukry, ale obdarzona bya rwnie tak swoistym instynktem miosnym, i nie istniay domorose czy naukowe teorie zdolne go przytpi. Florentino Ariza znajc rozkad rejsw wszystkich statkw wiedzia, w jakich godzinach moe j odwiedza, przychodzi wic o kadej porze dnia i nocy i ani razu nie zdarzyo si, aby wanie na niego nie czekaa. Otwieraa mu drzwi tak, jak chowaa j matka do sidmego roku ycia: cakowicie naga, ale z organdynow kokard we wosach. Nie pozwalaa mu uczyni ani jednego kroku nie rozebrawszy go przedtem, bo zawsze uwaaa, e przyjmowanie ubranego mczyzny w mieszkaniu przynosi pecha. By to powd ustawicznych sprzeczek z kapitanem Rosendo de la Rosa, ktry z kolei hodowa przesdowi, e palenie nago jest z wrb i czasami wola odwlec por mioci ni zgasi swoje nieodstpne kubaskie cygaro. Florentino Ariza, wprost przeciwnie, by nader podatny na uroki nagoci, ona za zaczynaa go rozbiera z nie skrywan radoci ledwie zamknwszy drzwi, nie dajc mu nawet czasu na przywitanie si z ni, zdjcie kapelusza i okularw, caujc go i pozwalajc si caowa, obsypywa pocaunkami i odpinajc mu guziki z dou do gry, wpierw przy rozporku, jeden po drugim po kadym pocaunku, pniej rozpinajc sprzczk od pasa, wreszcie kamizelk i koszul, a w kocu przypomina rozpatan ywcem ryb. Nastpnie sadzaa go w salonie i zdejmowaa mu buty, cigna i szarpaa za nogawki spodnie, aby zsun jednoczenie dugie a do kostek kalesony, na koniec rozpinaa mu na ydkach elastyczne podwizki i zdejmowaa skarpetki. Florentino Ariza przestawa wwczas j caowa i poddawa jej pocaunkom, aby przystpi wreszcie do tego, co mu pozostawao do zrobienia w tej drobiazgowej ceremonii: odpina z dziurki w kamizelce acuszek z zegarkiem, zdejmowa okulary i chowa je do butw, eby mie cakowit pewno, e ich nie zapomni. Zawsze stosowa ten rodek bezpieczestwa, zawsze bez wyjtku, kiedy rozbiera si w cudzym mieszkaniu. Ledwie udawao mu si to wykona, rzucaa si na niego nie dajc mu na nic czasu, czy to na tej samej sofie, gdzie przed chwil go rozebraa, czy te, ale tylko od czasu do czasu, w ku. Kada si pod nim i braa go caego dla siebie caej, zamknita w sobie samej, drc po omacku swj cakowity, wewntrzny mrok, posuwajc si to w jedn, to w drug stron, cofajc si, poprawiajc swj niewidoczny kurs, prbujc innej, intensywniejszej drogi, innej wdrwki, by nie zaton w mokradach wypywajcego z jej brzucha luzu, pytajc siebie i odpowiadajc samej sobie bzyczeniem gza w swym rodzinnym argonie, gdzie jest to co w ciemnociach, co tylko ona zna i czego pragnie wycznie dla siebie, pki, nie czekajc na nikogo, nie ulegaa cakowicie, spadajc w swoj przepa w radosnej eksplozji ostatecznego zwycistwa, ktre przyprawiao wiat o drenie. Florentino Ariza, wyczerpany, nie speniony, dryfowa w kauy potu obydwojga, odnoszc wraenie, i jest tylko i wycznie narzdziem rozkoszy. Mawia: Traktujesz mnie, jakbym by jednym z wielu. Wybuchaa miechem wolnej samicy i odpowiadaa: Na odwrt: jakby ci byo o jednego za mao. Odnosi bowiem wraenie, e Ausencia Santander z maoduszn zachannoci zagarnia wszystko dla siebie, co powodowao, i mska duma burzya si w nim, wychodzi wic z domu z postanowieniem, e ju nie wrci. Ale nagle, bez adnej przyczyny, budzi si gwatownie, uprzytamniajc sobie z przeraeniem sw samotno w rodku nocy, za wspomnienie samolubnej mioci Ausencji Santander objawiao mu, czym w istocie bya owa mio: puapk szczcia, ktrej nienawidzi i pragn zarazem, i z ktrej nie byo ucieczki. Pewnej niedzieli, a znali si ju dwa lata, gdy zjawi si u niej, ona, zamiast go rozebra, zdja mu jedynie okulary, by nie przeszkadzay jej w pocaunku i wwczas Florentino Ariza zrozumia, e zacza go kocha. Mimo e od pierwszego dnia czu si swojsko w tym domu, ktry zdy pokocha rwnie mocno jak swoje wasne mieszkanie, za kadym razem nie przebywa w nim duej ni dwie godziny, nigdy tam nie nocowa i tylko raz by na obiedzie, bo go oficjalnie

zaprosia. Przychodzi tam naprawd tylko po to, po co przychodzi, zawsze z tym samym i niezmiennym prezentem - jedn r, by nastpnie znikn do kolejnej nieprzewidzianej okazji. Lecz w ow niedziel, kiedy zdja mu okulary, aby go pocaowa, po czci wanie z tego powodu, po czci za dlatego, e zasnli po spokojnej mioci, przeleeli cae popoudnie w ogromnym ou kapitana. Gdy Florentino Ariza ockn si z drzemki, w jego pamici rozbrzmieway jeszcze wrzaski kakadu, ktrych przenikliwy metaliczny dwik nie licowa zupenie z jej urod. Upa po czwartej by cakowicie przezroczysty, a przez okno sypialni widoczny by zarys starego miasta z popoudniowym socem za plecami, zocone kopuy i morze rozpomienione a po Jamajk. Ausencia Santander wycigna dn przygd do, szukajc po omacku odpoczywajcego zwierzcia, ale Florentino Ariza odsun jej rk. Powiedzia: Teraz nie: dziwnie si czuj, jakby kto nas podglda. Znw sposzya kakadu swym szczliwym miechem. Powiedziaa: Takiej wymwki nie jest w stanie przekn nawet ona Jonasza. Tym bardziej ona, rzecz jasna, niemniej uznaa j za dowcipn, a potem przez jaki czas leeli w milczeniu, nadal w sobie rozkochani, ale nie oddajc si ju miosnym rozkoszom. O pitej, gdy soce jeszcze byo wysoko, wyskoczya z ka, naga a po wieczno, z organdynow kokard we wosach i ruszya do kuchni, by poszuka czego do picia. Nie przestpiwszy nawet progu sypialni, nagle wydaa z siebie okrzyk przeraenia. Nie wierzya wasnym oczom. Jedynymi przedmiotami, jakie ostay si w domu, byy wiszce lampy. Caa reszta, stylowe meble, indiaskie dywany, poski i gobeliny, niezliczona ilo bibelotw ze szlachetnych metali i kamieni, wszystko, co zoyo si na to, i uczynia swoje mieszkanie jednym z najprzyjemniejszych i najlepiej wyposaonych domw w miecie, wszystko, cznie ze wit kakadu, wszystko wyparowao. Wyniesiono cay dobytek przez taras od strony morza, nie zakcajc ich mioci. Zostay tylko puste pokoje z otwartymi na ocie oknami i napis wymalowany duym pdzlem na przeciwlegej cianie: Nie trzeba si byo tak rucha. Kapitan Rosendo de la Rosa nigdy nie mg poj, dlaczego Ausencia Santander nie zgosia kradziey, nie prbowaa skontaktowa si z paserami i nie pozwolia, by kiedykolwiek wspominano o tym nieszczciu. Florentino Ariza nie przesta jej odwiedza w spldrowanym mieszkaniu, ktrego umeblowanie ograniczao si teraz do trzech skrzanych stokw, przeoczonych przez zodziei w kuchni, i do sypialni, w ktrej przebywali. Przychodzi jednak rzadziej ni dotychczas, nie z powodu ogooconego domu, jak sdzia, zarzucajc mu to zreszt, ale z powodu tramwaju cignitego przez muy, nowoci z pocztku nowego wieku, ktry dla niego okaza si cudownym i oryginalnym gniazdem samotnych sikorek. Korzysta z niego cztery razy w cigu dnia, dwukrotnie udajc si nim do biura i dwukrotnie wracajc do domu i czasami, kiedy rzeczywicie czyta, czciej za gdy udawa, e czyta, zdarzao mu si nawizywa pierwsze przynajmniej kontakty prowadzce do nastpnego spotkania. W pniejszych czasach, gdy wuj Leon XII odda do jego dyspozycji powz cignity przez dwie brunatne mulice w zoconych czaprakach, takie same jak mulice prezydenta Rafaela Nuneza, z nostalgi wspomina epok tramwaju jako najlepsz dla swych oww. I mia racj: nie byo gorszego wroga sekretnych mioci od powozu oczekujcego przed bram. Do tego stopnia, e niemal zawsze pozostawia go przed swoim domem, pieszo udajc si na sokolniczy obchd, nie chcc, aby w kurzu pozosta choby lad kolein. Dlatego z tak tsknot wspomina stary tramwaj i jego wychude mulice z wytart sierci, w ktrym starczao jedno spojrzenie z ukosa, aby wiedzie, gdzie jest mio. Niemniej, wrd tylu wzruszajcych wspomnie nie potrafi zatrze w pamici osieroconej sikoreczki, ktrej imienia nigdy nie pozna i z ktr przey zaledwie p szaleczej nocy, co jednak wystarczyo, by na reszt ycia zaprawi gorycz niewinny zamt karnawau. Zwrcia jego uwag w tramwaju sw obojtnoci, z jak podrowaa pord wrzawy publicznej fety. Moga mie nie wicej ni dwadziecia lat i nie wygldaa na chtn do zabawy karnawaowej, chyba e przebraa si za inwalidk: miaa dugie, jasne, gadkie wosy, opadajce jej swobodnie na ramiona i sukni ze zwykego ptna, pozbawion jakiejkolwiek ozdoby. Bya

kompletnie nieczua na w uliczny rozgardiasz, muzyk, na rzucany garciami puder ryowy i strumienie serpentyn spywajcych na pasaerw w czasie przejazdu tramwaju zaprzgnitego w biae, przez owe trzy dni szalestwa, od krochmalu mulice w ukwieconych kapeluszach. Korzystajc z oglnego zamieszania, Florentino Ariza zaprosi j na lody, bo nie sdzi, e moe cokolwiek z tego wynikn. Spojrzaa na niego bez zdziwienia. Powiedziaa: Z wielk przyjemnoci, ale uprzedzam, e jestem wariatk. Zamia si z artu i zaprowadzi j na balkon lodziarni, by stamtd obejrzaa parad powozw. Pniej zaoy na siebie wypoyczon peleryn z kapturem i oboje wmieszali si w taczcy tum na Placu Celnym, bawic si jak dopiero co zakochana para, gdy dziewczyna, w miar narastania nocnej wrzawy, wyzbywaa si obojtnoci i popadaa w drug skrajno: taczya jak profesjonalistka i nie brakowao jej wyobrani, miaoci w zabawie i agodnego uroku. - Nawet nie wiesz, w jak kaba si wpltae - krzyczaa zamiewajc si w gorczce karnawau. - Jestem wariatk z domu wariatw. Dla Florentina Arizy owa noc stanowia powrt do naiwnych wybrykw modoci, kiedy mio jeszcze nie uczynia go nieszczliwym. By jednak wiadom, i to raczej dziki przestrogom ni z dowiadczenia, e tak atwe szczcie nie moe trwa zbyt dugo. Zaproponowa wic dziewczynie, by zanim noc zacznie dogasa - a witao zwykle po rozdaniu nagrd za najlepsze kostiumy - poszli popatrze na wschd soca z latarni morskiej. Zgodzia si z przyjemnoci, ale dopiero po tym, jak skoczy si rozdawanie nagrd. Florentina Arizy nigdy nie opucio przekonanie, e owa zwoka uratowaa mu ycie. Bo kiedy dziewczyna rzeczywicie w pewnym momencie daa mu znak, eby ruszyli do latarni, rzucio si na ni dwch cerberw i pielgniarka z zakadu psychiatrycznego Divina Pastora. Szukali obkanej pacjentki od chwili jej ucieczki, czyli od trzeciej po poudniu, nie tylko zreszt oni, bo w poszukiwaniach bray udzia rwnie wszystkie suby porzdkowe. Zabia jednego z dozorcw odrbujc mu gow i ciko rania dwch innych maczet wyrwan ogrodnikowi, bo chciaa wyj na karnawaowe tace. Nikomu jednak nie przyszo na myl, e moe istotnie taczy w ulicznym korowodzie, sdzono raczej, i ukrywa si w jednym z wielu przeszukiwanych przez nich, cznie z cysternami domw. Sprawia im sporo kopotw. Bronia si sekatorem, ukrytym w staniku i trzeba byo szeciu mczyzn, aby naoy jej kaftan bezpieczestwa, podczas gdy tum stoczony na Placu Celnym klaska i gwizda z radoci, sdzc, e krwawa apanka jest jedn z wielu fars karnawaowych. Wstrznity Florentino Ariza od rody popielcowej chodzi na ulic Divina Pastora z pudekiem angielskich czekoladek przeznaczonym dla niej. Przystawa przygldajc si pacjentkom wykrzykujcym przez okno w jego stron wszelkiego rodzaju obelgi i zachcajce zaczepki, pokazywa pudeko czekoladek, na wypadek gdyby szczliwym trafem i ona wyjrzaa przez metalowe kraty. Lecz nigdy jej nie zobaczy. W par miesicy pniej, gdy wysiada z tramwaju, jaka dziewczynka, ktra sza razem z ojcem poprosia go o czekoladow kuleczk z trzymanego przeze pudeka. Ojciec zgani j i przeprosi Florentina Ariz. Ten jednak da dziewczynce cae pudeko sdzc, i ten gest uwolni go od goryczy i uspokoi tatusia poklepujc go po ramieniu. - To byy czekoladki dla ukochanej, ale mio diabli wzili - powiedzia. Jakby dla zadouczynienia, los rwnie w tramwaju zetkn Florentina Ariz z Leon Cassiani, prawdziw kobiet jego ycia, aczkolwiek ani on, ani ona nigdy si o tym nie dowiedzieli i nigdy si nie kochali. Poczu jej obecno, zanim j ujrza, kiedy wraca do domu tramwajem o pitej: byo to cielesne spojrzenie, ktre dotkno go niczym wycignity palec. Podnis wzrok i natychmiast j rozpozna, bo cho staa w gbi wagonu, wyrniaa si spord pozostaych pasaerw. Nie odwrcia wzroku. Wprost przeciwnie: patrzya tak bezczelnie, e mg pomyle tylko to, co pomyla: czarna, moda i adna, ale kurwa, bez najmniejszej wtpliwoci. Wyrzuci j ze swojego ycia, gdy nie byo dla nic bardziej obrzydliwego ni pacenie za mio: nigdy tego nie zrobi. Florentino Ariza wysiad na Placu Powozw, gdzie znajdowaa si ptla tramwajowa, i

czmychn, jak mg najszybciej, w handlowy labirynt, matka oczekiwaa go bowiem na szst, kiedy za wyoni si z drugiego kraca ludzkiego kbowiska, usysza za sob radosny stukot kobiecych obcasw na bruku i spojrza za siebie, aby jedynie upewni si w tym, co ju wiedzia: to bya ona. Ubrana niczym niewolnice na rycinach w spdnic obszyt falbanami, ktr unosia w tanecznym gecie, gdy omijaa uliczne kaue, w bluzce z duym dekoltem odsaniajcym ramiona, w naszyjniku z kolorowych korali i w biaym turbanie. Zna je a nazbyt dobrze ze swego hotelu. Bardzo czsto nic nie jady od niadania a do szstej po poudniu i szukajc ostatniej deski ratunku uyway seksu niczym opryszek noa. Przystawiay go wic do garda pierwszemu napotkanemu na ulicy: kutas albo ycie. Chcc zdoby ostateczny dowd, Florentino Ariza zmieni nagle kierunek i skrci w pusty zauek El Candilejo. Kobieta nie tylko nie przestaa i za nim, ale zacza go dogania. Zatrzyma si wwczas na chodniku, odwrci i opierajc donie na parasolu zastpi jej drog. Stana przed nim. - Mylisz si, licznotko - powiedzia - ja nie z tych. - Jasne, e z tych - powiedziaa - masz to wypisane na twarzy. Florentino Ariza przypomnia sobie zasyszane w dziecistwie zdanie, wypowiedziane przez rodzinnego lekarza, a zarazem jego ojca chrzestnego, w zwizku z jego chronicznym zatwardzeniem: wiat dzieli si na tych, co sraj dobrze i na tych, co sraj le. W oparciu o ten dogmat, lekarz wypracowa caociow teori o charakterach, ktr uwaa za znacznie pewniejsz od astrologii. Wraz z kolejnymi nauczkami otrzymywanymi z roku na rok, Florentino Ariza postawi problem odmiennie: wiat dzieli si na tych, co wal i na tych, co nie wal. Tych ostatnich traktowa z nieufnoci: kiedy niespodziewanie wyskakiwali z szyn, byo to dla nich co tak niezwykego, e chepili si mioci, jakby wanie przed chwil j wymylili. Ci za, ktrzy robili to czsto, yli wycznie po to. I czuli si z tym tak dobrze, e zachowywali si niczym zamurowane na amen groby, wiedzieli bowiem, e od dyskrecji zaley ich ycie. Nigdy nie mwili o swoich wyczynach, nikomu si nie zwierzali, udawali obojtnych do tego stopnia, e zyskiwali saw impotentw, ozibych i przede wszystkim skrytych pedaw, jak to byo w przypadku Florentina Arizy. Ale godzili si na te pomyki, bo i pomyki ich chroniy. Stanowili hermetyczn lo, ktrej czonkowie rozpoznawali si na caym wiecie, bez potrzeby posiadania wsplnego jzyka. Nic wic dziwnego, e Florentino Ariza nie by zaskoczony odpowiedzi dziewczyny: bya jedn z nich, std te wiedziaa, e on wie, i ona wie. By to najwikszy bd jego ycia, co sumienie wytykao mu co dzie, a do dnia ostatniego. Nie chciaa baga go o mio, a tym bardziej o mio za pienidze, lecz prosia o jakkolwiek prac, na jakimkolwiek stanowisku i byle jak patn w Karaibskim Towarzystwie Rzecznym. Florentino Ariza poczu si tak zawstydzony swoj reakcj, i zaprowadzi j do szefa personelu, ten za zatrudni j na jednym z niszych stanowisk w dziale oglnym, gdzie pracowaa z oddaniem, powag i skromnoci przez trzy lata. Biura KTRz, od pocztku swego istnienia mieciy si przy nabrzeu rzecznym, nie majcym nic wsplnego z portem transatlantykw na przeciwlegym brzegu zatoki Las Animas. By to drewniany budynek dwuspadowym dachu pokrytym blach cynkow, z jednym dugim balkonem od strony fasady, podpartym filarami, i z wieloma wychodzcymi na cztery strony oknami, z drucianymi siateczkami, przez ktre wida byo w caej okazaoci statki przy nabrzeu niczym wiszce na cianach obrazy. Kiedy niemieccy prekursorzy wybudowali go, pomalowali na czerwono cynkowe dachy, a na lnic biel drewniane ciany, co i samemu budynkowi nadawao po czci wygld rzecznego parowca. Pniej pomalowano go na niebiesko i w czasach, kiedy Florentino Ariza zacz pracowa w przedsibiorstwie, bya to ju przykurzona buda nieokrelonym kolorze, a na zardzewiaym dachu tkwiy aty z nowej blachy przybite do starych. Z tyu budynku, na kamienistym podwrzu, ogrodzonym jak kurnik drucian siatk, mieciy si dwa olbrzymie, niedawno wybudowane skady, w gbi za znajdowa si zamknity, brudny i mierdzcy kana, gdzie od p wieku rozkaday si wszelkie odpadki eglugi rzecznej: szcztki historycznych statkw, od najprymitywniejszych, z jednym tylko kominem, spuszczonych na wod

jeszcze przez Simona Bolivara, do niektrych na tyle nowych, e miay ju zainstalowane elektryczne wentylatory w kajutach. Wikszo zostaa rozmontowana i spoytkowana przy budowie innych statkw, cz bya jednak w tak dobrym stanie, i zdawao si, e wystarczy pocign je tylko farb, by spuci na wod, nie poszc iguan i nie rozrywajc gszczu olbrzymich tych kwiatw przydajcych im jeszcze wikszej nostalgii. Na grnym pitrze budynku mieci si dzia administracyjny, w maych, ale wygodnych i przyzwoicie wyposaonych pokoikach, przypominajcych kajuty, nie byy bowiem zaprojektowane przez architektw, ale przez inynierw okrtowych. Na kocu korytarza urzdowa jak najzwyklejszy pracownik wuj Leon XII, w takim samym gabinecie jak wszystkie, z t rnic, e codziennie rano zastawa na swym biurku szklany wazonik z jakimi kwiatami o miym zapachu. Na parterze mieci si dzia pasaerski z poczekalni ze zwykymi awkami i kontuarem do wystawiania biletw i nadawania bagau. Na kocu znajdowa si opatrzony tajemniczo brzmic nazw dzia oglny, ju tym swym okreleniem dajcy wyobraenie o nieokrelonym charakterze swych zada: tu giny marn mierci problemy, nie rozwizane w innych dziaach przedsibiorstwa. Tam wanie pracowaa Leona Cassiani za szkoln aweczk, ginc pord stosw zwalonych workw kukurydzy i papierw nie do zaatwienia, w dniu, w ktrym wuj Leon XII uda si tam osobicie w nadziei, e moe co mu, u diaba, wpadnie do gowy, i dzia oglny rzeczywicie do czego si przyda. Po trzech godzinach wypytywania, teoretycznych rozwaa i praktycznych docieka przeprowadzonych w obecnoci zebranych na sali pracownikw wrci do swego gabinetu oszoomiony przekonaniem, e nie znalaz adnego rozwizania dla tylu problemw, lecz wprost przeciwnie: kolejne i wielorakie problemy nie dajce si rozwiza. Nastpnego dnia Florentino Ariza pojawiwszy si w swym gabinecie zobaczy na biurku memorandum Leony Cassiani z prob o jego przestudiowanie i, o ile uzna to za stosowne, przekazanie wujowi. Bya jedyn osob, ktra wczoraj podczas inspekcji nie wypowiedziaa ani jednego sowa. wiadomie trzymaa si swej godnej postawy urzdniczki przyjtej z litoci, ale w memorandum zaznaczaa, i nie kierowaa ni opieszao, a jedynie szacunek wobec przeoonych. Prostota propozycji bya poraajca. Wuj Leon XII zaoy sobie cakowit reorganizacj, natomiast zamys Leony Cassiani szed w zupenie przeciwnym kierunku, opierajc si na prostej logice, e dzia oglny w rzeczywistoci nie istnieje: by to mietnik problemw uciliwych, ale nieistotnych, ktrych pozostae dziay pozbyway si. A zatem rozwizaniem byo zlikwidowanie dziau oglnego i ponowne skierowanie spraw w celu ich rozwizania do poszczeglnych dziaw, skd nadeszy. Wuj Leon XII nie mia najmniejszego pojcia, kim jest Leona Cassiani, nie przypomina sobie rwnie, aby poprzedniego wieczoru widzia na zebraniu kogo, kto mgby ni by, przeczytawszy jednak memorandum wezwa j do swego gabinetu i przeprowadzi z ni dwugodzinn rozmow przy drzwiach zamknitych. Rozmawiali po trosze o wszystkim, zgodnie ze stosowan przez niego metod poznawania ludzi. Memorandum odznaczao si zwykym zdrowym rozsdkiem, rozwizanie za, istotnie, przynioso podane rezultaty. Ale nie to interesowao wuja Leona XII: interesowaa go ona. Jego uwag najbardziej zwrcia informacja, e jej jedynymi studiami, po ukoczeniu szkoy podstawowej, by kurs w szkole modystek. Poza tym uczya si angielskiego w domu, szybk metod, bez nauczyciela, od trzech miesicy za uczszczaa na nocny kurs maszynopisania, nowego zawodu o wielkiej przyszoci, tak jak przedtem mwiono o telegrafie, a jeszcze przedtem o maszynach parowych. Kiedy rozmowa dobiega koca, a ona opucia gabinet, wuj Leon XII ju zacz nazywa j tak, jak mia j nazywa zawsze: swoj imienniczk Leon. Postanowi jednym pocigniciem pira zlikwidowa sporny dzia i zgodnie z sugesti Leony Cassiani tak rozdzieli problemy, aby zostay rozwizane przez tych, co je stworzyli; powoa te dla niej stanowisko bez nazwy i o nieokrelonych funkcjach, w rzeczywistoci za bdce stanowiskiem jego osobistej asystentki. Tego wieczoru, pogrzebawszy bez specjalnych ceremoniaw dzia oglny, wuj Leon XII zapyta Florentina Ariz, skd wytrzasn Leone Cassiani, ten za powiedzia mu prawd. - No to wracaj do tramwaju i sprowadzaj mi wszystkie, ktre wydadz ci si takie same jak

ta - powiedzia mu wuj. - Z takimi dwiema albo jeszcze trzema wycigniemy na powierzchni twj galeon. Florentino Ariza uzna to za typowy dla wuja Leona XII dowcip, ale nastpnego dnia ju nie mia przyznanego mu przed szecioma miesicami powozu: odebrano mu go, aby mg nadal szuka w tramwajach ukrytych talentw. Leona Cassiani, ze swej strony, szybko wyzbya si skrupuw i wydobya z siebie wszystko, co tak skrztnie i sprytnie przez pierwsze trzy lata skrywaa. W cigu nastpnych trzech przeja kontrol nad caoci, a po nastpnych czterech dotara do drzwi generalnego sekretariatu, ale odmwia przekroczenia jego progu, bo znajdowaaby si tylko o jeden szczebel niej od Florentina Arizy. Dotychczas podlegaa mu i nadal chciaa podlega, cho w rzeczywistoci byo zupenie inaczej: sam Florentino Ariza nie zdawa sobie sprawy, e to on jej podlega. A tak w istocie byo: realizowa jedynie sugestie, ktre ona podsuwaa Generalnej Dyrekcji, aby pomc mu w awansowaniu, na przekr puapkom zastawianym przez jego ukrytych wrogw. Leona Cassiani, obdarzona diabelskim talentem w umiejtnym posugiwaniu si sekretami, zawsze potrafia znale si tam, gdzie w odpowiednim momencie znale si powinna. Dynamiczna, milczca i pena mdrej agodnoci. Ale kiedy stawao si to nieodzowne, z blem serca puszczaa wodze swemu elaznemu charakterowi. Nigdy jednak nie robia tego z myl o sobie. Jej jedynym celem byo usunicie z drabiny wszelkich przeszkd, za jakkolwiek cen, choby za cen krwi, jeli nie byo ju innego wyjcia, byle tylko Florentino Ariza mg wspi si po niej tam, gdzie sobie zamierzy nie obliczywszy zbyt dobrze wasnych si. Niewtpliwie i tak uczyniaby to za wszelk cen, kierowana nieprzepart dz wadzy, ale prawd jest, e zrobia to wiadomie li tylko z wdzicznoci. Do tego stopnia bya gotowa na wszystko, e nawet Florentino Ariza pogubi si w jej knowaniach i w niezbyt fortunnym momencie sprbowa zagrodzi jej drog sdzc, i to ona usiuje mu j zagrodzi. Leona Cassiani otworzya mu oczy. - Prosz tylko nie popeni bdu - powiedziaa mu. - Odsun si od tego wszystkiego, kiedy pan tylko zechce, ale prosz si dobrze zastanowi. Florentino Ariza, ktry istotnie si nie zastanowi, rozway spraw, jak tylko mg najlepiej, i zoy bro. Prawd byo, e pord tej guchej wojny w przedsibiorstwie przeywajcym wieczny kryzys, pord wasnych katastrof niezaspokojonego sokolnika i coraz bardziej niepewnego marzenia o Ferminie Dazie, opanowany Florentino Ariza nie zazna chwili wewntrznego spokoju przypatrujc si fascynujcemu spektaklowi, w ktrym ta dzika Murzynka w gorczce walki na przemian babraa si w gwnie lub pona mioci. Do tego stopnia, e w gbi duszy wielokrotnie aowa, e w w wieczr, kiedy j pozna, nie okazaa si rzeczywicie taka, za jak j wzi i aby podtarszy sobie tyek wasnymi zasadami, mg si z ni kocha pacc za to choby i najprawdziwszym zotem. Leona Cassiani nie zmienia si nic a nic od owego tramwajowego wieczoru, obnoszc wci te same stroje niesfornej niewolnicy, zwariowane turbany, kolczyki i bransoletki z koci, koralowy naszyjnik i piercionki z faszywymi kamieniami na wszystkich palcach: uliczna lwica. Niewielkie zmiany, jakimi lata obdarzyy jej powierzchowno, wyszy jej tylko na dobre. eglowaa przez wspania dojrzao, jej kobiece wdziki wzbudzay coraz wikszy niepokj, jej za arliwe ciao Afrykanki stawao si z latami coraz prniejsze. Florentino Ariza nigdy, przez dziesi lat, nawet jej o tym nie napomkn, ciko pokutujc za swj grzech pierworodny, ona za suya mu pomoc we wszystkim, tylko nie w tym. Pewnej nocy, pozostawszy w pracy do pna, jak mu si to czsto zdarzao po mierci matki, Florentino Ariza, wychodzc ju, dostrzeg wiato w biurze Leony Cassiani. Otworzy drzwi bez pukania. Bya w gabinecie: sama, zatopiona w pracy, powana, w nowych, przydajcych jej profesorskiego wygldu okularach. Florentino Ariza z radosnym przeraeniem zda sobie spraw, e s sami w budynku, w porcie nie ma ywej duszy, miasto pi, nad mrocznym morzem wieczna noc, a smutne wycie oznajmia statek, ktry dotrze tu dopiero za godzin i wicej. Florentino Ariza opar rce na parasolu, tak jak to uczyni w zauku El Candilejo zagradzajc jej drog, z t rnic, i teraz zrobi to po to, aby nie zauwaya, e dr mu kolana. - Powiedz mi,

lwico mej duszy - powiedzia - kiedy z tego wyjdziemy? Niczym nie zaskoczona, cakowicie opanowana zdja okulary i porazia go swym sonecznym miechem. Nigdy nie zwracaa si do niego po imieniu. - Och, Florentino Ariza - powiedziaa mu - od dziesiciu lat siedz tu i siedz, i czekam, kiedy mnie o to zapytasz. Byo ju za pno: prawdziwa okazja jechaa z ni w tramwaju cignitym przez mulice, siedziaa zawsze na tym samym krzele, na ktrym siedziaa, ale teraz odpyna na zawsze. W istocie za, po tylu skrytych podociach popenionych dla niego, po tylu obrzydliwociach dla niego przecierpianych, przecigna go w yciu, przeskakujc dzielc ich rnic dwudziestu lat: zestarzaa si dla niego. Kochaa go tak bardzo, i zamiast go oszukiwa, wolaa nadal go kocha, choby miaa mu to uwiadomi z ca brutalnoci. - Nie - powiedziaa mu. - Czuabym si tak, jakbym przespaa si z synem, ktrego nigdy nie miaam. Florentino Ariza natomiast zadrcza si, i ostatnie sowo nie naleao do niego. Uwaa, e jeli kobieta mwi nie, oznacza to, i oczekuje cigego nalegania przed podjciem ostatecznej decyzji, w jej wypadku jednak rzeczy miay si zupenie inaczej: nie mg ryzykowa ponownej pomyki. Wycofa si zgrabnie, nawet z pewnym wdzikiem, cho nie przyszo mu to atwo. Od tamtej nocy najmniejszy cie, jaki mgby ka si midzy nich, rozwiewa si bez goryczy, a Florentino Ariza zrozumia wreszcie, i mona zosta przyjacielem kobiety nie kadc si z ni do ka. Leona Cassiani bya jedyn istot ludzk, ktrej Florentino Ariza pragn wyjawi sekret Ferminy Dazy. Kilka osb znajcych jego tajemnic zaczynao, si rzeczy, powoli o niej zapomina. Trzy z nich niewtpliwie zabray j ze sob do grobu: matka, ktra na dugo przed mierci miaa ju j wymazan z pamici; Gala Placidia, ktra zmara doywszy szczliwej staroci w subie tej, co bya niemal jej crk, i niezapomniana Scholastyka Daza, ktra zaniosa mu w modlitewniku pierwszy list miosny, jaki otrzyma w yciu, i ktra po tylu latach ju na pewno nie ya. Lorenzo Daza, o ktrym wtenczas nie wiedzia, czy yje jeszcze, czy te ju umar, mg wyjawi sekret siostrze France de la Luz usiujc unikn wydalenia crki ze szkoy, wydawao si jednak mao prawdopodobne, aby to rozgoszono. Do penej listy brakowao jeszcze jedenastu telegrafistw z dalekiej prowincji Hildebrandy Sanchez, ktrzy przekazywali telegramy z ich imionami, nazwiskami i dokadnymi adresami, i oczywicie samej Hildebrandy Sanchez ze swym dworem nieposkromionych kuzynek. Florentino Ariza nie wiedzia jednak, e powinien by rwnie uwzgldni doktora Juvenala Urbino. Hildebranda Sanchez wyjawia mu sekret podczas jednej ze swych czstych wizyt w pierwszych latach. Uczynia to jednak mimochodem i w tak niefortunnej chwili, e doktorowi Urbino nie tyle weszo to jednym uchem, a wyszo drugim, jak sdzia, ale w ogle nie trafio do adnego. Hildebranda za wymienia Florentina Ariz jako jednego z owych nie ujawnionych poetw, ktry, w jej mniemaniu, mia szans zdoby laury w Turnieju Poetyckim. Doktor Urbino z trudem kojarzy, o kogo chodzi, ona za powiedziaa mu bez zbytniej potrzeby, ale i bez cienia zoliwoci, e by to jedyny narzeczony, jakiego Fermina Daza miaa przed zampjciem. Wyznaa mu to w przekonaniu, e sprawa bya na tyle niewinna i przelotna, i wzbudza moga wycznie wzruszenie. Doktor Urbino, nie spojrzawszy na ni, odpar: Nie wiedziaem, e ten typ jest poet. I natychmiast wymaza go z pamici, midzy innymi dlatego, e jego zawd przyzwyczai go do zapominania ze wzgldw etycznych. Florentino Ariza zauway, e wszystkie wtajemniczone osoby poza jego matk naleay do wiata Ferminy Dazy. Z jego wiata pozosta tylko on sam z przytaczajcym ciarem, ktrym wielokrotnie chcia si podzieli, ale nikt do tej pory nie wzbudzi w nim dostatecznego zaufania. Leona Cassiani bya jedyn godn tego osob, nie wiedzia tylko, jak ma si jej zwierzy i kiedy. Wanie nad tym rozmyla w owo skwarne, letnie popoudnie, kiedy doktor Juvenal Urbino pokonujc strome schody KTRz zatrzymywa si co stopie, unikajc mierci w upale godziny trzeciej, by wreszcie zasapany, mokry od potu, cznie ze spodniami, zjawi si w gabinecie Florentina Arizy i powiedzie resztk si: Wydaje mi si, e niebawem znajdziemy si w oku cyklonu. Florentino Ariza niejednokrotnie widywa go w biurze, gdy pyta o wuja Leona XII,

nigdy jednak nie doznawa tak jasnego przeczucia jak w tej chwili, e obecna i niepodana wizyta ma jaki zwizek z jego yciem. By to okres, w ktrym doktor Juvenal Urbino, pokonawszy rwnie mielizny swego zawodu, chodzi niemal od drzwi do drzwi niczym ebrak z wycignitym kapeluszem, w poszukiwaniu datkw dla swych artystycznych inicjatyw. Jednym z jego najwytrwalszych i najhojniejszych mecenasw by zawsze wuj Leon XII, w tej wanie chwili odsypiajcy w mikkim fotelu swego gabinetu codzienn dziesiciominutow sjest. Florentino Ariza poprosi doktora Juvenala Urbino, by by askaw poczeka w jego biurze przylegajcym do gabinetu wuja Leona XII i speniajcym, do pewnego stopnia, funkcj przedpokoju. Widywali si przy najrniejszych okazjach, dotychczas jednak nie znaleli si nigdy sam na sam i Florentino Ariza po raz kolejny dozna odraajcego poczucia niszoci. Byo to dziesi cigncych si w nieskoczono minut, w czasie ktrych wypi cay termos kawy i trzykrotnie wstawa udzc si, e wuj przerwie sjest przed czasem. Doktor Urbino nie chcia wypi nawet filianki. Powiedzia: Kawa to trucizna. I kontynuowa swj wywd skaczc z tematu na temat i nie przejmujc si wcale, czy w ogle jest suchany. Florentino Ariza nie mg cierpie jego naturalnej wytwornoci, pynnoci i precyzji wysawiania si, ledwo uchwytnego zapachu kamfory w jego oddechu, osobistego uroku, owego atwego i eleganckiego sposobu, z jakim uzyskiwa taki efekt, e nawet najbanalniejsze zdania, tylko dlatego, e wypowiadane byy wanie przez niego, wydaway si by przesiknite najistotniejsz treci. W pewnej chwili lekarz raptownie zmieni temat. - Lubi pan muzyk? Zaskoczy go. Florentino Ariza rzeczywicie chodzi na kady koncert lub przedstawienie operowe, jakie tylko odbyway si w miecie, ale nie czu si na siach, by w czasie konwersacji dzieli si swymi opiniami czy wiedz. Mia szczegln sabo do modnej wwczas muzyki, przede wszystkim do sentymentalnych walcw, ktrych powinowactwo z komponowanymi przez niego w latach modoci melodiami lub z jego sekretnymi wierszami trudno byoby zanegowa. Wystarczyo, e przelotnie usysza jedn z tych melodii, by przez dugie noce nie by w stanie od niej si uwolni. Ale to nie byaby zbyt powana odpowied na tak powane pytanie specjalisty. - Lubi tanga Gardela - powiedzia. Doktor Urbino zrozumia. Pojmuj - powiedzia. - Jest modny. I szybko przeszed do wyliczania swych nowych i licznych projektw, ktre mia zrealizowa, jak zwykle, bez oficjalnych dotacji. Raczy podkreli przygnbiajc rnic jakoci pomidzy miernot spektakli, jakie mona byo obecnie sprowadzi a ubiegowiecznymi wspaniaociami. Tak w istocie byo: od roku usiowa sprzeda abonamenty, eby sprowadzi trio Cortot - Casals - Thibaud do Teatru Komedii, ale aden przedstawiciel miejscowych wadz nie wiedzia kto zacz, natomiast w tyme miesicu wyprzedano ju wszystkie bilety na specjalizujc si w dramatach kryminalnych trup Ramona Caralta, na Towarzystwo Operetek i Zarzuel don Manola de la Presa, na Los Santanelas, nie dajcych si wymwi transformistw mimiczno - fantastycznych, przebierajcych si na scenie w momencie krtkim jak fosforyzujca byskawica, na Danyse DAltaine, reklamujc si jako dawn tancerk Folies Bergere i nawet na odraajcego Ursusa, baskijskiego furiata, walczcego goymi piciami z bykiem. Niemniej, nie ma powodw do narzeka, wziwszy pod uwag, i sami Europejczycy po raz kolejny daj gorszcy przykad barbarzyskiej wojny, podczas gdy my zaczynalimy y w pokoju po dziewiciu wojnach domowych trwajcych przez p wieku, co jeli dobrze policzy dawao w efekcie jedn wojn: zawsze t sam. Najwiksz uwag Florentina Arizy w owym ujmujcym przemwieniu zwrcia informacja o moliwoci przywrcenia do ycia Turnieju Poetyckiego, najgoniejszej i najtrwalszej z inicjatyw podjtych w przeszoci przez doktora Juvenala Urbino. Musia ugry si w jzyk, eby nie wygada mu si, i by niestrudzonym uczestnikiem owego corocznego konkursu, ktry zdoa nawet wzbudzi zainteresowanie poetw o znamienitych nazwiskach, nie tylko w kraju, ale i w caym rejonie karaibskim.

Ledwie nawizaa si rozmowa, gdy nagrzane opary powietrza gwatownie si ochodziy i wichura krzyujcych si wiatrw zacza z omotem wali w drzwi i okna, cay za budynek zatrzeszcza w posadach niczym dryfujcy aglowiec. Doktor Juvenal Urbino zdawa si tego nie dostrzega. Mimochodem wspomnia co o lunatycznych cyklonach w czerwcu i nagle, bez adnego zwizku, zacz mwi o swojej onie. Uwaa j nie tylko za sw najbardziej entuzjastyczn wsppracowniczk, ale, przede wszystkim, za dusz swoich inicjatyw. Powiedzia: Bez niej bybym nikim. Florentino Ariza wysucha go niewzruszony, przytakujc wszystkiemu nieznacznymi skinieniami gowy, nie odwaywszy si odezwa choby sowem, w obawie, e gos go zdradzi. Niemniej, dwa lub trzy kolejne zdania wystarczyy mu, aby zrozumie, e doktorowi Juvenalowi Urbino, pord tylu absorbujcych go zada jeszcze starczao czasu, by adorowa sw maonk niemal w tym samym stopniu, co i on, i prawda ta go porazia. Ale nie mg zareagowa tak, jakby chcia, bo serce zrobio mu wwczas jeden z tych kurewskich kawaw, jakie tylko serce moe wymyli: objawio mu, e on i w czowiek, ktrego zawsze uwaa za osobistego wroga, byli ofiarami tego samego przeznaczenia, dzielc los wsplnej namitnoci: dwa zwierzta pocigowe zaprzgnite do tego samego jarzma. Po raz pierwszy w cigu tych nie koczcych si dwudziestu siedmiu lat oczekiwania Florentino Ariza nie mg znie przeszywajcego blu, wiedzc, e ten godny podziwu czowiek musi umrze, aby on mg by szczliwy. Cyklon przeszed obok, ale porywiste wiatry spustoszyy w kwadrans osiedla przy bagnach, a poza tym zniszczyy p miasta. Doktor Juvenal Urbino, po raz kolejny usatysfakcjonowany szczodroci wuja Leona XII, odszed nie czekajc, a deszcz ustanie i zabierajc przez roztargnienie parasol, ktry poyczy mu Florentino Ariza, by mg doj do powozu. Nie zmartwi si strat. Wprost przeciwnie: ucieszy si na myl o tym, co pomyli Fermina Daza, gdy dowie si, kto jest wacicielem parasola. Jeszcze pozostawa pod silnym wraeniem odbytej rozmowy, kiedy do gabinetu zajrzaa Leona Cassiani, uzna wic, e nadarza si wanie jedyna okazja, aby natychmiast wyzna jej sekret: byoby to jak rozcicie wrzodu, ktry nie dawa mu y: teraz albo nigdy. Zacz od pytania, co sdzi o doktorze Juvenalu Urbinie. Odpowiedziaa niemal bez namysu: To czowiek, ktry robi wiele rzeczy, moe zbyt wiele, ale sdz, e nikt nie wie, co on naprawd myli. Nastpnie zastanowia si, rozgryzajc gumk przy owku swymi ostrymi i duymi zbami rosej Murzynki, by wreszcie wzruszajc ramionami pooy kres nieistotnej dla siebie sprawie. - Moe wanie dlatego robi tyle rzeczy - powiedziaa. - eby nie myle. Florentino Ariza prbowa przeduy rozmow. - Przykro mi, e bdzie musia umrze - powiedzia. - Wszyscy musz umrze - powiedziaa. - Tak - powiedzia - ale ten bardziej ni wszyscy. Nic z tego nie zrozumiaa: ponownie wzruszya ramionami, nic nie mwic i odesza. Wwczas Florentino Ariza zrozumia, e ktrej nie dajcej si bliej okreli nocy, w przyszoci, w szczliwym ku z Fermin Daz, opowie jej, e nie wyjawi sekretu swej mioci nawet tej jedynej osobie zasugujcej na prawo jego poznania. Nie: nigdy go nie wyjawi, nawet samej Leonie Cassiani, nie iby nie chcia jej otworzy kufra tak wytrwale strzeonego przez p ycia, ale dlatego, e dopiero teraz zda sobie spraw, e zgubi klucz. Nie to jednak najbardziej nim wstrzsno tego wieczoru. Ogarna go tsknota za czasami modoci, obudziy si w nim wspomnienia Turniejw Poetyckich, ktrych wrzawa rozbrzmiewaa kadego roku 15 kwietnia na caych Antylach. Zawsze by jednym z ich uczestnikw, ale zawsze, jak niemal we wszystkim, by uczestnikiem sekretnym. Bra w nich udzia wielokrotnie, poczwszy od pierwszego konkursu dwadziecia cztery lata temu, i nigdy nie otrzyma nawet najbahszego wyrnienia. Nie przejmowa si tym, bo nie robi tego dla nagrody. Turniej mia dla niego dodatkow atrakcj: Fermina Daza bya t osob, do ktrej podczas pierwszego konkursu naleao

otwieranie zalakowanych kopert i ogaszanie nazwisk zwycizcw, i od tamtej pory przyjto, e czyni to bdzie rwnie w nastpnych latach. Ukryty w pmroku parteru, z yw kameli pulsujc w butonierce od drczcego go niepokoju, Florentino Ariza ujrza Fermin Daz w noc pierwszego konkursu otwierajc trzy zalakowane koperty na scenie dawnego Teatru Narodowego. Zapyta samego siebie, co si stanie w jej sercu, kiedy odkryje, i to on wanie jest laureatem Zotej Orchidei. By przekonany, e natychmiast rozpozna pismo i e w tej samej chwili opadn j wspomnienia popoudni hafciarskich w cieniu parkowych drzew migdaowych, zapach zwidych gardenii z listw, tajemny walc koronowanej bogini o witach sprzyjajcych wiatrw. I nic. Gorzej: Zota Orchidea, najcenniejsza nagroda poetycka w kraju, zostaa przyznana chiskiemu imigrantowi. Skandal publiczny, jaki wybuch po tej niezwykej decyzji, poda w wtpliwo powag konkursu. Ale decyzja bya suszna, a jednomylno jury w peni usprawiedliwiona doskonaoci sonetu. Nikt nie wierzy, e prawdziwym autorem jest nagrodzony Chiczyk. Przyby pod koniec ubiegego wieku, uciekajc przed epidemi tej febry dziesitkujcej Panam podczas budowy linii kolejowej czcej obydwa oceany: pojawi si razem z wieloma innymi, ktrzy ju tu zostali do mierci, yjc po chisku, rozmnaajc si po chisku i tak podobni jedni do drugich, i nikt nie by w stanie ich odrni. Z pocztku nie byo ich wicej ni dziesiciu, kilku przyjechao z onami, dziemi i z psami do jedzenia, ale ju po paru latach cztery zauki portowych przedmie zalane zostay kolejnymi, przez nikogo nie oczekiwanymi Chiczykami, ktrzy wjedali do kraju nie zostawiwszy najmniejszego ladu w rejestrach celnych. Kilku spord modych przeistoczyo si w szacownych patriarchw tak wczenie, i nikt nie by w stanie zrozumie, skd wzili czas na to, aby si zestarze. Ludowa intuicja podzielia ich na dwa rodzaje: na zych Chiczykw i na dobrych Chiczykw. Zymi byli ci z ponurych knajp portowych, gdzie rwnie dobrze ucztowao si icie po krlewsku, jak i gino gwatown mierci przy daniu ze szczura w sonecznikach, a ktre to knajpy podejrzewano o to, e su jedynie za parawan dla handlu ywym towarem i wszelkich moliwych transakcji. Dobrymi byli Chiczycy z pralni, spadkobiercy witej nauki, zwracajcy koszule czyciejsze od nowych i nie uywanych, z konierzykami i mankietami niczym dopiero co sprasowane hostie. To wanie jeden z tych dobrych Chiczykw pokona w Turnieju Poetyckim siedemdziesiciu dwch uzbrojonych po zby rywali. Nikt nie zrozumia nazwiska, kiedy osupiaa Fermina Daza ogosia zwycizc. Nie tylko dlatego, e byo to zupenie niespotykane nazwisko, ale i dlatego, e bd co bd nikt nie by tak do koca pewien, jak naprawd nazywaj si Chiczycy. Ale publiczno nie musiaa ama sobie gowy zbyt dugo, bowiem nagrodzony Chiczyk wyoni si z gbi parteru z owym niebiaskim umiechem waciwym Chiczykom, kiedy wracaj wczenie do swego domu. By tak pewien zwycistwa, i przygotowany ju do uroczystoci wrczania nagrd, mia na sobie kaftan z tego jedwabiu na czas rytuaw wiosennych. Odebra osiemnastokaratow Zot Orchide i szczliwy, pocaowa j wrd oguszajcych gwizdw nie dowierzajcej wasnym oczom publicznoci. Niczym si nie przej. Stan porodku sceny, niewzruszony jak aposto Boskiej Opatrznoci znacznie mniej dramatycznej od naszej, i gdy uciszyo si nieco, przeczyta nagrodzony wiersz. Nikt go nie zrozumia. Kiedy przemina jednak kolejna fala gwizdw, Fermina Daza, zachowujc kamienny spokj, ponownie przeczytaa wiersz swym zguszonym, sugestywnym gosem i poczwszy od pierwszego wersu zdumienie ogarno wszystkich. By to najczystszej wody sonet wywodzcy si w prostej linii z parnasistowskiej tradycji, doskonay, przeniknity podmuchem natchnienia ujawniajcym wspudzia mistrzowskiej rki. Jedynym nasuwajcym si wyjanieniem byo uznanie, i ktry z wielkich poetw zaartowa sobie chcc omieszy Turniej Poetycki, Chiczyk za nie tylko przyczy si do artu, ale i postanowi zarazem zachowa sekret a do mierci. Diario del Comercio, nasz tradycyjny dziennik, usiowa ratowa honor obywateli w erudycyjnym i raczej niestrawnym eseju o odwiecznych wpywach chiskiej kultury na Karaibach i

w peni zasuonym prawie Chiczykw do udziau w Turniejach Poetyckich. Ten, kto napisa w esej, nie wtpi, i twrc sonetu jest rzeczywicie czowiek, ktry za autora si podawa, i bez owijania w bawen uzasadnia to ju w tytule: Wszyscy Chiczycy s poetami. Pomysodawcy spisku, o ile w ogle takowy istnia, zgnili w grobach razem ze swym sekretem. A nagrodzony Chiczyk zmar, nie puciwszy pary z ust, w icie orientalnym wieku i pochowano go ze Zot Orchide w trumnie, ale przepenionego gorycz, nigdy nie zdoa bowiem osign tego, na czym mu jedynie zaleao, czyli uznania go za poet. W zwizku z jego mierci przypomniano w prasie zapomniany incydent z Turnieju Poetyckiego, wydrukowano sonet w modernistycznej winiecie z pompatycznymi pannami dziercymi zote rogi obfitoci, bogowie za strzegcy poezji skorzystali z okazji, by wszystko wrcio na swoje miejsce: sonet wyda si nowej generacji tak okropny, i nikt ju nie mia wtpliwoci, e rzeczywicie zosta napisany przez zmarego Chiczyka. Florentino Ariza zawsze kojarzy sobie w skandal ze wspomnieniem nieznanej otyej kobiety siedzcej obok niego. Dostrzeg j ju na pocztku uroczystoci, pniej jednak, wylkniony oczekiwaniem, zapomnia o niej. Zwrcia jego uwag sw perowobia skr, swym zapachem szczliwej grubaski, swym ogromnym biustem sopranistki zwieczonym sztuczn magnoli. Ubrana bya w obcisy strj z czarnego aksamitu, rwnie czarnego jak jej podliwe i rozpomienione oczy, wosy za miaa bardziej czarne, spite na karku duym cygaskim grzebieniem. Z uszu zwisay jej ogromne kolczyki, miaa naszyjnik w tym samym stylu i identyczne piercionki na palcach, wszystkie z ostro lnicymi kamieniami, a take pieprzyk wymalowany owkiem na prawym policzku. W zakopotanym chaosie kocowych oklaskw spojrzaa na Florentina Ariz ze szczerym smutkiem. - Prosz mi wierzy, przykro mi z caej duszy - powiedziaa mu. Florentino Ariza poczu si zaskoczony, nie tyle wyrazami wspczucia, na ktre rzeczywicie zasugiwa, ile zdziwiony, e kto zna jego sekret. Wyjania mu: Domyliam si po tym, jak dra panu kwiat w butonierce, kiedy otwierano koperty. Wskazaa na trzyman w doni pluszow magnoli i otworzya przed nim serce: - Dlatego odpiam swj kwiat - powiedziaa. Poraka doprowadzia j niemal do paczu, ale Florentino Ariza dziki swemu instynktowi nocnego owcy poprawi jej samopoczucie. - Chodmy gdzie razem popaka - powiedzia jej. Odprowadzi j do domu. Przy drzwiach, wziwszy pod uwag, e zblia si pnoc i na ulicy nie ma nikogo, namwi j, by zaprosia go na brandy, ktre bd popija w trakcie ogldania albumw z wycinkami i fotografiami z dziesiciu lat rnych wydarze publicznych, posiadaniem ktrego zdya si pochwali. Ju wwczas chwyt ten by mocno zuyty, tym razem jednak nie by przez niego zamierzony, gdy to ona zacza opowiada mu o swoich albumach w drodze z Teatru Narodowego. Weszli. Pierwsz rzecz, jak Florentino Ariza zauway wszedszy do salonu, byy otwarte drzwi do jedynej sypialni i ogromne wystawne oe z brokatow kodr i limi z brzu u wezgowia. Widok ten zmiesza go. Zauwaya to widocznie, bo przesza przez salon i zamkna drzwi. Nastpnie poprosia go, by spocz na kanapie przykrytej kwiecistym kretonem, na ktrej spa kot, i na stojcym porodku stole uoya swoj kolekcj albumw. Florentino Ariza zacz niespiesznie przerzuca strony, zastanawiajc si bardziej nad swoim kolejnym ruchem ni nad tym, co przeglda, i podnisszy nagle wzrok ujrza j z oczami penymi ez. Poradzi jej, eby niczym si nie krpujc, wypakaa si do woli, nic bowiem tak nie uspokaja jak pacz, sugerujc zarazem, aby w tym celu rozpia gorset. Pospieszy jej z pomoc, bo gorset cignity by na plecach do granic moliwoci dugimi krzyujcymi si sznurowadami. Ledwie jednak zacz, a gorset, party od wewntrz, sam puci i cycata olbrzymka odetchna pen piersi. Florentino Ariza, ktry nigdy, nawet przy najatwiejszych okazjach, nie pozby si lku pierwszego razu, musn pieszczotliwie jej szyj opuszkami palcw, a ona wykrzywia si jak rozkapryszona dziewczynka nie przestajc paka. Wwczas pocaowa j w to samo miejsce, rwnie delikatnie, jak j przed chwil pieci i nie zdoa ju powtrzy pocaunku, bo obrcia si

do niego caym swym monumentalnym, spragnionym i gorcym ciaem i oboje runli w ucisku na podog. Kot z wrzaskiem przebudzi si na sofie i skoczy na nich. Zaczli szuka siebie po omacku, niczym nie mogcy ju zwleka nowicjusze, i znaleli si jako, tarzajc si po rozsypanych albumach, w ubraniach, zlani potem, zwaajc bardziej na wcieke pazury kota ni na miosn katastrof, do ktrej wanie doprowadzali. Od nastpnej ju nocy, jeszcze z krwawicymi ranami, powodowali j nieustannie przez wiele lat. Kiedy zda sobie spraw, e zaczyna j kocha, ona przeywaa ju peni swych czterdziestu lat, on koczy trzydzieci. Nazywaa si Sara Noriega i przeya swj kwadrans sawy w modoci, wygrywajc konkurs nigdy nie opublikowanym tomem wierszy o mioci biedakw. Bya nauczycielk wychowania obywatelskiego w szkoach pastwowych i ya z pensji w wynajtym mieszkaniu na pstrokatym Zauku Narzeczonych, w starej dzielnicy Getsemani. Miaa wielu przygodnych kochankw, nie pokadajc w adnym z nich jakichkolwiek maeskich nadziei, bo trudno byo sobie wyobrazi, aby mczyzna z jej sfery eni si w tych czasach z kobiet, z ktr sypia. A i ona nie ywia ju adnych zudze po tym, jak jej pierwszy oficjalny narzeczony, ktrego kochaa z szalon niemal namitnoci, na jak byo sta tylko osiemnastolatk, wykpi si ze swych obietnic uciekajc na tydzie przed ustalon dat lubu i pozostawiajc j zagubion w przedpieklu porzuconej panny modej. Lub panny skancerowanej, jak wtenczas mawiano. A przecie owo pierwsze dowiadczenie, cho okrutne i przelotne, nie pozostawio w niej adnego ladu goryczy, lecz oszaamiajce przekonanie, e z lubem czy bez, wbrew Bogu czy poza prawem, warto y tylko i wycznie po to, eby mie mczyzn w ku. Florentina Ariz najbardziej urzekao w niej to, i w czasie gdy si kochali, musiaa ssa niemowlcy smoczek, aby osign peni chway. Zdoali zebra cay ich sznur, we wszystkich moliwych do zdobycia na targu rozmiarach, ksztatach i kolorach, i Sara Noriega rozwiesia je u wezgowia, aby mc po omacku sign po nie w chwilach najbardziej palcej potrzeby. Bya rwnie wolna, jak i on, i by moe nie sprzeciwiaaby si ujawnieniu ich zwizku, Florentino Ariza od pocztku jednak potraktowa go jako tajn przygod. Wlizgiwa si przez drzwi od subwki, niemal zawsze pno w nocy, a wymyka si na palcach tu przed witem. Oboje zdawali sobie spraw, e w tak gsto zaludnionym budynku jak ten ssiedzi si rzeczy musz wiedzie znacznie wicej, ni udaj, e wiedz. Ale choby miao to suy tylko zachowaniu pozorw, Florentino Ariza ju taki by i takim mia pozosta wobec wszystkich kobiet przez cae swoje ycie. Nigdy nie popeni bdu ani wobec niej, ani wobec adnej innej i nigdy nie zachowa si nielojalnie. Nie przesadza: raz jeden zdarzyo mu si pozostawi kompromitujce lady w postaci pisemnego dowodu, co mg przypaci yciem. W istocie rzeczy zawsze zachowywa si tak, jakby by odwiecznym maonkiem Ferminy Dazy, maonkiem niewiernym, ale wytrwaym, nieustannie walczcym o wyzwolenie si ze swego poddastwa, bez sprawiania jej jednak przykroci zdrad. Zachowywanie tak daleko idcej konspiracji doprowadzao, samo przez si, do nieporozumie. Nawet Transito Ariza zmara w przekonaniu, e syn, poczty z mioci i wydany na wiat dla mioci, po swej pierwszej modzieczej porace uodporni si raz na zawsze na jakkolwiek mio. Z kolei wiele i nie a tak yczliwych osb z jego najbliszego otoczenia, znajcych jego tajemniczy charakter i sabo do mistycznych strojw i dziwnych kosmetykw, podzielao podejrzenie, i nie tyle uodporniony jest na mio, ile na kobiet. Florentino Ariza wiedzia o tym i nigdy nie uczyni niczego, by zada temu kam. Sara Noriega rwnie si tym nie przeja. Tak jak niezliczone rzesze kobiet, ktre kocha, czy nawet te, ktre go jedynie zadowalay lub czerpay z niego zadowolenie nie kochajc go, zaakceptowaa go takim, jakim w rzeczywistoci by: przelotnym kochankiem. W rezultacie zacz pojawia si u niej w domu o jakiejkolwiek porze, przede wszystkim w niedzielne, bo i najspokojniejsze, poranki. Odkadaa wszystko, co w danym momencie robia, cokolwiek by to byo i powicaa si, caym ciaem, eby uczyni go szczliwym w olbrzymim, ozdobnym, zawsze oddanym do jego dyspozycji ou, w ktrym nigdy nie dopucia do

liturgicznego formalizmu. Florentino Ariza nie by w stanie poj, jak niezamna kobieta bez przeszoci moe posiada tyle dowiadczenia w mskich sprawach i jakim cudem potrafi wada swym sodkim ciaem morwina z tak lekkoci i czuoci, jakby poruszaa si pod wod. Bronia si twierdzc, e mio to przede wszystkim wrodzony talent. Mwia: Albo si z tym rodzisz, albo nigdy si tego nie nauczysz. Florentina Ariz skrcaa zazdro o jej dawne przeycia na myl, e moe jest bardziej dowiadczona, ni to okazuje, niemniej musia przekn wszystkich swoich poprzednikw, bo i on zapewnia j, tak jak zapewnia wszystkie, e jest jego jedyn kochank. Wrd wielu innych mniej przypadajcych mu do gustu rzeczy, musia pogodzi si z obecnoci oszalaego kota w ku, ktremu Sara Noriega obwizywaa pazury, aby nie rozszarpa ich na strzpy, kiedy oddawali si mioci. Mimo wszystko lubia rwnie, niemal tak samo jak harce w ku a po kracowe wyczerpanie, oddawa si kultowi poezji, i robia to z miosn arliwoci. Miaa nie tylko zadziwiajc pami do sentymentalnej poezji ze swej epoki, ktrej kolejne nowoci, drukowane w formie ulotnych broszur, sprzedawano po dwa centavos, ale i zwyczaj przypinania pinezkami do cian ulubionych wierszy, aby o kadej porze mc je czyta na gos. Dokonaa przerbki tekstw z podrcznika do wychowania obywatelskiego na rymowany parzycie jedenastozgoskowiec, na wzr rymowanek stosowanych do lekcji ortografii, nie zdoaa jednak uzyska ich oficjalnego zatwierdzenia. Deklamatorski zapa ponosi j do tego stopnia, i czasami recytowaa wiersze wykrzykujc je w najmniej oczekiwanym miosnym momencie i wwczas Florentino Ariza musia wpycha jej na si smoczek do ust tak, jak si go daje dziecku, aby przestao paka. W penym rozkwicie ich zwizku Florentino Ariza zastanawia si, ktry z dwch stanw jest mioci, czy ten w burzliwym ou, czy te ten ze spokojnych wieczorw niedzielnych, lecz Sara Noriega uspokoia go nader prostym wywodem, i wszystko, co robi nago jest mioci. Powiedziaa: Mio duszy od pasa w gr i mio ciaa od pasa w d. Definicja ta wydaa si Sarze Noriedze godna wiersza o mioci podzielnej, ktry napisali na cztery rce, a ktry ona wysaa na pity Turniej Poetycki, przekonana, e nikt do tej pory nie zaprezentowa tak oryginalnego wiersza. Ale znowu przegraa. Bya wcieka, kiedy Florentino Ariza odprowadza j do domu. Z sobie tylko znanych powodw, ktrych nie potrafia wyjani, bya przekonana, e przeciwko niej zosta uknuty przez Fermin Daz spisek, eby nie nagradza jej wiersza. Florentino Ariza nie zwraca na ni uwagi. Od momentu rozdania nagrd by w podym humorze, nie widzia bowiem Ferminy Dazy od duszego czasu, tej nocy za odnis wraenie, e nastpia w niej drastyczna zmiana: po raz pierwszy wystarczyo rzuci na ni okiem, by zrozumie, e jest matk. Nie byo to dla niego adn nowin, bo wiedzia, e syn chodzi ju do szkoy. Niemniej, jej macierzyski wiek nie wydawa mu si przedtem tak oczywisty jak tej nocy, a to zarwno ze wzgldu na rozmiary jej talii i jej nieco spowolniay chd, jak i ze wzgldu na jej gos, ktry wpada nagle na nieoczekiwane rafy i mielizny. Pragnc wesprze swe wspomnienia dokumentami, zacz ponownie przeglda albumy z Turniejw Poetyckich, podczas gdy Sara Noriega przygotowywaa co do jedzenia. Ujrza zdjcia z pism ilustrowanych, poke pocztwki sprzedawane w bramach na pamitk i byo to jak upiorna powtrka z faszu jego ycia. Dotd podtrzymywaa go fikcja, e to wiat przemija, przemijaj zwyczaje, moda: wszystko prcz niej. Ale tej nocy po raz pierwszy w peni uwiadomi sobie, e przemija zarwno ycie Ferminy Dazy, jak i jego wasne, gdy on tymczasem tylko czeka. Nigdy z nikim o niej nie rozmawia, wiadom, e nie jest w stanie wymwi jej imienia tak, aby nie dao si zauway bladoci jego ust. Tej nocy jednak, gdy przeglda albumy, jak podczas tylu innych wieczorw niedzielnego znuenia, Sarze Noriedze zdarzyo si jedno z tych przypadkowych i mrocych krew w yach celnych strzaw. - To kurwa - powiedziaa. Powiedziaa to w chwili, gdy przechodzc obok zobaczya zdjcie Ferminy Dazy przebranej za czarn panter podczas jednego z balw maskowych, i nie musiaa dodawa, kogo ma na myli,

aby Florentino Ariza wiedzia, o kim mwi. Obawiajc si przypadkowego odkrycia burzcego mu cae ycie pospieszy z ostron obron. Zastrzeg si, e zna Fermin Daz wycznie z widzenia, e nigdy nie omieli si na nic prcz grzecznociowych ukonw i tym samym nie jest w posiadaniu najmniejszej choby informacji o jej yciu prywatnym, niemniej uwaa za w peni uzasadnione przewiadczenie, i jest to kobieta godna podziwu, przybya znikd i wycznie samej sobie zawdziczajca sw obecnie wysok pozycj. - Wycznie dziki temu, e interesownie wysza za m za czowieka, ktrego nie kocha przerwaa mu Sara Noriega. - To najnikczemniejszy sposb kurwienia si. Ze znacznie mniejszym okruciestwem, cho z rwnie ostrym osdem moralnym powiedziaa mu to matka usiujc pocieszy go w nieszczciu. Zmieszany do szpiku koci i nie mogc znale odpowiedniej repliki na bezlitosne stwierdzenie Sary Noriegi, sprbowa uciec od tematu. Ale Sara Noriega nie daa mu najmniejszej szansy, dopki nie wyadowaa do koca swej zoci przeciwko Ferminie Dazie. Tknita niczym nie umotywowanym przeczuciem, bya przekonana, e jest ona autork zmowy, ktra za gwny cel postawia sobie niedopuszczenie do przyznania jej nagrody. Nie byo powodu, aby dawa temu wiar: nie znay si, nigdy si nie widziay, ponadto Fermina Daza, cho wprowadzona w tajniki konkursu, nie miaa nic wsplnego z decyzjami jury. Sara Noriega stwierdzia jednak kategorycznie: My, kobiety, jestemy jasnowidzami. I pooya kres dyskusji. Z t chwil Florentino Ariza spojrza na ni innymi oczami. Dla niej rwnie mijay lata. Jej urodzajna moc wida bez chway, jej mio utykaa w szlochach, jej powieki za zaczynay ujawnia cienie zamierzchych goryczy. Bya wczorajszym kwiatem. Poza tym w szale poraki przestaa zwaa na ilo kieliszkw brandy. To nie bya jej najlepsza noc: gdy jedli odgrzewany ry kokosowy, usiowaa ustali, jaki by udzia kadego z nich w przegranym wierszu, eby wyliczy, ile patkw Zotej Orchidei przypadoby kademu z nich. Nie po raz pierwszy toczyli bizantyjskie potyczki, Florentino Ariza jednak, korzystajc z okazji, aby zaczerpn powietrza przez wieo otwart ran wda si w maostkow sprzeczk, ktra przenicowaa obojgu wszystkie urazy z prawie piciu lat dzielonej mioci. Kiedy do pnocy brakowao dziesiciu minut, Sara Noriega pragnc nakrci zegar wahadowy wesza na krzeso i odruchowo ustawia obie wskazwki na dwunast, chcc by moe da mu do zrozumienia, e wybia ju godzina odejcia. Florentino Ariza poczu wwczas nag potrzeb zerwania raz na zawsze tego zwizku bez mioci i zacz szuka pretekstu, aby przej inicjatyw: tak robi zawsze. Bagajc Boga, eby Sara Noriega pozwolia mu zosta w swym ku, by powiedzie jej, e nie, e midzy nimi wszystko ju skoczone, poprosi j, gdy skoczya nakrca zegar, aby usiada przy nim. Wolaa jednak usi troch dalej, na fotelu gocinnym. Florentino Ariza wycign wwczas ku niej palec wskazujcy zamoczony w brandy, by zacza go ssa, tak jak to dawniej lubia czyni w preambuach do mioci. Wymigaa si. - Nie teraz - powiedziaa. - Czekam na kogo. Florentino Ariza, od chwili odrzucenia go przez Fermin Daz, nauczy si zawsze pozostawia sobie ostateczn decyzj. W okolicznociach nieco mniej zaprawionych gorycz upieraby si przy kontynuowaniu oblenia Sary Noriegi, pewien spdzenia z ni reszty nocy na miosnych zapasach w ku, by bowiem wicie przekonany, e kobieta, ktra ju raz posza do ka z mczyzn, bdzie z nim sza za kadym razem, kiedy mczyzna zechce, o ile potrafi j za kadym razem przekona do tego sw czuoci. Dziki temu przekonaniu potrafi wszystko cierpie, obojtnie znie wszystko, choby i najpaskudniejsze strony mioci, byle nie da adnej kobiecie urodzonej z kobiety szansy podjcia ostatecznej decyzji. Tej nocy poczu si jednak tak poniony, i jednym haustem wypiwszy brandy, starajc si zrobi wszystko, co tylko w jego mocy, aby unaoczni swe pretensje, wyszed bez poegnania. Nie zobaczyli si ju nigdy wicej. Zwizek z Sar Norieg by jednym z duszych i trwalszych zwizkw Florentina Arizy, cho nie jedynym, jaki przez owe pi lat utrzymywa. Kiedy zrozumia, e, owszem, dobrze si z ni czuje, przede wszystkim w ku, ale e nigdy nie zastpi mu ona Ferminy Dazy, ponownie nasiliy si jego noce samotnego owcy i jako sobie

radzi, dzielc swj czas i swoje siy, pki mu ich starczyo. Sara Noriega zdoaa jednak dokona cudu przynoszc mu na pewien czas ulg. Mg przynajmniej y bez widywania Ferminy Dazy, w odrnieniu od nie tak dawnej przeszoci, kiedy rzuca wszystko, niezalenie od pory i zajcia, szukajc jej po niepewnych drogach swych przeczu na zupenie nieoczekiwanych ulicach, w niedorzecznych miejscach, gdzie adn miar nie mg jej spotka, bkajc si bez sensu z tukcymi si w piersi i nie dajcymi mu spokoju pragnieniami, dopki nie ujrza jej choby przez chwil. Zerwanie z Sar Norieg, na odwrt, przebudzio upione tsknoty i ponownie poczu si tak jak w czasie popoudni nie koczcych si lektur na skwerze, ale tym razem ciya na nim wiadomo, e doktor Juvenal Urbino powinien umrze jak najprdzej. Od duszego ju czasu wiedzia, e jego przeznaczeniem jest nie tylko uszczliwienie wdowy, a take doznanie szczcia, jakie ona mu da, nie przejmowa si wic tym zbytnio. Wrcz przeciwnie: by na to przygotowany. Poznawszy kobiety a za dobrze w czasie swych polowa samotnego myliwego, Florentino Ariza mia do czasu i sposobnoci, aby doj do wniosku, e wiat peen jest szczliwych wdw. Widzia, jak oszalae z blu przy zwokach maonka bagay, by pogrzebano je ywcem w tej samej trumnie, nie chciay bowiem bez niego stawia czoa lepym trafom przyszoci, ale w miar jak godziy si ze swym nowym stanem, mona byo dostrzec jak, coraz bardziej odmodzone, odradzay si z popiow. Pocztkowo, niczym pasoyty, yy cieniami opustoszaych domostw, stajc si zauszniczkami swych sucych, kochankami swych poduszek, nie majc nic do roboty po tylu latach jaowej niewoli. Marnotrawiy nadmiar wolnych godzin przyszywajc do ubra nieboszczyka guziki, na ktrych przyszycie nigdy przedtem nie starczao im czasu, prasoway raz i drugi jego koszule, usztywniajc mankiety i konierzyki parafin, eby zawsze byy w doskonaym stanie. Nadal do mydelniczki w azience kady jego mydo, cieliy ko poszw z jego inicjaami, stawiay przy jego miejscu na stole talerz i sztuce, na wypadek gdyby bez uprzedzenia wrci po mierci, tak jak zwyk to robi za ycia. Ale podczas celebrowania tych mszy samotnoci nabieray przekonania, e ponownie s paniami swojej woli, mimo zrzeknicia si nie tylko swego rodowego nazwiska, ale i wasnej tosamoci, a wszystko to w zamian za poczucie bezpieczestwa, ktre nie byo niczym innym ni jeszcze jednym panieskim zudzeniem. Tylko one znay ciar kochanego przez nie do granic obdu mczyzny, ktry by moe te je kocha, ale ktrego musiay niaczy do ostatniego jego tchu, karmic go wasn piersi, zmieniajc zababrane pieluchy, zabawiajc matczynymi oszustwami, aby przeama w nim w poranny strach przed wyjciem i zetkniciem si z rzeczywistoci. A jednak kiedy widziay, jak z ich poduszczenia wychodzi wreszcie z domu, by stawi czoo wiatu, to wanie one czuy wwczas obaw, e mczyzna ju nigdy nie wrci. ycie takie ju byo. Mio, o ile istniaa, bya czym zupenie innym: innym yciem. Za to w kojcym rozleniwieniu samotnoci wdowy odkryway, i zachowanie uczciwoci w yciu zaley wycznie od ciaa, gdy jada si tylko wtedy, kiedy jest si godn, kocha si bez kamstw, pi si nie po to, aby uciec od nieprzyzwoitej mioci legalnej, i ma si wreszcie tylko i wycznie dla siebie prawo do caego ka, w ktrym nikt nie wykca si o powk swego przecierada, powk swego powietrza do oddychania, powk swojej nocy, a ciao nasyca si wreszcie nic swoje wasne sny i budzi si samo. W czasie swych kusowniczych witw Florentino Ariza spotyka je wychodzce z kocioa, po jutrzni, w czarnym caunie i z krukiem przeznaczenia na ramieniu. Ledwie go dostrzegszy w brzasku poranka, przechodziy natychmiast na drug stron ulicy, truchtajc ptasimi kroczkami po chodniku, bo ju samo minicie z bliska mczyzny mogo skala ich cze. Pomimo to by przekonany, e wanie w niepocieszonej wdowie, bardziej ni w jakiejkolwiek innej kobiecie, moe kiekowa ziarno szczcia. Ile to wdw jego ycia, poczwszy od wdowy Nazaret, pomogo mu dostrzec, jakimi kobietami naprawd s szczliwe matki po mierci swoich mw. To, co do tej pory byo dla niego wycznie mrzonk, przerodzio si dziki nim w znajdujc si w zasigu rki moliwo. Nie widzia powodw, dla ktrych Fermina Daza nie miaaby okaza si tak sam wdow, przygotowan przez ycie do zaakceptowania go takim, jakim by, bez urojonego poczucia winy

wobec zmarego ma, zdecydowana odkry razem z nim owo odmienne szczcie bycia w dwjnasb szczliw, i to mioci na uytek powszedni, przemieniajc kad chwil w cud ycia, i t inn mioci, tylko i wycznie dla niej mioci, chronic przed jakimkolwiek skaeniem dziki uodpornieniu, jakie daje nietykalno mierci. By moe nie ulegaby takiemu entuzjazmowi, gdyby bodaj podejrzewa, jak daleka bya Fermina Daza od tych iluzorycznych rachub, kiedy zaledwie zaczynaa dostrzega horyzont wiata, w ktrym wszystko byo przewidziane poza wrogoci. Bogactwo miao wwczas wiele zalet, ale i oczywicie wiele wad, niemniej poowa ludzi pragna go jako najprawdopodobniejszej drogi do wiecznoci. Fermina Daza odrzucia Florentina Ariz w przebysku dojrzaoci, ktry natychmiast odpokutowaa atakiem alu, nigdy jednak nie wtpia, e podja suszn decyzj. W owym momencie nie bya w stanie wyjani sobie, jakie to ukryte zdroworozsdkowe przyczyny spowodoway owo jasnowidzenie, ale po wielu latach, ju u progu staroci, nagle i nie wiadomo jak odkrya je dziki przypadkowej rozmowie o Florentinie Arizie. Wszyscy jej rozmwcy byli zorientowani w jego pozycji delfina Karaibskiego Towarzystwa Rzecznego, przedsibiorstwa znajdujcego si wanie w penym rozkwicie, wszyscy byli pewni, e widywali go wielokrotnie, nawet utrzymywali z nim jakie kontakty, ale nikt nie potrafi do koca okreli w swej pamici jego tosamoci. To wanie wwczas Ferminie Dazie objawiy si nieuwiadamiane dotd przyczyny, ktre sprawiy, e nie moga go pokocha. Powiedziaa: To tak jakby nie by konkretnym czowiekiem, ale cieniem. Wanie: cieniem kogo, kogo MiMMMMMmm nikt nigdy nie pozna. Lecz w okresie, gdy odpieraa ataki doktora Juvenala Urbino, czowieka zupenie innego pokroju, drczy j upir winy: jedyne uczucie, ktrego nie bya w stanie znie. Kiedy czua, e zaczyna w niej wzbiera, ogarnia j specyficzny rodzaj paniki, nad ktr moga zapanowa dopiero z chwil spotkania kogo, kto ulyby jej sumieniu. Ju od dziecka, gdy w kuchni stuk si talerz, gdy kto przewraca si, kiedy sama przytrzaskiwaa sobie palec w drzwiach, zwracaa si do najbliszej dorosej osoby spieszc z oskareniem: To twoja wina. Cho w istocie rzeczy byo jej wszystko jedno, kto jest winien i czy ona jest w stanie przekona sam siebie o swej niewinnoci: wystarczao jej ustalenie winy. By to upir powracajcy tak czsto, e doktor Urbino szybko poj, do jakiego stopnia zagraa ono domowej harmonii, dostrzegajc wic za kadym razem zbliajce si niebezpieczestwo, natychmiast mwi onie: Nie przejmuj si, kochanie, to moja wina. Niczego nie obawia si bowiem tak bardzo, jak niespodziewanych i ostatecznych decyzji ony, przekonany, e zawsze maj one swe rdo w nieokrelonym poczuciu winy. Ale jedno zdanie pocieszenia nie oddalio zakopotania spowodowanego odrzuceniem Florentina Arizy. Jeszcze przez wiele miesicy Fermina Daza otwierajc rano balkon, wci odczuwaa brak owego samotnego widma czatujcego na ni w opustoszaym parku, patrzya na drzewo, ktre byo jego drzewem, ledwie widoczn awk, gdzie siada i czyta mylc o niej i cierpic dla niej, i zamykaa okno, wzdychajc: Biedny czowiek. Bya nawet rozczarowana, e nie okaza si tak uparty, za jakiego go miaa, kiedy byo ju za pno, aby naprawi przeszo, chwilami drczyo j spnione pragnienie: czekaa na list, ktry nigdy nie nadszed. Ale kiedy musiaa podj decyzj o wyjciu za m za Juvenala Urbino, ulega jeszcze wikszej rozterce, zrozumiawszy, e nie ma adnych istotnych powodw, aby wybra wanie jego, po odrzuceniu bez istotnych powodw Florentina Arizy. W rzeczywistoci darzya lekarza uczuciem rwnie mizernym, co i Florentina Ariz, prawie go nie znaa, a jego listy pozbawione byy arliwoci listw tamtego, nie okaza jej rwnie tylu przejmujcych dowodw swej determinacji. Prawd jest, e zamiary Juvenala Urbino nigdy nie byy prezentowane w kategoriach miosnych, i byo rzecz co najmniej dziwn, e tak zaangaowany katolik jak on ofiarowywa jej jedynie dobra doczesne: bezpieczestwo, porzdek, szczcie, liczby proste, ktre raz zsumowane mogy zapewne wydawa si mioci: prawie mioci. Ale nie byy ni i wtpliwoci te powikszay jej zakopotanie, bo sama nie bya przekonana, e mio jest

rzeczywicie czym najbardziej jej potrzebnym do ycia. W kadym razie tym, co przede wszystkim wiadczyo przeciwko doktorowi Juvenalowi Urbinowi, byo jego nazbyt podejrzane podobiestwo do idealnego mczyzny, jakiego Lorenzo Daza tak gorco pragn dla swojej crki. Nie sposb byo nie dostrzec w nim tworu ojcowskiego spisku, choby i tak nim nie by, a Fermina Daza bya przekonana, e jest, od momentu kiedy po raz drugi przekroczy prg ich domu z nie zamwion wizyt lekarsk. Rozmowy z Hildebrand zagmatway jej wszystko ju na amen. Kuzynka, sama bdc w sytuacji ofiary, zwyka bowiem utosamia si z Florentinem Ariz, cakiem zapomniawszy o tym, e Lorenzo Daza by moe sprowadzi j po to, aby dopomoga mu pozyska przychylno jego crki wzgldem doktora Urbino. Bg jeden wie, ile wysiku kosztowao Fermin Daz zrezygnowanie z towarzyszenia kuzynce, kiedy ta udawaa si do urzdu telegraficznego, by pozna Florentina Ariz. Ona te pragna zobaczy go jeszcze raz, aby skonfrontowa go ze swoimi wtpliwociami, porozmawia z nim na osobnoci, pozna go lepiej i upewni si, e impulsywna decyzja nie popchnie jej do podjcia kolejnej, znacznie gorszej, jak byoby poddanie si w jej osobistej wojnie z ojcem. A jednak poddaa si w krytycznej minucie swego ycia, nie biorc w ogle pod uwag mskiej urody pretendenta ani jego legendarnego bogactwa, ani zdobytej ju za modu sawy, ani adnej z tylu jego rzeczywistych zasug, zdjta jedynie trwog przed uciekajc szans i nieuchronnoci dwudziestu jeden lat, ktre skrycie wyznaczya samej sobie jako nieprzekraczaln granic dla ostatecznego pogodzenia si z losem. Wystarczya jej ta jedna jedyna minuta, eby podj decyzj, tak jak to przewidziane byo w prawach boskich i ludzkich: a do mierci. Wwczas rozwiay si wszystkie wtpliwoci i bez adnych wyrzutw moga zrobi to, co rozsdek nakazywa jej jako najuczciwsze: przetara such, bez ani jednej zy, gbk pami o Florentinie Arizie, wymazaa go cakowicie, a miejsce, ktre zajmowa w jej wspomnieniach, pozostawia na pastw polnych makw. Pozwolia sobie jedynie na westchnienie, znacznie gbsze ni zazwyczaj, bo ostatnie: Biedny czowiek! Najstraszliwsze wtpliwoci opady j jednak tu po powrocie z podry polubnej. Ledwie otworzyli kufry, rozpakowali meble i oprnili jedenacie skrzy, ktre zabraa ze sob, by jako gospodyni i pani domu zawadn starym paacem markiza de Casalduero, a ju zdaa sobie spraw, w miertelnym przeraeniu, e jest winiem w niewaciwym domu i, co gorsza, z waciwym mczyzn. Mino sze lat najgorszych w jej yciu, nim wydostaa si std, zrozpaczona rozgoryczeniem doi Blanki, swej teciowej, i upoledzeniem umysowym szwagierek, ktre tylko dlatego nie zamkny si jeszcze w klasztornej celi, by gni tam za ycia, bo ow cel miay ju w sobie. Doktor Urbino, ulegszy tradycji spacania rodowego haraczu, by cakowicie guchy na jej bagania, i ufa, e boska mdro i nieograniczone zdolnoci przystosowawcze maonki doprowadz do tego, e wszystko wrci na swoje miejsce. Bolaa go abnegacja matki, ktrej radosne usposobienie budzio niegdy ch ycia nawet u najwikszych sceptykw. Tak w istocie byo: ta pikna, inteligentna kobieta, o rzadko spotykanej w jej rodowisku ludzkiej wraliwoci, bya przez prawie czterdzieci lat dusz i ciaem swego towarzyskiego raju. Wdowiestwo pogryo j w stan tak gbokiego rozgoryczenia, i sama nie moga uwierzy, e jest wci t sam osob, przeistaczajc si w istot bezwoln, skwaszon i wrogo nastawion do wiata. Jedynym moliwym wyjanieniem tak drastycznej przemiany mg by al do ma za jego w peni wiadome powicenie si dla bandy Murzynw, jak mawiaa, podczas gdy jedynym uczciwym powiceniem powinno byo by ycie wycznie dla niej. W kadym razie szczliwe maestwo Ferminy Dazy trwao tyle, ile trwaa podr polubna, jedynego za czowieka, ktry mg jej dopomc, by zapobiec ostatecznej katastrofie, sparaliowa strach przed wadz matki. To wanie jego, a nie skretyniae szwagierki czy na wp obkan teciow, Fermina Daza obarczaa win za mierteln puapk, w jakiej si znalaza. Zbyt pno zacza podejrzewa, e za autorytetem zawodowym i wiatowym obyciem mczyzny, ktrego polubia, kry si czowiek o nieuleczalnie sabym charakterze: poczciwina czerpica ca swoj odwag z towarzyskiego

ciaru noszonych przeze nazwisk rodowych. Schronia si w swym dopiero co urodzonym synu. W chwili, gdy poczua jak opuszcza jej ciao, odetchna z ulg, bo uwolnia si od czego, co nie naleao do niej, i przerazia si samej siebie stwierdziwszy, e nie znajduje w sobie najmniejszego wzruszenia wobec tego brzusznego cielcia, zademonstrowanego jej przez akuszerk w caej okazaoci: brudnego, ociekajcego luzem i krwi, z ppowin owinit wok szyi. Ale w paacowej samotnoci nauczya si go poznawa i poznali si, i odkrya wwczas z ogromn radoci, e dzieci kocha si nie dlatego, e s dziemi, ale z przyjani, ktra towarzyszy ich wychowaniu. W rezultacie nie moga w domu swej niedoli znie niczego ani nikogo, co nie byoby z nim zwizane. Przygnbiaa j samotno, cmentarny ogrd, gnuno mijajcego czasu w ogromnych, pozbawionych okien pomieszczeniach. Czua si bliska obdu podczas nocy cigncych si bez koca wskutek krzykw chorych kobiet z pobliskiego domu wariatw. Zawstydza j zwyczaj przygotowywania codziennie stou bankietowego, z haftowanymi obrusami, srebrnymi zastawami i pogrzebowymi kandelabrami, tylko po to, eby piciu widmom poda na kolacj filiank kawy z mlekiem i ciasteczka serowe. Nienawidzia raca o zmierzchu, wdziczenia si przy stole, wiecznych uwag o jej sposobie trzymania sztucw, o tym, e chodzc porusza si mistycznymi susami, jak uliczna kobieta, e ubiera si jak cyrkowi przebieracy, nawet o jej wiejskich nawykach w traktowaniu ma i karmieniu dziecka bez uprzedniego osonicia sobie piersi mantylk. Kiedy wysaa pierwsze zaproszenia na towarzyskie spotkanie o pitej po poudniu, przy herbacie i konfiturach z kwiatw, zgodnie z najnowsz angielsk mod, doa Blanca nie chciaa pozwoli na to, by w jej domu spoywano napotne lekarstwa przeciwgorczkowe zamiast czekolady z topionym serem i kromkami chleba jukowego. Nie przepucia nawet snom. Pewnego ranka, kiedy Fermina Daza opowiedziaa, e ni si jej jaki nieznajomy, przechadzajcy si nago i garciami rozsypujcy popi po paacowych salonach, doa Blanca przerwaa jej ostro: - Porzdna kobieta nie moe mie tego rodzaju snw. To poczucie, e nigdy nie jest u siebie, pogbiy jeszcze dwa nieszczcia wikszej wagi. Jednym z nich byy dania z bakaanw, przyrzdzanych niemal codziennie na wszelkie moliwe sposoby, ktrych doa Blanca nie chciaa niczym zastpi przez szacunek dla zmarego ma, a ktrych spoywania Fermina Daza konsekwentnie odmawiaa. Nienawidzia oberyn od dziecka, nie skosztowawszy ich nawet, zawsze wydawao jej si bowiem, e maj kolor trucizny. Obecnie skonna bya jednak mimo wszystko przyzna, i co odmienio si na korzy w jej yciu, bo gdy miaa pi lat i powiedziaa to samo przy stole, ojciec kaza jej zje cay garnek tej potrawy, przewidzianej na sze osb. Mylaa, e umrze, wpierw rzygajc bakaanow papk, a pniej po duej filiance bobrowego smalcu, ktry wlano w ni si, by wyleczy j po tak wymierzonej karze. Oba te obrzydlistwa zarwno ze wzgldu na smak, jak i obaw przed trucizn, pozostay w jej pamici jako jeden i ten sam rodek przeczyszczajcy, tote podczas odraajcych obiadw w paacu markiza del Casalduero musiaa odwraca wzrok, eby na wspomnienie lodowatych mdoci po bobrowym tuszczu nie zwymiotowa dobrymi manierami. Kolejnym nieszczciem staa si harfa. Pewnego dnia, cakowicie wiadoma tego, co chce powiedzie, doa Blanca oznajmia: Nie wierz, by moga by przyzwoit kobieta, ktra nie potrafi gra na pianinie. By to rozkaz, ktremu nawet syn stara si przeciwstawi, najlepsze lata dziecistwa upyny mu bowiem w kieracie palcwek na pianinie, cho ju jako dorosy mia by jej za to wdziczny. Majc na wzgldzie jej dwadziecia pi lat i jej charakter, nie wyobraa sobie ony poddanej tej samej karze. Zdoa jedynie wyprosi u matki zamian pianina na harf, dziki dziecinnemu argumentowi, e jest to instrument aniow. I tak oto sprowadzili z Wiednia wspania harf, nie tylko wygldajc, ale i brzmic tak, jakby bya ze zota, ktra staa si pniej jedn z najcenniejszych relikwii Muzeum Miejskiego, pki nie pado pastw pomieni razem z wszystkimi eksponatami. Fermina Daza poddaa si temu wysmakowanemu wyrokowi, usiujc swym cakowitym powiceniem zaegna katastrof. Rozpocza lekcje ze

sprowadzonym wycznie dla niej z miasta Mompox mistrzem nad mistrzami, ktry po pitnastu dniach nagle zmar, dalsze wic nauki pobieraa przez wiele lat u starego, zatrudnionego w seminarium muzyka, ktry swym oddechem grabarza doprowadza do tego, e skrcay si wszystkie arpeggia. Sama bya zaskoczona swoj ulegoci. Bo wbrew swym najgbszym przekonaniom i pomimo niemych ktni z mem w godzinach przedtem powicanych mioci, wpada szybciej ni moga przypuszcza w sida konwenansw i przesdw swego nowego wiata. Z pocztku kwitowaa wszystko rytualnym zdaniem majcym podkrela niezawiso swych opinii: Oszcza wachlarz, bo wiatr wieje. Z czasem jednak, zazdrosna zdobyte z takim trudem przywileje, z obawy przed hab i szyderstwem, gotowa bya znie nawet upokorzenie, w nadziei, e Bg ulituje si wreszcie nad do Blanc i wysuchawszy jej niestrudzonych bagalnych modlitw zele jej w kocu mier. Doktor Urbino usprawiedliwia sabo swego charakteru argumentami o kryzysie, nie zadawszy sobie nawet pytania, czy nie stoj one w sprzecznoci z jego kocioem. Nie dopuszcza myli, e przyczyny konfliktw z on mog tkwi w nienaturalnej atmosferze domu, poszukujc ich raczej w istocie samego maestwa: w absurdalnym wymyle, ktry mg zosta urzeczywistniony tylko i wycznie dziki nieskoczenie wielkiej asce boej. Przeciwny by jakimkolwiek naukowym wywodom uzasadniajcym, i dwie ledwie znajce si osoby, ktrych nie cz najmniejsze wizy pokrewiestwa, o dwch odmiennych charakterach, odmiennej kulturze i nawet odmiennej pci, maj ni std, ni zowd, czu si zobowizane do tego, by razem y, spa w tym samym ku i dzieli swj los, ktry by moe dla kadego z osobna mia by kracowo odmienny. Mawia: Problem maestwa polega na tym, e koczy si ono co noc, z chwil gdy przestajemy si kocha, i kadego dnia rano trzeba przed niadaniem ponownie przystpowa do jego odtwarzania. Tym bardziej, mawia, dotyczy to ich maestwa, dwch osb z dwch antagonistycznych klas spoecznych, a przy tym w miecie nicym wci o powrocie wicekrlw. Jedynym moliwym spoiwem mogo by co tak nieprawdopodobnego i zmiennego jak mio, o ile w ogle bya, a w ich przypadku nie byo jej, kiedy si pobierali, przeznaczenie za nie zrobio nic poza zderzeniem ich z rzeczywistoci, kiedy byli o krok od jej znalezienia. W takim stanie znajdowao si ich ycie w okresie harfy. W zapomnienie niemal poszy owe rozkoszne zrzdzenia trafu, gdy wchodzia do ju zajtej przez niego azienki i mimo ktni, trujcych bakaanw, mimo niedorozwinitych sistr i psiej ich mci, na tyle starczao mu jeszcze mioci, eby poprosi j o namydlenie mu plecw. Przystpowaa do szorowania odczuwajc jeszcze, pozostae po Europie, okruchy mioci i oboje dawali si zwodzi wspomnieniom, rozczulajc si wbrew sobie, kochajc si bez wyznawania sobie tego, a w kocu umierali z mioci na pododze, utytani w pachncej pianie, syszc jak suce plotkuj o nich w pralni: Nie maj wicej dzieci, bo si nie dupcz. Od czasu do czasu, gdy wracali z jakiej szalonej zabawy, czyhajca za drzwiami nostalgia jednym ruchem rzucaa ich na ziemi i wwczas nastpowaa cudowna eksplozja, w ktrej wszystko znowu byo jak przedtem, oni za przez pi minut ponownie byli frywolnymi kochankami przeywajcymi miodowy miesic. Ale poza tymi rzadkimi okazjami jedno z dwojga zawsze czuo si bardziej zmczone od drugiego, gdy nadchodzia pora udania si do ka. Ona przeduaa swj pobyt w azience skrcajc papierosy z perfumowanej bibuki, palc w samotnoci, powracajc do swych mioci pocieszenia jak wtedy, gdy bya moda i wolna we wasnym domu i bya jedyn pani swego wasnego ciaa. Zawsze bolaa j gowa albo byo za gorco, albo znowu miaa okres, okres, zawsze okres. Do tego stopnia, e doktor Urbino podczas wykadu odway si stwierdzi, wycznie po to, eby uly sobie zwierzeniem poza spowiedzi, e po dziesiciu latach maestwa kobiety maj okres nawet trzy razy w tygodniu. Znoszc nieszczcie za nieszczciem, Fermina Daza musiaa znie w najgorszym roku

swego ycia to, co wczeniej czy pniej musiao nieuchronnie nastpi: prawd o bajecznych i stale niewiadomych interesach jej ojca. Gubernator prowincji wezwawszy Juvenala Urbino do swego gabinetu celem poinformowania go o naduyciach tecia, zreasumowa wszystko w jednym zdaniu: Nie ma takiego boskiego i ludzkiego prawa, ktre nie zostaoby podeptane przez tego typa. Kilka najciszych matactw popeni pod oson stanowiska swego zicia i naprawd trudno byo sdzi, e zarwno doktor, jak i jego ona nic o tym nie wiedz. Przewiadczony, e jedynym dobrem godnym ochrony jest jego wasna reputacja, bo i tylko ona si ostaa, doktor Juvenal Urbino uy caej mocy swego autorytetu i zdoa zatuszowa skandal porczajc sowem honoru. I tak Lorenzo Daza opuci kraj na pokadzie pierwszego odpywajcego statku, aby ju wicej nie powrci. Wrci do kraju, skd pochodzi, jakby to bya jedna z tych krtkich podry, w ktre od czasu do czasu wyrusza si, aby oszuka nostalgi, cho w gbi tego zudzenia byo tym razem co z prawdy: od jakiego czasu odwiedza wszystkie statki ze swej ojczyzny wycznie po to, eby napi si z cystern napenionych wod ze rde jego rodzinnego miasteczka. Wyjecha, obstajc przy swoim, zapewniajc o swej niewinnoci, usiujc jeszcze przekona zicia, e jest ofiar politycznego spisku. Wyjecha, paczc za malek, jak nazywa Fermin Daz od czasu jej zampjcia, paczc za wnukiem, za ziemi, gdzie sta si bogaty i wolny i gdzie zdoa dokona niezwykego wyczynu przeistaczajc, dziki nieczystym interesom, crk w wielk dam. Wyjecha zestarzay i chory, ale y jeszcze potem znacznie duej, ni yczyy mu tego wszystkie jego ofiary. Fermina Daza nie bya w stanie powstrzyma oddechu ulgi, kiedy dotara do niej wiadomo o jego mierci, chcc za unikn pyta, nie nosia po nim aoby, jednak przez wiele miesicy, zamykajc si w azience na papierosa, pakaa z tumion wciekoci, nie wiedzc dlaczego, lecz przecie pakaa po nim. Najbardziej absurdalne w ich sytuacji byo to, e nigdy nie wydawali si w oczach postronnych tak szczliwi, jak w owych nieszczsnych latach. W rzeczywistoci byy to lata ich najwikszych triumfw nad skrywan wrogoci rodowiska, ktre bronio si przed uznaniem ich takimi, jakimi byli: innymi od reszty, nowinkarzami, a tym samym burzycielami tradycyjnego adu. To akurat dla Ferminy Dazy byo proste. wiatowe ycie, ktre, zanim je poznaa, wzbudzao w niej tyle niepokoju, nie byo niczym wicej jak systemem atawistycznych paktw, banalnych ceremonii, z gry ustalonych sw, pozwalajcych y im pospou, na tyle, eby nie pozabija si nawzajem. Dominujc oznak tego raju prowincjonalnej frywolnoci by strach przed nieznanym. Fermina Daza okrelia to znacznie prociej: W yciu publicznym trzeba nauczy si panowa nad strachem, w yciu maeskim trzeba nauczy si panowa nad wstrtem. Odkrya to nagle w bysku objawienia ju w chwili, gdy cignc za sob nie koczcy si tren panny modej wkroczya do rozlegych salonw Klubu Towarzyskiego, dziwnie odmienionego wskutek zapachu tak wielu kwiatw, przepychu walcw, tumu poccych si mczyzn i drcych kobiet, ktre wpatryway si w ni, nie wiedzc jeszcze jakimi egzorcyzmami si posu, aby odsun to olniewajce niebezpieczestwo zsyane im przez wiat zewntrzny. Skoczya wanie dwadziecia jeden lat i jej dotychczasowe bywanie w wiecie ograniczao si do bywania w szkole, ale wystarczyo rozejrze si wok, by zrozumie, e jej adwersarze wcale nie ponli nienawici, lecz sparaliowani byli ze strachu. Zamiast przerazi ich jeszcze bardziej, eby byli rwnie przeraeni jak i ona, ulitowaa si nad nimi dopomagajc im w zawarciu znajomoci. Nikt nie rni si od jej uprzedniego wyobraenia o danej osobie, nie inaczej jak w przypadku odwiedzanych przez ni miast, ktre nie wydaway jej si ani lepsze, ani gorsze, ale wanie takie, jakimi widziaa je w swoim sercu. Pary, mimo nieustajcych deszczy, chciwych sklepikarzy, homeryckiego wprost chamstwa dorokarzy, zawsze miaa wspomina jako najpikniejsze miasto wiata, i to niezalenie od tego, czy rzeczywicie nim by, czy te nie, lecz dlatego, e nierozerwalnie czy si z nostalgi za jej najszczliwszymi latami. Doktor Urbino zastosowa ze swej strony t sam bro, jakiej uyto przeciwko niemu, tyle e z wiksz inteligencj i wyrachowan podniosoci. Bez nich nie moga odby si adna impreza: obywatelskie przemarsze, Turnieje Poetyckie, wydarzenia artystyczne, loterie

charytatywne, patriotyczne uroczystoci, pierwszy lot balonem. Byli wszdzie, naleeli, niemal zawsze, do gwnych inicjatorw i zawsze stawali w pierwszym szeregu. W latach ich maeskich nieszcz nikt nie by w stanie wyobrazi sobie, e moe istnie szczliwsza lub bardziej harmonijna para ni oni. Opuszczony przez ojca dom stworzy Ferminie Dazie moliwo ucieczki od stchlizny rodzinnego paacu. Wymykajc si z publicznych imprez natychmiast udawaa si po kryjomu do siedziby przy parku Los Evangelios, by przyjmowa tam zarwno swe nowe, jak i niektre dawne przyjaciki szkolne i koleanki z lekcji malowania: niewinny substytut niewiernoci. Spdzaa spokojne godziny samotnej matki yjc tym wszystkim, co jeszcze pozostao jej z dziecicych wspomnie. Ponownie zakupia wonne kruki, pozbieraa z ulic koty oddajc je pod opiek Gali Placidii, starej ju i cierpicej nieco na reumatyzm, ale posiadajcej jeszcze do si, aby wskrzesi dom. Ponownie urzdzia pokj szwalniczy, gdzie Florentino Ariza zobaczy j po raz pierwszy, doktor Juvenal Urbino za kaza jej pokaza jzyk usiujc pozna jej serce, i uczynia z niego sanktuarium przeszoci. W pewien zimowy zmierzch, tu przed burz, posza zamkn balkon i ujrzaa Florentina Ariz siedzcego na swej parkowej awce pod migdaowcami, w przerobionym po ojcu garniturze i z otwart ksik na kolanach, ale nie widziaa go takim, jakim go, od przypadku do przypadku, widywaa wwczas wielokrotnie, lecz jako modzieca w tym wieku, w jakim pozosta jej w pamici. Przestraszya si, e widok ten jest zapowiedzi mierci, i zabolao j to. Odwaya si samej sobie wyzna, e moe byliby razem szczliwi w domu, ktry moga odnowi dla niego z tak mioci, z jak on odnowi swj dom dla niej, i ju to przypuszczenie przerazio j, bo pozwolio jej zrozumie ogrom nieszczcia, w jakie popada. Odwoaa si do resztek swoich si i zmusia ma do sprzeczki bez owijania w bawen, do ktni z ni, do awantury, do wsplnego paczu z wciekoci po utraconym raju, pki nie usyszeli piania ostatnich kogutw i nie stao si wiato w oknach paacu i nie zapalio si soce, maonek za, nabuzowany burzliw dyskusj, wyczerpany z niewyspania, z sercem wzmocnionym tak rozdzierajcym paczem, nie zacisn sznurowade przy sztylpach, nie zacisn paska, nie zacisn wszystkiego, co mu jeszcze pozostawao z mczyzny, i nie powiedzia jej, e tak, kochanie, e rusz na poszukiwanie mioci, ktra zagubia im si w Europie: jutro, natychmiast i na zawsze. Bya to decyzja tak nieodwoalna, i zleci Banco del Tesoro, swemu penomocnemu administratorowi, natychmiastow likwidacj rozlegej fortuny rodzinnej, rozproszonej ju od samych jej pocztkw po rnego rodzaju przedsibiorstwach, inwestycjach i przechowywanej w nietykalnych i bezterminowych papierach, a o ktrej wiedzia na pewno tylko tyle, e nie jest a tak ogromna, jak gosia legenda: akurat taka, eby nie trzeba byo o niej myle. Ilekolwiek by tego byo, to zamienione na oznakowane zoto, powinno byo zosta stopniowo przekazane do jego bankw za granic, dopki jemu i jego onie nie pozostanie w tej ojczynie bez serca ani jedna pid ziemi, gdzie mogliby umrze. Florentino Ariza istnia wic, w rzeczy samej, wbrew jej silnemu postanowieniu, aby w to nie wierzy. Sta na nabrzeu, przy ktrym zatrzyma si transatlantyk z Francji, kiedy przybya z mem i synem w zotokonnym powozie, i obserwowa ich wysiadajcych, tak jak tylokrotnie widzia ich podczas publicznych uroczystoci: doskonaych. Byli z synem, tak wychowanym, e mona byo ju si domyla, jaki bdzie, gdy doronie: taki, jaki by teraz. Juvenal Urbino pozdrowi Florentina Ariz radosnym machniciem kapelusza: Jedziemy na podbj Flandrii. Fermina Daza skinia gow, Florentino Ariza zdj kapelusz i odpowiedzia nieznacznym ukonem, a ona przyjrzaa mu si bez odrobiny wspczucia dla przedwczesnych spustosze dokonanych przez ysin. To by on, taki, jakim go widziaa: cie czowieka, ktrego nigdy nie znaa. Florentino Ariza rwnie nie przeywa najlepszego okresu w swoim yciu. Do jego zwykych i z kadym dniem coraz intensywniejszych zaj, do nudnej rutyny nocnego kusownika, do pogbiajcej si z latami stagnacji, doszo na koniec nasilenie si choroby Transito Arizy, ktrej pami dobiega kresu, nie pozostawiajc jakiegokolwiek wspomnienia: bya niemal czysta.

Do tego stopnia, e czasami, odwrciwszy si ku niemu i widzc go czytajcego w tym samym co zawsze fotelu, pytaa zdziwiona: A ty czyim synem jeste? Odpowiada zawsze zgodnie z prawd, ale ona natychmiast mu przerywaa. - A powiedz mi, synu - pytaa - kim ja jestem? Utya tak bardzo, e nie bya w stanie si porusza, przesiadywaa wic caymi dniami w pasmanterii, w ktrej nie pozostao ju nic do sprzedania, strojc si nieustannie od pierwszego piania kogutw a do witu nastpnego dnia, spaa bowiem niewiele. Nakadaa sobie na gow wianki z kwiatw, malowaa usta, pudrowaa twarz i ramiona, by w kocu zapyta przebywajcej z ni wanie osoby, jak wyglda. Ssiedzi wiedzieli, e zawsze czeka na t sam odpowied: Wykapana Karaluszka Martinez. Tosamo ta, skradziona bohaterce jednej z bajek dla dzieci, bya jedyn, na jak przystawaa. Pniej bujaa si w fotelu, wachlowaa olbrzymim piropuszem z czerwonawych pir, pki nie zaczynaa od nowa: wianek z papierowych kwiatw, pimo na powiekach, karmin na ustach, skorupa bieli na twarzy. I ponownie pytanie do znajdujcej si w pobliu osoby: Jak wygldam? Kiedy staa si cakowitym pomiewiskiem dla wszystkich ssiadw, Florentino Ariza kaza w dawnej pasmanterii rozebra w jedn noc sklepowy kontuar i szafy z szufladami, zamkn drzwi od ulicy i urzdzi pokj zgodnie z podanym przez ni opisem sypialni Karaluszki Martinez; od tej pory ju nigdy wicej nie zapytaa, kim jest. Idc za rad wuja Leona XII zatrudni starsz kobiet do opieki nad ni, biedactwo bkao si jednak po tym wiecie bardziej pice ni przytomne, sprawiajc czasami wraenie, e i ona zapomina, kim jest. Florentino Ariza przebywa wic w domu od opuszczenia biura do momentu, gdy udawao mu si upi matk. Nie gra ju w domino w Klubie Handlowym i przez dugi czas nie spotyka si z nieliczn ju garstk dawnych przyjaciek, ktre jeszcze sporadycznie odwiedza, w jego sercu zasza bowiem ogromna przemiana po przeraajcym spotkaniu z Olimpi Zulet. By to grom z jasnego nieba. Florentino Ariza odwiz wanie wuja Leona XII do domu, pord jednej z tych padziernikowych, a przywracajcych nas do zdrowia burz, kiedy z powozu ujrza drobn, zwinn dziewczyn, w stroju obszytym falbankami z organdyny, przypominajcym raczej sukni lubn. Ujrza j, jak w popochu biega tam i z powrotem, bo wiatr wyrwa jej z rk parasolk i unis w stron morza. Florentino wcign j do powozu i zboczy ze swej staej trasy, aby odwie j do jej mieszkania, dawnej kapliczki nad otwartym morzem, przerobionej na dom, ktrego podwrze pene gobnikw wida byo z ulicy. Po drodze opowiedziaa mu, e niecay rok temu wysza za m za targowego handlarza starzyzn, ktrego Florentino Ariza wielokrotnie widzia na statkach swego przedsibiorstwa, jak wyadowywa skrzynie z przernego rodzaju gratami do odprzedania i z chmar gobi w wiklinowej klatce, takiej samej, jakich uyway matki do przewoenia noworodkw na statkach rzecznych. Olimpia Zuleta zdawaa si przynalee do rodziny os, nie tylko ze wzgldu na podniesione poladki i drobne piersi, lecz z powodu caego jej wygldu: wosw jak z miedzianego drutu, sonecznych piegw, okrgych, ywych, rozstawionych nieco bardziej ni normalnie oczu i czystego gosu, ktrym odzywaa si wycznie wtedy, kiedy miaa do powiedzenia co mdrego i wesoego. Florentinowi Arizie wydaa si bardziej zabawna ni atrakcyjna i po odwiezieniu do domu, gdzie mieszkaa ze swym mem, z jego ojcem i innymi czonkami rodziny, zapomnia o niej od razu. W par dni pniej ponownie zobaczy jej ma w porcie, tym razem wnoszcego towar na statek miast go wyadowywa, a kiedy statek odpyn, w uchu Florentina Arizy rozleg si bardzo wyranie gos diaba. Tego samego popoudnia, po odwiezieniu wuja Leona XII, przejecha, niby przypadkiem, przed domem Olimpii Zulety i ujrza j za ogrodzeniem karmic rozradowane gobie. Krzykn do niej przez pot: Ile kosztuje gob? Rozpoznaa go i odpowiedziaa wesoym gosem: Nie s na sprzeda. Zapyta: To co trzeba zrobi, eby dosta gobia? Nie przestajc karmi gobi odpowiedziaa: Odwozi si gobiark zagubion w ulewie. Florentino Ariza tej nocy wrci do siebie z dzikczynnym prezentem od Olimpii Zulety: gobiem pocztowym z metalow obrczk na nce.

Nastpnego popoudnia, o tej samej obiadowej porze, pikna gobiarka ujrzaa swj prezent z powrotem w gobniku i pomylaa, e uciek. Ale kiedy, chcc mu si przyjrze, wzia go w donie, dostrzega, e spod obrczki wystaje wcinita tam karteczka: miosne wyznanie. Po raz pierwszy Florentino Ariza zostawia lady na pimie i nie po raz ostatni, cho w tym przypadku by na tyle ostrony, e si nie podpisa. Nastpnego wieczoru, we rod wchodzi wanie do swego mieszkania, kiedy jaki dzieciak z ulicy odda mu tego samego gobia w klatce i wyrecytowa z pamici informacj, e przesya to panu ta pani od gobi i prosi, eby panu powiedzie, eby raczy pan pilnowa go dobrze w zamknitej klatce, bo inaczej znowu poleci, a ta pani oddaje go po raz ostatni. Nie wiedzia, jak to ma rozumie: albo gob zgubi list podczas lotu, albo gobiarka udawaa gupi, albo oddawaa gobia, eby on znowu go posa. W tym ostatnim przypadku rzecz naturaln byby zwrot gobia wraz z odpowiedzi. W sobot rano, przemylawszy sobie wszystko, Florentino Ariza ponownie wysa gobia z nastpnym nie podpisanym listem. Tym razem nie musia czeka, a minie cay dzie. Po poudniu ten sam dzieciak ponownie odnis gobia w innej klatce, z wiadomoci, e pani jeszcze raz odsya gobia, ktrego jej posa i ktrego przedwczoraj oddaa z grzecznoci, a tego oddaje z litoci, ale teraz ju naprawd przyrzeka, e nastpnym razem, jeli jeszcze raz go wyle, to ju go nie odele. Transito Ariza do pna bawia si z gobiem, wyja go z klatki, zacza tuli w ramionach, prbowaa go ukoysa do snu dziecicymi piosenkami i nagle spostrzega, e pod obrczk na nce ma zatknity papierek z jedn tylko linijk: Nie przyjmuj anonimw. Florentino Ariza przeczyta to z oszalaym sercem, jakby mia wanie przey kulminacj swej pierwszej przygody, w nocy za ledwie mg spa, bo tak si niecierpliwi, e si budzi. Nastpnego dnia wczenie rano, przed pjciem do biura, jeszcze raz wypuci gobia z miosnym licikiem wyranie podpisanym swym imieniem, a prcz niego wcisn pod obrczk najwiesz, najpomienniejsz i najwonniejsz r ze swego ogrodu. atwo nie poszo. Po trzech miesicach oblenia pikna gobiarka cigle odpowiadaa tym samym: Nie jestem z tych. Nigdy jednak nie odmawiaa przyjmowania listw i zawsze przychodzia na spotkania, aranowane przez Florentina Ariz w taki sposb, aby wyglday na przypadkowe. Zmieni si nie do poznania: kochanek, zawsze dziaajcy z ukrycia, najbardziej dny mioci, ale i najbardziej skpy, ten, co nic nie dawa, ale chcia wszystko, ten, ktry nie pozwoli, aby ktokolwiek pozostawi w jego sercu najmniejszy bodaj lad swej obecnoci, dziaajcy z ukrycia myliwy rzuci si sam na rodek ulicy w ekstazie podpisanych listw, eleganckich prezentw, nieostronych spacerw do domu gobiarki, i to dwukrotnie, gdy m nie by ani w podry, ani na targu. Oto po raz pierwszy i jedyny od zamierzchych czasw pierwszej mioci poczu si trafiony jej grotem. W sze miesicy od pierwszego spotkania umwili si wreszcie w kajucie jednego ze statkw rzecznych, ktry akurat przemalowywano w jednym z dokw. Byo to przepikne popoudnie. Olimpia Zuleta kochaa si radonie, z wdzikiem trzepoccej gobiarki, a potem lubia godzinami lee nago w powolnym, spokojnym odpoczynku, w ktrym dla niej byo tyle mioci co w samej mioci. Kajuta bya ogoocona, pocignita tu i wdzie farb a zapach terpentyny za znakomicie nadawa si do tego, by zabra go ze sob we wspomnieniu szczliwego popoudnia. Nagle, pod wpywem niezwykego natchnienia, Florentino Ariza otworzy znajdujc si w pobliu koi puszk z czerwon farb, zanurzy w niej palec wskazujcy i wymalowa na wzgrku onowym piknej gobiarki krwaw strza wycelowan na poudnie, a na brzuchu napis: Ta dziupla jest moja. Tego wieczora Olimpia Zuleta nie pamitajc o napisie rozebraa si w obecnoci ma, on za sowem si nie odezwa, nawet tchu mu nie zaparo, nic, w czasie gdy zakadaa nocn koszul, tylko poszed do azienki po brzytw i jednym ruchem podern jej gardo. Florentino Ariza dowiedzia si o tym dopiero po wielu dniach, kiedy zbiegy m zosta schwytany i wyzna gazetom powody i szczegy zbrodni. Przez wiele lat z trwog myla o podpisanych listach, liczy upywajce lata kary zasdzonej mordercy, ktry handlujc na jego

statkach zna go dobrze, ale nie tyle obawia si podernicia garda czy publicznego skandalu, ile pecha: Fermina Daza mogaby si dowiedzie o jego wiaroomstwie. W owych latach oczekiwania kobieta opiekujca si Transito Ariz musiaa ktrego dnia pozosta na targu duej, ni zamierzaa, z powodu niespotykanej o tej porze roku ulewy, kiedy za wrcia do domu zastaa j ju martw. Siedziaa w fotelu na biegunach, jak zwykle wymalowana, caa w kwiatach i z oczami tak penymi ycia i z tak zoliwym umiechem, e jej opiekunka dopiero po paru godzinach zdaa sobie spraw, e Transito Ariza nie yje. Tu przed mierci rozdaa dzieciom z ssiedztwa fortun w zocie i biuterii z dzbanw zakopanych pod kiem, tumaczc im, e mona to je jak cukierki, odzyskanie za wszystkich, szczeglnie tych najcenniejszych, okazao si niemoliwe. Florentino Ariza pochowa j w dawnej hacjendzie La Mano de Dios, wci nazywanej cmentarzem cholerykw, sadzc na grobie rany krzew. Ju podczas pierwszych odwiedzin na cmentarzu Florentino Ariza odkry, e w pobliu grobu matki pochowana jest Olimpia Zuleta, bez nagrobku, ale z imieniem i dat wypisan palcem na wieym cemencie krypty, i ze zgroz pomyla, e jest to krwawy art ma. Kiedy krzew z grobu matki zakwit, zwyk, jeli nikogo nie byo w pobliu, ka na grobie gobiarki r, pniej zasadzi na jej grobie szczep z krzewu matki. Oba krzewy zaczy rozrasta si z tak radoci, i Florentino Ariza zacz przychodzi z sekatorem i innymi narzdziami ogrodniczymi, aby utrzyma krzewy w porzdku. Okazay si jednak silniejsze od wszystkich jego poczyna: po paru latach oba krzewy rozrosy si, niczym chwasty pomidzy grobami i poczciwy cmentarz zarazy przybra od tamtej pory nazw Cmentarza R, dopki ktry z burmistrzw, o znacznie mniejszym poczuciu realizmu ni mdro ludowa, w jedn noc nie wyci krzeww i nie zawiesi na uku bramy republikaskiego napisu: Cmentarz Powszechny. mier matki skazaa Florentina Ariz na powrt do obkaczej codziennoci: biuro, spotkania o cile wyznaczonej porze ze staymi kochankami, partie domina w Klubie Handlowym, te same ksiki o mioci, niedzielne wizyty na cmentarzu. Zardzewia w rutynie, tak bardzo napawajcej go lkiem i tak poniajcej, ale chronicej go zarazem przed uwiadomieniem sobie w peni swego wieku. Jednak pewnej grudniowej niedzieli, kiedy nagrobne krzewy r odniosy ostatecznie zwycistwo nad sekatorem, ujrza jaskki na drutach zainstalowanej niedawno linii elektrycznej i nagle zda sobie spraw, ile to ju czasu upyno od mierci matki, ile od zamordowania Olimpii Zulety, ile za od tego innego odlegego popoudnia grudniowego, kiedy Fermina Daza wysaa mu list, w ktrym pisaa, e tak, e bdzie go zawsze kocha. Do tej pory zachowywa si tak, jakby czas nie upywa dla niego, lecz dla innych. Dopiero co, bo w zeszym tygodniu, spotka na ulicy jedn z tylu par, ktre pobray si dziki pisanym przez niego listom i nie pozna ich starszego syna, a swego chrzeniaka. Zakopotany, wybrn jako, ratujc si konwencjonalnym zwrotem: A niech to, przecie to ju dorosy mczyzna! Wci nieodmiennie tak si zachowywa, nawet wtedy, gdy ciao zaczo wysya mu pierwsze sygnay alarmowe, bo zawsze cieszy si elaznym zdrowiem chorowitych. Transito Ariza zwyka mawia: Mj syn chorowa tylko na choler. Mylia choler z mioci, rzecz jasna i to duo wczeniej nim pami odmwia jej posuszestwa. Niemniej i tak bya w bdzie, gdy jej syn przeszed w tajemnicy przed ni sze rzeczek, cho lekarz twierdzi, e nie sze, ale jedn i t sam, powracajc po kadej przegranej batalii. Poza tym chorowa raz na ki, czterokrotnie na szankier i szeciokrotnie na ziarnic, jednak ani jemu, ani adnemu mczynie nie przyszoby do gowy mwi o nich jako o chorobach, lecz jako wojennych trofeach. Ledwie ukoczy czterdzieci lat musia uda si do lekarza z nieokrelonymi blami w rnych czciach ciaa. Po wielu badaniach lekarz powiedzia mu: To wiek. Wraca zawsze do domu nie zadajc sobie nawet pytania, czy to wszystko ma cokolwiek wsplnego z nim. Jedynym punktem odniesienia w jego przeszoci bya bowiem jego ulotna mio do Ferminy Dazy i jedynie to, co jej dotyczyo mia uwzgldnia w swych yciowych rachubach. Owego wic popoudnia, kiedy ujrza jaskki na elektrycznych drutach, przyjrza si ponownie swej przeszoci, od swego najdawniejszego wspomnienia poczwszy, przejrza swoje przygodne

miostki, niezliczon ilo przeszkd, ktre musia pokona, aby osign wysokie stanowisko, olbrzymi ilo przypadkw, jakie mu si przydarzyy w zwizku z jego nieugitym postanowieniem, e Fermina Daza musi nalee do niego, on za do niej ponad wszystko i wbrew wszystkiemu, i wtedy dopiero odkry, e ycie mija. Porazi go, a po trzewia, olepiajcy dreszcz, z rk wypady mu narzdzia ogrodnicze i musia oprze si o mur cmentarny, eby nie powali go pierwszy cios staroci. - O kurwa! - powiedzia sam do siebie. - To wszystko byo trzydzieci lat temu! Tak jest. Trzydzieci lat, ktre nie ominy, oczywicie, rwnie Ferminy Dazy, cho dla niej byy to najwdziczniejsze i najowocniejsze lata w yciu. Ponure dni w paacu Casalduero zostay wyrzucone na mietnisko pamici. ya w swoim nowym domu w La Manga bdc pani swego wasnego losu, z mem, ktrego, gdyby musiaa jeszcze raz wybiera, ponownie przedoyaby nad wszystkich innych mczyzn, z synem kontynuujcym rodowe tradycje w Akademii Medycznej i z crk tak bardzo podobn do niej, gdy bya w jej wieku, i czasami opanowywao j niepokojce wraenie, e ma przed sob siebie sam. Zdya ju trzykrotnie odwiedzi Europ, od czasu owej nieszczsnej podry, przedsiwzitej przez ni po to, eby nigdy tu nie wraca i nie y w cigym przeraeniu. Bg widocznie wysucha wreszcie czyjej modlitwy: po dwuletnim pobycie w Paryu, kiedy Fermina Daza i Juvenal Urbino wanie zaczynali odnajdywa to, co pozostawao z ruin mioci, o pnocy obudzia ich depesza, e doa Blanca de Urbino jest ciko chora, a zaraz potem nadszed kolejny telegram z wiadomoci o mierci. Wrcili natychmiast. Fermina Daza zesza na ld w aobnej sukni, ktra mimo obszernych rozmiarw nie zdoaa ukry jej stanu. Istotnie, bya ponownie w ciy, a wiadomo o tym daa pocztek popularnej piosence, raczej zoliwej ni szyderczej, o modnym przez reszt roku refrenie: Co takiego w Paryu pikn dam rajcuje, co pojedzie, to wraca, bo brzemienn si czuje. Pomimo do pospolitego tekstu, doktor Juvenal Urbino na dowd swego poczucia humoru jeszcze przez wiele lat prosi w Klubie Towarzyskim o jej zagranie. Dostojny paac markiza de Casalduero, co do ktrego istnienia i herbw rodowych nigdy nie odnaleziono cakiem wiarygodnych informacji, zosta sprzedany wpierw Miejskiemu Urzdowi Skarbowemu, nastpnie za za horrendaln sum rzdowi centralnemu, kiedy pewien badacz holenderski rozpocz w nim prace archeologiczne majce udowodni, e znajduje si tam grb Krzysztofa Kolumba, ju pity, ale za to prawdziwy. Siostry doktora Urbino przeniosy si do klasztoru salezjanek poddajc si regule zakonnej bez skadania lubw, a Fermina Daza na czas ukoczenia rezydencji w La Manga zamieszkaa w dawnym domu swego ojca. Wprowadzia si tam stpajc pewnie po ziemi, wprowadzia si po to, by rzdzi, z angielskimi meblami przywiezionymi jeszcze z podry polubnej i dodatkami zakupionymi w czasie podry pojednania, i ju od pierwszego dnia zacza wypenia dom wszelakimi egzotycznymi zwierztami, kupowanymi przez ni osobicie na goletach przypywajcych z Antyli. Wprowadzia si z odzyskanym mem, z przyzwoicie odchowanym synem, z crk urodzon w cztery miesice po powrocie i ochrzczonej imieniem Ofelia. Doktor Urbino ze swej strony poj, e nie zdoa ju odzyska ony takiej, jak bya dla podczas podry polubnej, bo owa czstka mioci, ktrej pragn dla siebie, bya t, ktr hojnie obdarzya dzieci przekazujc im wszystko, co w ich mioci byo w swoim czasie najlepszego, ale nauczy si z tym y zadowalajc si resztkami. Tak bardzo upragniona harmonia znalaza swj najdobitniejszy i najmniej przez nich spodziewany wyraz podczas jednej z uroczystych kolacji, kiedy podano wymienite danie, ktrego Fermina Daza nie bya w stanie rozpozna. Zacza od sporej porcji, ale zasmakowao jej tak bardzo, e naoya sobie kolejn, identyczn porcj, po czym aujc, e krpowana zasadami dobrego wychowania nie naoya sobie trzeciej, nagle zdaa sobie spraw, e wanie zjada z nieoczekiwan przyjemnoci dwa pene talerze puree z oberyn. Poddaa si z elegancj: od tej pory w rezydencji w La Manga podawano bakaany na wszelkie moliwe sposoby, niemal z t sam czstotliwoci, z jak pojawiay si w paacu Casalduero i byy przez wszystkich tak lubiane, i doktor Juvenal Urbino umila sobie wolne chwile staroci powtarzajc, i chciaby mie jeszcze jedn crk, aby j

ochrzci tak bardzo lubianym w rodzinie imieniem: Oberyna Urbino. Fermina Daza ju wwczas bya wiadoma, e ycie prywatne, w odrnieniu od publicznego, jest zmienne i nieprzewidziane. Nieatwo przyszo jej ustalenie rzeczywistych rnic pomidzy dziemi a dorosymi, ale w ostatecznoci wolaa dzieci, bo kieroway si pewniejszymi kryteriami. Ledwie mina przyldek dojrzaoci, pozbawiona wreszcie jakichkolwiek zudze, zacza doznawa rozczarowania, poniewa nigdy nie staa si tak, jak si widziaa w dziewczcych marzeniach przy skwerze Los Evangelios, lecz - do czego nigdy, nawet w duchu nie odwaya si przyzna - bya luksusow suc. W towarzystwie staa si w kocu najbardziej uwielbian osob, otaczan najwikszymi wzgldami, a tym samym wzbudzajc najwikszy lk, ale nigdzie nie stawiano jej wikszych wymaga ni we wasnym domu, w ktrego prowadzeniu nie przepuszczano adnego uchybienia. Zawsze czua, e yje yciem poyczonym jej przez ma: absolutna wadczyni rozlegego imperium szczcia wzniesionego przez niego i tylko dla niego. Wiedziaa, e kocha j ponad wszystko, jak nikogo na wiecie, ale tylko i wycznie dla siebie: w witej subie dla niego. Rzeczywistym utrapieniem bya udrka codziennych obiadw. Bo nie tylko musiay by podane na czas: musiay by zawsze doskonae i skada si z tego, na co on mia wanie ochot bez uprzedniego pytania go o to. A jeli nawet czasami go pytaa, traktujc to tak jak tyle innych, cakowicie zbdnych ceremonii domowego rytuau, on nie podnoszc nawet wzroku znad gazety, zawsze odpowiada: Cokolwiek. I odpowiada zgodnie z prawd, tak mio jak zwykle, bo nie sposb byo wyobrazi sobie mniej despotycznego ma. Ale ju w porze obiadu nie mogo to by cokolwiek, tylko akurat to, na co mia wanie ochot, i bez najmniejszej fuszerki: eby misa nie czu byo misem, eby ryby nie czu byo ryb, eby wieprzowiny nie czu byo parchem, eby kurczaka nie czu byo pierzem. Do tego stopnia, e nawet wtedy, kiedy nie byo sezonu na szparagi, naleao mu je sprowadzi za wszelk cen, mg si potem rozkoszowa wonnymi oparami wasnego moczu. Nie winia go za to, winia ycie. Ale on, nieodwoalnie, gra w yciu gwn rol. Wystarczya najlejsza choby wtpliwo, eby natychmiast odsun talerz, mwic: To danie jest przyrzdzone bez mioci. Pod tym wzgldem potrafi popada w fantastyczne stany natchnienia. Kiedy zaledwie sprbowawszy naparu z rumianku odstawi filiank kwitujc jego smak jednym zdaniem: To paskudztwo smakuje oknem. Zarwno ona, jak i suce zdziwiy si, adna z nich nie syszaa bowiem o kim, kto znaby smak gotowanego okna, ale kiedy sprboway naparu chcc to zrozumie, natychmiast zrozumiay: paskudztwo miao smak okna. By mem doskonaym: nigdy nie podnis niczego z podogi, nie gasi wiata, nie zamyka drzwi. Kiedy spostrzega w ciemnociach poranka brak guzika przy garderobie, syszaa, jak mwi: Czowiek powinien mie dwie ony, jedn do mioci, a drug do przyszywania guzikw. Codziennie przy pierwszym yku kawy i przy pierwszym yku dymicej zupy wydawa z siebie rozdzierajcy, cho nikogo ju nie przeraajcy skowyt, ktry poprzedza grob: W dniu, kiedy wyprowadz si z tego domu, wiedzcie, e to dlatego, i mam ju do chodzenia cay czas z poparzonymi ustami. Mawia, e nigdy nie przygotowywano tak smacznych i urozmaiconych obiadw jak w dni, w ktre nie mg ich tkn wskutek zaycia piguek przeczyszczajcych i by tak wicie przekonany, e jest to perfidnie uknuty przez maonk spisek, i w rezultacie nie bra adnych rodkw, jeli i ona nie braa ich razem z nim. Majc ju do tego braku zrozumienia, poprosia go o niezwyky prezent na swoje urodziny: aby przez jeden dzie podj si domowych obowizkw. Rozbawiony przysta na to i rzeczywicie, ju od witu, przej dom we wadanie. Poda wspaniae niadanie, ale zapomnia, e jaja sadzone jej szkodz i e nie pije kawy z mlekiem. Nastpnie wyda polecenia dotyczce urodzinowego obiadu dla omiu zaproszonych goci i tak bardzo si stara, eby wykaza, i potrafi zarzdza wszystkim lepiej od niej, e przed poudniem, nie okazujc najmniejszego zaenowania, musia skapitulowa. Ju w pierwszej chwili

zda sobie spraw, e nie ma najmniejszego pojcia, gdzie si co znajduje, szczeglnie w kuchni, suce za pozwoliy mu na wywrcenie kuchni do gry nogami w poszukiwaniu czegokolwiek, bo i one przyczyy si do tej zabawy. O dziesitej nie podjto jeszcze adnych przygotowa do obiadu, bo nie zakoczono w domu porzdkw, nie sprztnito sypialni, azienka nie zostaa wymyta, zapomnia o papierze toaletowym, zapomnia zmieni przecierada i wysa stangreta po dzieci, wreszcie pomyli podzia funkcji wrd suby: kucharce kaza pocieli ka, pokojwkom za gotowa. O jedenastej, kiedy lada chwila przyby mieli gocie, rozgardiasz w domu osign ju takie rozmiary, e Fermina Daza, ledwie ywa ze miechu, przeja ster, ale bez poczucia triumfu, jakby sobie tego yczya, lecz zdjta litoci wobec domowej niezaradnoci ma. On, zraniony, westchn przytaczajc ten sam co zawsze argument: Przynajmniej nie poszo mi tak le, jakby poszo tobie, gdyby prbowaa leczy chorych. Nauczka nic nikomu nie daa. Z biegiem lat oboje dochodzili, rnymi zreszt drogami, do mdrej konkluzji, e nie da si y razem inaczej, ani kocha inaczej: na tym wiecie nie ma nic trudniejszego od mioci. W peni swego nowego ycia Fermina Daza widywaa Florentina Ariz z okazji rnych uroczystoci, tym czciej, im bardziej awansowa w pracy, ale nauczya si zachowywa z tak naturalnoci, i niejednokrotnie, przez roztargnienie, zapominaa przywita si z nim. Czsto syszaa, jak o nim mwiono, gdy w wiecie interesu jego spokojny, ale niepowstrzymany awans w KTRz by staym tematem. Obserwowaa, e jego maniery nabieraj ogady, a niemiao rozmywa si niczym tajemnicza dal, e suy mu lekka nadwaga, e pasuje do niego powolno waciwa jego wiekowi i e z godnoci znosi spustoszenia poczynione przez ysin. Jedyn rzecz, od ktrej nigdy nie odstpi, mimo upywajcego czasu i zmieniajcej si mody, byy jego ponure ubrania, anachroniczne surduty, jeden jedyny kapelusz, poetyckie kokardy z pasmanterii jego matki, zowrogi parasol. Fermina Daza stopniowo przyzwyczaia si spostrzega go inaczej, by ostatecznie przesta go czy z owym chudym modziecem, ktry siadywa w huraganie tych lici skweru Los Evangelios, by wzdycha do niej. W kadym razie nigdy nie patrzya na niego obojtnie i zawsze cieszya si z dobrych wiadomoci o nim, bo powoli uwalniay j z poczucia winy. A jednak, kiedy ju sdzia, e cakowicie wymazaa go z pamici, pojawi si w najmniej przez ni spodziewanym miejscu, przeistoczony w zjaw z jej nostalgii. Wraz z pierwszymi podmuchami staroci zacza przeczuwa, e co nieodwracalnego staje si w jej yciu zawsze, gdy odzywa si grzmot przed ulew. Bya to nie zagojona rana od pojedynczego, kamienistego pioruna, rozlegajcego si przez wszystkie dni padziernikowe punktualnie o trzeciej po poudniu w grach Villanueva, ktrego wspomnienie stawao si z latami coraz wyraniejsze. Podczas gdy nowsze wspomnienia zamazyway si po paru dniach w pamici, te zwizane z legendarn podr przez prowincj kuzynki Hildebrandy staway si, z perwersyjn ostroci nostalgii, tak ywe, jakby wszystko to miao miejsce wczoraj. Przypominaa sobie Manaure, grskie Manaure, jego jedyn, prost i zielon uliczk, jego ptaki na dobr wrb, dom peen lkw, gdzie budzia si w nocnej koszuli przemoczonej rzewnymi zami Petry Morales,, zmarej z mioci wiele lat przedtem w tym samym ku, w ktrym teraz spaa Fermina Daza. Przypominaa sobie wczesny smak guajaw, ktry ju nigdy pniej nie by taki sam, przeczucia tak intensywne, e ich szum przypomina szum deszczu, topazowe wieczory w San Juan del Cesar, kiedy wychodzia na spacery ze swym dworem rozwiergotanych kuzynek i zaciskaa zby, by serce nie wyskoczyo jej z garda, kiedy zbliay si do urzdu telegraficznego. Sprzedaa bez targw dom ojca, bo nie moga wytrzyma blu modoci, widoku z balkonu na smutny skwer, tajemniczej woni gardenii w upalne noce, przeraenia na widok portretu dawnej damy w lutowym zmierzchu, kiedy przesdzony zosta jej los, i gdziekolwiek signa pamici w tamte czasy, zawsze potykaa si o wspomnienie Florentina Arizy. Bya jednak na tyle rozsdna, e zdawaa sobie spraw, i nie s to wspomnienia miosne ani te wynikajce z wyrzutw sumienia, lecz obraz nieokrelonej przykroci, pozostawiajcy lady ez. Nie bya wiadoma tego, e grozi jej ta sama puapka wspczucia, ktra zgubia tyle zaskakiwanych , ofiar Florentina Arizy. Mocno chwycia si ma. Wanie wtedy, kiedy jej najbardziej potrzebowa, starszy

bowiem od niej o dziesi lat, z wszystkimi, niekorzystnymi dla siebie konsekwencjami, bka si sam i na olep we mgle podeszego wieku, bo nie tylko by mczyzn, ale i znacznie sabszym czowiekiem. Znali si nawzajem tak dalece, i majc za sob prawie trzydzieci lat maestwa byli niczym jedna, cho rozdzielona istota i nierzadko czuli si zaenowani tym, i tak czsto, wcale nie majc takich intencji, odgaduj swoje myli czy te naraaj si na mieszno, gdy w towarzystwie jedno z nich mwi to, co drugie zamierzao wanie powiedzie. Razem przezwyciyli powszednie niezrozumienie, chwilowe nienawici, wzajemne wistwa i fantastyczne byskawice chway maeskiego wsplnictwa. By to czas ich najlepszej mioci, kiedy kochali si bez popiechu i bez ekscesw, coraz bardziej wiadomi i wdziczni losowi za swoje nieprawdopodobne zwycistwa nad wszelkimi przeciwnociami. ycie, oczywicie, miao ich jeszcze podda innym miertelnym prbom, ale to ju byo niewane: dotarli na drugi brzeg. Z okazji zwizanych z nadejciem nowego wieku uroczystoci przygotowano program obchodw peen wspaniaych atrakcji, spord ktrych najbardziej pamitny okaza si pierwszy lot balonem, efekt niewyczerpanej pomysowoci doktora Urbino. P miasta zebrao si na Play Arsenau, by podziwia ogromny balon z tafty w barwach narodowych, majcy zainaugurowa poczt lotnicz do lecego okoo trzydziestu mil na pnocny wschd w linii prostej San Juan de la Cienaga. Doktor Juvenal Urbino i jego maonka, znajcy ju balonowe emocje z paryskiej Wystawy wiatowej, jako pierwsi weszli do wiklinowego kosza, razem z inynierem lotu i szecioma zaproszonymi notablami. Wieli ze sob list od gubernatora prowincji do wadz miejskich San Juan de la Cienaga, w ktrym ogaszano na uytek potomnoci, i jest to pierwsza poczta wysana drog powietrzn. Jeden z kronikarzy Diario del Comercio zapyta doktora Juvenala Urbino, jakie byyby jego ostatnie sowa, gdyby przyszo mu zgin podczas tej eskapady, on za bez namysu udzieli odpowiedzi, po ktrej spotka go miao tyle krzywdzcych obelg: - W moim mniemaniu - powiedzia - wiek XIX dla caego wiata odchodzi w przeszo, tylko nie dla nas. Zagubiony pord szczerze wzruszonego tumu, piewajcego Hymn Narodowy w trakcie wznoszenia si balonu, Florentino Ariza, usyszawszy wypowiedziany przez jednego z gapiw komentarz, gotw by uzna za wasn ow opini, e nie jest to najwaciwsza przygoda dla kobiety, a tym bardziej dla kobiety w wieku Ferminy Dazy. Mimo wszystko nie byo to a tak niebezpieczne. A przynajmniej nie tyle niebezpieczne co przygnbiajce. Balon bez adnych problemw dotar do swego miejsca przeznaczenia, odbywszy przyjemn podr po nieprawdopodobnie bkitnym niebie. Lot by dobry, lecieli nisko, przy agodnym i sprzyjajcym wietrze, wpierw nad onieonymi acuchami gr, a pniej nad rozlegym obszarem mokrade Cienaga Grand. Z wysokoci nieba ujrzeli, tak jak je spotrzega sam Bg, ruiny bardzo starego i bohaterskiego miasta, Cartegena de Indias, najpikniejszego miasta wiata, opuszczonego teraz przez mieszkacw w obawie przed choler, po zwyciskim, trwajcym trzy stulecia odpieraniu i przetrzymaniu angielskich oble i korsarskich gwatw. Ujrzeli nienaruszone mury, chwasty zarastajce ulice, fortyfikacje pokonane przez bratki, marmurowe paace i zote otarze z wicekrlami przeartymi w swoich zbrojach zaraz do szpiku koci. Lecieli nad osadzonymi na palach, wymalowanymi w wariackie kolory domkami Trojas de Cataca, nad ich hodowlanymi zagrodami jadalnych iguan, kiciami balsamin i alstromerii w nawodnych ogrdkach. Setki nagich dzieci, zachcanych oglnym wrzaskiem, wskakiwao do wody, wyskakiwao przez okna, skakao z dachw, rzucao si ze sterowanych z zadziwiajc sprawnoci czen i nurkowao jak delfiny, by wyawia zawinitka z ubraniami, flakoniki z maci kamforow na kaszel i ywno pochodzc z dobroczynnych akcji - wszystko to rzucaa im z balonowego kosza pikna pani w kapeluszu z pirami. Lecieli nad oceanem cienistych plantacji bananowych, ktrych cisza unosia si ku nim jak miertelne opary, i Fermina Daza przypomniaa sobie wwczas czasy, kiedy miaa trzy, moe cztery latka i przechadzaa si przez mroczny gaj, trzymajc za rk matk, te bdc prawie

dzieckiem, pord innych kobiet ubranych, jak i ona, w muliny, w kapeluszach z gazy i z biaymi parasolkami. Inynier pokadowy, obserwujcy wiat przez lunet, powiedzia: Wygldaj jak trupy. Poda lunet doktorowi Juvenalowi Urbino, ten za ujrza midzy zasiewami woy zaprzone do wozw, pasy ochronne wzdu linii kolejowej, cite lodem kanay nawadniajce i wszdzie, gdziekolwiek skierowa wzrok, lece ciaa ludzkie. Kto powiedzia, i skdind mu wiadomo, e cholera sieje ogromne spustoszenia wrd ludnoci Cienaga Grand. Doktor Urbino odpowiadajc nie odrywa lunety od oka. - Jest to widocznie jaka specyficzna odmiana cholery - powiedzia - bo kady trup ma w potylicy lad po strzale. Niebawem znaleli si nad spienionym morzem i bez adnych niespodzianek wyldowali na rozgrzanej play, ktrej popkany saletrzany grunt parzy ywym ogniem. Tam czekay na nich miejscowe wadze, osaniajc si przed socem jedynie zwykymi, uywanymi na co dzie parasolami, czekaa wymachujca chorgiewkami w rytm hymnw szkolna dziatwa, krlowe piknoci w koronach ze zoconego kartonu i ze zwidymi od spiekoty bukietami oraz kwiat niewieci bogatego miasta Gayra, czyli najpikniejsze w owych czasach kobiety na wybrzeu karaibskim. Fermina Daza pragna jedynie jeszcze raz zobaczy rodzinne miasteczko i porwna je ze swoimi najstarszymi wspomnieniami, nikomu nie pozwolono jednak na zwiedzanie, a to ze wzgldu na niebezpieczestwo zarazy. Doktor Juvenal Urbino wrczy wadzom historyczny list, ktry pniej zawieruszy si pord innych papierw i nigdy go ju nie odnaleziono, a zgromadzone towarzystwo omal si nie udusio w spiekocie przemwie. Przetransportowano ich wreszcie na muach do przystani w Pueblo Viejo, gdzie trzsawiska czyy si z morzem, inynier nie zdoa bowiem doprowadzi do ponownego wzniesienia si balonu. Fermina Daza bya przekonana, i dawno temu, gdy bya maym dzieckiem, przejedaa tamtdy z matk wozem cignitym przez zaprzg wow. Ju jako dorosa dziewczyna wielokrotnie opowiadaa to ojcu, on za do mierci utrzymywa, e jest rzecz absolutnie niemoliw, eby moga to pamita. - Pamitam bardzo dobrze t podr i byo dokadnie tak, jak mwisz - powiedzia jej - ale to si dziao co najmniej pi lat przed twoim urodzeniem. Uczestnicy wyprawy balonowej wrcili do macierzystego portu trzy dni pniej, wycieczeni caonocn burz i witani przez miasto jak bohaterowie. W tumie sta te oczywicie Florentino Ariza, ktry dostrzeg na twarzy Ferminy Dazy lady przemczenia. Niemniej, tego samego popoudnia ujrza j ponownie na pokazie cyklistw, zorganizowanym rwnie z inicjatywy ma, i nie byo wida po niej jakichkolwiek oznak zmczenia. Prowadzia niezwyky welocyped, przypominajcy raczej jak machin cyrkow, z niezwykle wysokim przednim koem, nad ktrym siedziaa, i bardzo maym tylnym, ledwie sucym do utrzymania rwnowagi. Ubrana bya w bufiaste szarawary z kolorowymi lamwkami, wzbudzajc oglne zgorszenie starszych dam i zakopotanie wrd panw, nikt jednak nie pozosta obojtny wobec jej zrcznoci. Takie oto wanie i jeszcze inne ulotne obrazy nagromadzone w cigu tylu lat objawiay si Florentinowi Arizie niespodziewanie, na chybi trafi, i znikay rwnie szybko, jak si pojawiay, pozostawiajc w jego sercu sieczk niepokoju. Wyznaczay jednak rytm jego ycia, pozna bowiem okruciestwo czasu nie tyle na wasnej skrze, ile na nieuchwytnych zmianach dostrzeganych w Ferminie Dazie, za kadym razem gdy j widzia. Pewnego wieczoru zaszed do Mesn de don Sancho, eleganckiej restauracji kolonialnej, i zaj, jak zwyk to czyni, kiedy samotnie siada do swych podwieczorkw wrbelka, najbardziej oddalony stolik. Nagle, w olbrzymim lustrze wiszcym w gbi sali, zauway przy stole Fermin Daz, z mem i dwiema innymi parami, a e siedzia pod odpowiednim ktem, mg przyglda si jej odbiciu w caym jej blasku. Bya cakowicie bezbronna w trakcie rozmowy prowadzonej z wdzikiem i przerywanej co chwila miechem wybuchajcym niczym sztuczne ognie, a jej uroda janiaa wikszym ni kiedykolwiek blaskiem w wietle ogromnych yrandoli z krysztaowych ez: Alicja znowu znalaza si po drugiej

stronie lustra. Florentino Ariza z zapartym tchem syci si jej widokiem, patrzy, jak siga po jedzenie, patrzy, jak ledwie prbuje wina, patrzy, jak przekomarza si z czwartym z rodu don Sanczw, razem z ni przey chwil jej ycia przy swoim pustym stole i przez nikogo nie zauwaony odby ponadgodzinn przechadzk po zabronionym terenie jej intymnoci. Nastpnie wypi kolejne cztery filianki kawy, aby posiedzie duej, dopki nie ujrza jej wychodzcej wraz z ca grup. Przeszli tak blisko, i rozpozna jej zapach pord podmuchw innych perfum towarzyszcych jej kobiet. Od tej nocy poczwszy, niemal przez cay rok naprzykrza si wacicielowi restauracji, oferujc mu wszystko, czego by w yciu najbardziej pragn, w pienidzach lub w przysugach, lub w czym tylko by zechcia, byleby mu sprzeda lustro. Szo mu nader opornie, bo stary don Sancho wierzy w legend, e owa przepikna rama, wyrzebiona przez weneckich ebenistw, bya drugim egzemplarzem po, stanowicej wasno Marii Antoniny bliniaczej ramie, ktra znikna bez ladu: dwa unikalne klejnoty. Kiedy wreszcie uleg, Florentino Ariza powiesi lustro u siebie w salonie, bynajmniej nie dla urody ramy, lecz dla jej wewntrznej przestrzeni, ktr przez dwie godziny zajmowa ukochany wizerunek. Gdy spotyka Fermin Daz, najczciej sza trzymajc ma pod rk, oboje za, cakowicie do siebie dopasowani, poruszali si w swoim wasnym krgu z zadziwiajc pynnoci syjamskich blinit, zaamujc si jedynie wtedy, kiedy si z nim witali. Doktor Juvenal Urbino ciska mu do, w rzeczy samej, po przyjacielsku, przy niektrych okazjach posuwajc si nawet do poklepania go po ramieniu. Ona za, poddajc go karze bezosobowego rytuau towarzyskiej uprzejmoci, nigdy nie uczynia najmniejszego gestu, dziki ktremu mgby przynajmniej przypuszcza, e pamita go ze swych panieskich czasw. yli w dwch odmiennych wiatach, ale podczas gdy on chwyta si rozpaczliwie wszystkich moliwych sposobw, aby zmniejszy dzielcy ich dystans, ona nie zrobia niczego, co nie prowadzioby w kierunku wprost przeciwnym. Upyno wiele czasu, zanim odway si pomyle, i owa obojtno nie bya niczym innym jak pancerzem przed strachem. Przyszo mu to niespodziewanie na myl podczas wodowania pierwszego statku rzecznego wybudowanego w miejscowej stoczni, ktra to uroczysto staa si zarazem pierwsz sposobnoci oficjalnego reprezentowania wuja Leona XII przez Florentina Ariz penicego funkcj wiceprezesa KTRz. Ten zbieg okolicznoci przyda uroczystociom specjalnej rangi, nie zabrako wic na nich adnej ze znaczcych w yciu miasta osobistoci. Florentino Ariza zajmowa si wanie gomi w gwnym, pachncym jeszcze wie farb i rozpuszczon smo salonie statku, kiedy na nabrzeu rozlega si potna burza oklaskw, orkiestra za oddaa triumfaln salw marsza. Musia powstrzyma dreszcze, niemal tak stare jak on sam, gdy ujrza pikn, trzymajc si ramienia ma kobiet swoich snw, wspania w swej dojrzaoci, kroczc niczym krlowa z innych czasw w szpalerze kompanii honorowej w paradnych mundurach, w zawierusze serpentyn i kwietnych patkw, rzucanych jej z okien. Oboje odpowiadali na owacje dzikczynnym ruchem doni, ona jednak wygldaa tak olniewajco, i zdawaa si i samotnie pord tumu, ubrana caa w imperialne zoto, poczwszy od pantofelkw na wysokim obcasie i etoli z lisich kit, a na oszaamiajcym kapeluszu skoczywszy. Florentino Ariza oczekiwa ich na mostku, razem z wadzami prowincji, pord oguszajcego huku muzyki, petard i przecigego trzykrotnego wycia syreny, ktre spryskao par cae nabrzee. Juvenal Urbino przywita si z czekajcym na szeregiem z tak waciw mu naturalnoci, i kady z tych ludzi by przekonany, e doktor darzy go jakimi specjalnymi wzgldami: wpierw z kapitanem statku w galowym mundurze, nastpnie z arcybiskupem, potem z gubernatorem i jego maonk, pniej z burmistrzem i burmistrzow, wreszcie z dowdc okrgu wojskowego, niedawno przybyym z Andw. Tu za przedstawicielami wadz sta, ledwie widoczny wrd tylu notabli, Florentino Ariza ubrany w czarny pcienny surdut. Przywitawszy si z dowdc wojskowym, Fermina jakby zawahaa si na widok wycignitej doni Florentina Arizy. Wojskowy, gotw przedstawi ich sobie, zapyta j, czy si nie znaj. Nie powiedziaa ani tak, ani nie, podajc jedynie Florentinowi Arizie do z salonowym umiechem. Zdarzyo si to ju

dwukrotnie w przeszoci i miao si zdarzy jeszcze par razy, Florentino Ariza przyjmowa wic to zawsze jako waciwy dla charakteru Ferminy Dazy sposb bycia. Tego jednak popoudnia, w swej nieograniczonej umiejtnoci udzenia si, zastanowi si, czy tak zacita obojtno nie jest aby pretekstem do zatajenia udrki miosnej. Ju sama myl rozbudzia w nim tsknoty. Ponownie zacz kry wok siedziby Ferminy Dazy pchany takim samym pragnieniem, jakie wiele lat temu kazao mu kry po parku Los Evangelios, tym razem jednak nie z powzitym z gry zamiarem, by zosta przez ni zauwaonym, lecz wycznie pragnc j ujrze i upewni si, e jeszcze istnieje. Z t rnic, i teraz trudno mu byo przej niezauwaonym. Dzielnica La Manga znajdowaa si na wyspie oddzielonej od historycznych granic miasta kanaem zielonych wd, niemal pustynnej i poronitej krzewami icaco, ktre w czasach Kolonii suyy za schronienie niedzielnym kochankom. W pniejszych latach zburzono stary kamienny most Hiszpanw i wybudowano inny, solidny, z jarzcymi si kloszami wiate latarni, aby umoliwi przejazd nowym, cignitym przez muy tramwajom. Z pocztku mieszkacy La Manga musieli cierpie nie przewidziane przez projektodawcw katusze: nocleg w pobliu pierwszej wybudowanej w miecie elektrowni, ktrej praca powodowaa nieustanne drenie ziemi. Nawet doktor Juvenal Urbino, mimo swego autorytetu, nie zdoa doprowadzi do przeniesienia jej w takie miejsce, gdzie nie zawadzaaby nikomu, dopki nie dopomogy mu jego wyprbowane konszachty z bosk opatrznoci. Pewnej nocy w elektrowni nastpia potworna eksplozja, kocio przelecia nad nowymi budynkami, przemierzy niebo nad poow miasta i uderzy w gwny kruganek klasztoru witego Juliana Gocinnego. Stary i zrujnowany budynek sta ju pusty od pocztku owego roku, ale kocio spowodowa mier czterech winiw, ktrzy tej wanie nocy zbiegli z miejscowego wizienia chronic si w kaplicy. Owo spokojne przedmiecie, z tak piknymi miosnymi tradycjami, przeistoczywszy si w luksusow dzielnic nie byo najwaciwszym miejscem dla trudnych mioci. Ulice latem pokryte byy warstwami kurzu, zim tony w bocie, a przez cay rok ziony pustk, stojce za gdzieniegdzie domy ukryte pord gsto zaronitych ogrodw miay wyoone mozaikami tarasy zamiast dawnych wysoko zawieszonych balkonw, wybudowanych jakby specjalnie po to, by odstrcza kusujcych zalotnikw. Pocieszajce przynajmniej byo to, i w owym czasie nastaa moda na popoudniowe przejadki w starych wynajmowanych Wiktoriach przerobionych na jednokonki, a spacery te koczyy si na jednym ze wzgrz, skd lepiej ni z latarni morskiej mona byo podziwia rozdzierajce zmierzchy padziernika i obserwowa podstpne rekiny czyhajce przy play seminarzystw, a take ogromny biay czwartkowy transatlantyk, ktry w chwili, gdy przepywa kanaem portowym, mona byo niemal dotkn rk. Florentino Ariza zwyk po cikim dniu w biurze wynajmowa wiktori, ale nie skada budy, jak to byo w zwyczaju w okresie upaw, lecz tkwi w jej wntrzu ukrywajc si w gbi, niewidzialny w jej mroku, zawsze sam i zawsze wydajc zaskakujce polecenia co do kierunku jazdy, aby nie wzbudza podejrzliwoci wonicy. Jedynym interesujcym go celem przejadki by niemal niewidoczny pomidzy liciastymi gami drzew bananowych i mango partenon z rowawego marmuru, niefortunna replika idyllicznych rezydencji z plantacji bawenianych Luizjany. Dzieci Ferminy Dazy wracay do domu tu przed pit. Florentino Ariza widzia, jak przyjedaj rodzinnym powozem i jak potem doktor Juvenal Urbino wychodzi i wyrusza w sw codzienn tras lekarskich wizyt, ale przez niemal rok tych spacerw nie mg dostrzec najmniejszego choby, tak przez niego upragnionego sygnau. Pewnego popoudnia, kiedy upar si, e wybierze si na samotn przejadk, mimo e zacza si ju pierwsza z niszczycielskich ulew czerwcowych, ko, polizgnwszy si w bocie, przewrci si. Florentino Ariza z przeraeniem zda sobie spraw, e znajduj si dokadnie przed rezydencj Ferminy Dazy, i nie pomylawszy nawet, e jego konsternacja moe go zdekonspirowa, bagalnie krzykn do wonicy. - Nie tutaj, bagam! Wszdzie, tylko nie tutaj. Ogupiay z powodu tego ponaglania, wonica usiowa podnie konia nie wyprzgajc go

i w rezultacie zama dyszel. Florentino Ariza wylaz z powozu, jak potrafi, cierpliwie znoszc pniej upokorzenie w srogim deszczu, a w kocu inni spacerowicze zaoferowali mu pomoc, i odwieli go do domu. Gdy jeszcze czeka, jedna z sucych rodziny Urbino, spostrzegszy go w przemoczonym ubraniu, brodzcego w bocie po kolana, zaniosa mu parasol, aby mg schroni si na tarasie. Florentino Ariza w swych najmielszych majakach nie ni o takim szczciu, teraz jednak wolaby umrze, ni ukaza si oczom Ferminy Dazy w tak opakanym stanie. Mieszkajc na starym miecie, Juvenal Urbino w kad niedziel udawa si wraz z rodzin pieszo do katedry, na msz o godzinie smej, na ktrej obecno miaa charakter bardziej towarzyski ni religijny. Pniej, gdy przeprowadzili si do nowego domu, przez wiele lat jedzili do katedry powozem, pozostajc czasami nieco duej, by pogawdzi z przyjacimi pod palmami w parku. Kiedy jednak w La Manga wybudowano seminarium duchowne, posiadajce, poza wasnym kocioem, prywatn pla i wasny cmentarz, rodzina Urbino, wyjwszy nader uroczyste okazje, przestaa bywa w katedrze. Nic nie wiedzc o tych zmianach, Florentino Ariza przez wiele niedziel czeka na tarasie Parafialnej pilnujc wyjcia po kadym z trzech naboestw. Pniej zrozumia swj bd i uda si do nowego kocioa, jeszcze do niedawna bdcego w modzie, i tam, punktualnie o smej, odnalaz doktora Juvenala Urbino ze swymi dziemi i nadal spotyka ich przez cztery kolejne sierpniowe niedziele, ale Ferminy Dazy z nimi nie byo. W jedn z tych niedziel odwiedzi przylegy nowy cmentarz, na ktrym rezydenci osiedla La Manga budowali swe okazae grobowce, i serce mu si cisno, kiedy dostrzeg w cieniu ogromnych ceib najokazalszy ze wszystkich, ukoczony ju, z gotyckimi witraami, z marmurowymi anioami i zotymi literami na zotych tablicach dla caej rodziny. Midzy nimi, oczywicie, bya tablica pani Ferminy Dazy Urbino de la Calle, obok za jej ma, ze wsplnym epitafium: Razem rwnie w pokoju Pana. Przez reszt roku Fermina Daza nie uczestniczya w adnej z oficjalnych ani towarzyskich uroczystoci, nawet w uroczystociach boonarodzeniowych, podczas ktrych tak ona, jak i jej m byli zazwyczaj gwnymi protagonistami. Ale najbardziej dao si odczu jej nieobecno podczas koncertu inaugurujcego kolejny sezon operowy. W czasie przerwy Florentino Ariza znalaz si przy grupie, w ktrej bez wtpienia mwiono o niej, nie wymieniajc jej nazwiska. Mwili, e kto widzia, jak w czerwcu wsiadaa o pnocy na pokad pyncego do Panamy transatlantyku towarzystwa Cunard, ukrywajc twarz za ciemn woalk, aby nie mona byo dostrzec ladw zerajcej j wstydliwej choroby. Kto zapyta, co to za przypado miaa dotkn kobiet o tak niespoytych siach, odpowied za, ktr otrzyma pytajcy, przepojona bya czarn ci: - Tak dystyngowana dama moe mie jedynie suchoty. Florentino Ariza wiedzia, e bogaci z jego stron nie choruj na krtkotrwae choroby. Albo umierali nagle, niemal zawsze w przededniu jednego z wikszych wit, ktre w zwizku z aob przepadao, albo gali w chorobach powolnych i odraajcych, ktrych intymne szczegy staway si w kocu wiadome wszystkim. Odosobnienie w Panamie oznaczao dla bogaczy niemal przymusow pokut. Poddawali si woli boej w Szpitalu Adwentystw, ogromnej biaej szopie zagubionej w prehistorycznych ulewach zatoki Darien, gdzie zdezorientowani pacjenci nie mogli si doliczy, jak mao ycia im jeszcze pozostawao, i w ktrej pojedynczych pokojach z osonitymi ptnem oknami nikt nie mg by cakowicie i do koca pewny czy zapach kwasu karbolowego oznacza zdrowie czy mier. Ozdrowiecy wracali obadowani wspaniaymi prezentami, ktre rozdawali penymi garciami, z niejakim lkiem, czy aby zostanie im wybaczony w nietakt, e przeyli. Niektrzy mieli brzuchy poorane barbarzyskimi bliznami, jakby rany zszywane byy dratw, w czasie wizyt unosili koszul, by pochwali si nimi, porwna je z bliznami tych, ktrzy zmarli duszc si z nadmiaru szczcia i przez reszt swoich dni nieustannie opowiadali i opowiadali o anielskich wizjach, jakie mieli pod wpywem chloroformu. Nikt natomiast nie pozna nigdy wizji tych, ktrzy nie powrcili, a spord nich tych najsmutniejszych: zmarych na wygnaniu w pawilonie grulikw, bardziej ze smutku w trapicym ich deszczu ni w wyniku choroby. Florentino Ariza nie wiedzia, co wolaby dla Ferminy Dazy, gdyby mia wybr. Przede wszystkim jednak wola prawd, nawet gdyby bya nie do zniesienia, i cho wytrwale jej

szuka, nie dotar do niej. Wydawao mu si czym niepojtym, e nie znalaz si nikt, kto mgby wskaza najmniejszy chocia lad potwierdzajcy krc wersj. W wiecie statkw rzecznych, a wic w jego wiecie, nie byo takiej tajemnicy, ktrej udaoby si dochowa, ani takiej poufnej informacji, ktr mona byoby utrzyma w sekrecie. Niemniej o kobiecie w czarnej woalce nikt nie sysza. Nikt nic nie wiedzia, i to w miecie, gdzie wiedziano wszystko, a o wielu rzeczach wiedziano nawet wczeniej, zanim si zdarzyy. Przede wszystkim wrd bogaczy. Ale i w tym gronie nikt nie potrafi wyjani powodw zniknicia Ferminy Dazy. Florentino Ariza nadal kry po La Manga, niezbyt nabonie wysuchujc mszy w bazylice seminarium, uczestniczc w uroczystociach, ktre w innym stanie ducha darowaby sobie bez alu, mijajcy jednak czas potwierdza jedynie wiarygodno wersji. Wszystko wydawao si normalne w domu Urbinw, oprcz braku matki. Pord tych docieka natrafi na informacje, ktrych nie zna lub wcale nie szuka, midzy nimi za na wiadomo o mierci Lorenza Dazy w jego rodzinnym kantabryjskim miasteczku. Pamita, e przez wiele lat widywa go w Parafialnej w trakcie wrzaskliwych wojen szachowych, w ktrych uczestniczy zdartym od cigego gadania gosem, coraz grubszy i coraz bardziej zgorzkniay, w miar jak ton w ruchomych piaskach zej staroci. Od czasu niesympatycznego niadania z anywk w ubiegym wieku nie zamienili ze sob sowa i Florentino Ariza by wicie przekonany, e Lorenzo Daza wci je wspomina z t sam co i on niechci, cho przecie postawi na swoim i tak wietnie wyda crk za m, co byo jedynym sensem jego ycia. Tak bardzo jednak pragn doj prawdy o zdrowiu Ferminy Dazy, i ponownie zaszed do Parafialnej, by usysze j wprost od ojca, w czasie kiedy mia tam miejsce historyczny turniej, w ktrym Jeremiasz de Saint - Amour zagra przeciwko czterdziestu dwm przeciwnikom. I tak oto dowiedzia si, e Lorenzo Daza zmar i nowina ta ucieszya go z caego serca, cho zdawa sobie spraw, jaka jest cena tej radoci: nadal nie bdzie zna prawdy. Ostatecznie przyj jako najpewniejsz wersj o szpitalu dla nieuleczalnie chorych, za jedyne pocieszenie majc tylko znane przysowie: Chora kobieta, wieczna kobieta. W dniach najwikszego przygnbienia wystarczaa mu myl, e wiadomo o mierci Ferminy Dazy, gdyby do niej rzeczywicie doszo, mimo wszystko dotaraby nieproszona i do niego. Nie sdzone jej byo dotrze kiedykolwiek. Fermina Daza, ywa i zdrowa, przebywaa bowiem w hacjendzie, gdzie jej kuzynka Hildebranda Sanchez ya zapomniana od Boga i ludzi, p mili od osady Flores de Maria. Fermina Daza odjechaa bez awantur i scen, za obopln zgod, w chwili gdy oboje uwikani byli, niczym para niedojrzaych dzieciakw, w jedyny powany kryzys, jaki dotkn w cigu dwudziestu piciu lat ich trwae maestwo. Spado to na nich w spokoju penej dojrzaoci, kiedy czuli si ju cakowicie bezpieczni przed jakkolwiek puapk losu, z dorosymi ju i dobrze odchowanymi dziemi i z otwierajc si przed nimi przyszoci, w ktrej mogliby uczy si starzenia bez goryczy. Byo to dla nich na tyle niespodziewane, i nie chcc rozwizywa tego za pomoc krzykw, ez i porednikw, jak to byo przyjte na Karaibach, lecz odwoujc si do mdroci narodw europejskich, zaczli w kocu, od tego bycia ni std ni stamtd, brodzi w dziecicej sytuacji znikd. Fermina Daza postanowia wreszcie wyjecha, nie bardzo wiedzc dlaczego ani po co, po prostu z czystej wciekoci, on za nie by w stanie wyperswadowa jej tej decyzji, ubezwasnowolniony wasnym poczuciem winy. Fermina Daza rzeczywicie w najwikszej tajemnicy, z twarz osonit aobn mantylk, wesza o pnocy na pokad, ale nie transatlantyku Cunarda pyncego do Panamy, lecz stateczku pywajcego regularnie do San Juan de la Cienaga, miasta, w ktrym urodzia si, przeya dziecistwo i za ktrym tsknota stawaa si z kadym rokiem coraz bardziej nie do zniesienia. Wbrew woli ma i wbrew wczesnym zwyczajom, wzia ze sob do towarzystwa jedynie pitnastoletni wychowank dorastajc pomidzy domow sub, niemniej ojej podry powiadomiono kapitanw wszystkich statkw i wadze kadego portu. Kiedy naprdce podja decyzj, oznajmia dzieciom, i na trzy miesice udaje si na wypoczynek do ciotki Hildebrandy, ale zdecydowana bya pozosta tam na zawsze. Doktor Juvenal Urbino zbyt dobrze zna jej

stanowczy charakter, poza tym czu si tak przygnbiony, e przysta na to z pokor, traktujc to jako kar bosk za swoje cikie przewinienia. Ale jeszcze wiateka statku nie zdyy znikn na dobre, a ju oboje zaczli aowa swych saboci. Mimo utrzymywania konwencjonalnej korespondencji z informacjami o samopoczuciu dzieci i innych sprawach domowych, upyny niemal dwa lata, a adne z nich nie potrafio odnale takiej powrotnej drogi, ktra nie byaby zaminowana dum. W drugim roku dzieci przyjechay do Flores de Maria, by spdzi tu wakacje, i Fermina Daza czynia wszystko, co moliwe i niemoliwe, aby wygldao na to, e jest zadowolona ze swego nowego ycia. Do takich przynajmniej konkluzji doszed Juvenal Urbino czytajc listy syna. W tych samych dniach przebywa tam zreszt z pastersk wizyt biskup z Riohacha, dosiadajc pod oson baldachimu swej synnej biaej mulicy w haftowanym zotem czapraku. Za nim nadcignli pielgrzymi z najodleglejszych miejscowoci, akordeonici, wdrowni straganiarze i sprzedawcy amuletw i przez trzy dni hacjenda pena bya inwalidw i nieuleczalnie chorych, ktrzy w rzeczywistoci nie przychodzili dla uczonych kaza i cakowitych odpustw, lecz z powodu mulicy, o ktrej wie niosa, i za plecami swego waciciela czyni cuda. Biskup, wielce zaprzyjaniony z domem Urbinw de la Calle, i to od dawna, bo od czasw, gdy by zaledwie najzwyklejszym sug boym, zrejterowa pewnego popoudnia z wasnego jarmarku pragnc zje obiad w hacjendzie Hildebrandy. Po obiedzie, w czasie ktrego rozprawiano wycznie o sprawach ziemskich, odcign na bok Fermin Daz chcc j wyspowiada. Odmwia grzecznie, acz stanowczo, argumentujc, e nie uczynia nic takiego, za co miaaby si kaja. Cho nie byo to jej wiadomym zamiarem, odniosa wraenie, e jej odpowied dotrze tam, gdzie dotrze powinna. Doktor Juvenal Urbino zwyk mawia nie bez pewnej dozy cynizmu, e owe dwa gorzkie lata w jego yciu wyniky nie z jego winy, lecz z fatalnego zwyczaju obwchiwania przez jego on odziey, uywanej w cigu dnia przez ca rodzin, a wic i przez ni sam, eby po zapachu, choby na pierwszy rzut oka wydawaa si czysta, stwierdzi, czy naley odesa j do prania. Robia to od dziecka i nigdy nie sdzia, aby mogo to zwrci czyjkolwiek uwag, dopki m tego nie spostrzeg, i to od razu w noc polubn. Spostrzeg rwnie, e pali przynajmniej trzy razy dziennie papierosa zamykajc si w azience, ale do tego nie przykada wikszej wagi, bo kobiety z jego sfery zwyky zamyka si razem, ca gromadk, by rozmawia o mczyznach i pali, a nawet pi wdk z pkwartwek, i to tak, e niejedna padaa na podog pijana jak szewc. Jednak mania obwchiwania kadej czci garderoby, jaka tylko znalaza si pod rk, nie tylko wydawaa mu si niestosowna, ale i szkodliwa dla zdrowia. Nie braa tego powanie, tak jak w ogle nie braa powanie spraw, o ktrych nie miaa zamiaru dyskutowa, mawiajc, e nie dla czczej ozdoby Bg umieci na jej twarzy w dociekliwy nos wilgi. Pewnego dnia, kiedy akurat wysza na poranne zakupy, suba zaalarmowaa ssiadw szukajc trzyletniego panicza, ktrego nijak nie mogli znale w adnym z domowych zakamarkw. Przybya w chwili najwikszej paniki, dwu lub trzykrotnie obesza dom wszc jak pies posokowiec i odnalaza syna picego w szafie, w miejscu, w ktrym nikomu nie wpado do gowy go szuka. Kiedy zdumiony m zapyta, jak go znalaza, odpowiedziaa: - Po smrodzie kupy. Wch, w istocie rzeczy, nie suy jej wycznie do decydowania o praniu odziey czy do odnajdywania zagubionych dzieci: stanowi jej zmys orientacji we wszystkich yciowych okolicznociach, szczeglnie za w yciu towarzyskim. Juvenal Urbino by tego wiadkiem przez cay czas istnienia ich maeskiego zwizku, a zwaszcza na pocztku, kiedy Fermina, jako osoba cakowicie obca pord ludzi od trzystu lat wrogo do niej nastawionych, przepywaa mimo to midzy najeonymi koralowymi rafami, z nikim si nie zderzajc i panujc nad sprawami wiata tego ze zrcznoci, ktra moga si bra jedynie z nadprzyrodzonego instynktu. Nieszczsna godzina owego gronego daru, ktry swe pochodzenie mg zawdzicza zarwno odwiecznej mdroci, jak kamiennemu sercu, wybia pewnej fatalnej niedzieli przed naboestwem, kiedy Fermina Daza ze zwykego przyzwyczajenia obwchaa ubranie, ktre jej m mia na sobie

poprzedniego wieczoru, i dowiadczya niepokojcego wraenia, e bya w ku z innym mczyzn. Obwchaa wpierw marynark i kamizelk, jednoczenie odpinajc zegarek z dewizk, wyjmujc owek, portfel, troch monet wrzuconych luzem do kieszeni i odkadajc wszystko na toaletk, pniej obwchaa koszul odpinajc spink do krawatu, topazowe spinki do mankietw i zoty guzik do sztucznego konierzyka, nastpnie obwchaa spodnie wyjmujc pk jedenastu kluczy i scyzoryk z trzonkiem z masy perowej, na koniec za obwchaa kalesonki, skarpetki i lnian chusteczk z wyhaftowanym monogramem. Nie byo cienia wtpliwoci: w kadej z czci garderoby czai si zapach nieobecny przez tyle lat wsplnego poycia, zapach trudny do okrelenia, bo nie bya to ani wo kwiatw, ani sztucznych esencji, lecz co waciwego ludzkiej osobie. Nic nie powiedziaa i cho w nastpnych dniach nie natrafiaa ju na lad tamtego zapachu, obwchiwaa garderob ma nie dlatego, by j odda do prania, lecz z nieznonym, zerajcym jej wntrznoci niepokojem. Fermina Daza nie potrafia usytuowa owej woni w mowskim rozkadzie dnia. Nie mogo to by pomidzy porannym wykadem a obiadem, sdzia bowiem, e adna kobieta przy zdrowych zmysach nie oddawaaby si popiesznej mioci o takiej porze, a tym bardziej w trakcie lekarskiej wizyty, gdy trzeba zamie mieszkanie, pocieli ka, zrobi zakupy, przygotowa obiad i pewnie jeszcze zadrcza si, e jedno z dzieci moe by wczeniej odesane ze szkoy z rozbit kamieniem gow i zastanie j o jedenastej rano, nag, w nie sprztnitym pokoju i, na cholerny dodatek, z jakim lekarzem lecym na mamie. Z drugiej strony zbyt dobrze wiedziaa, e doktor Juvenal Urbino kocha si tylko w nocy, najchtniej w cakowitych ciemnociach, a w ostatecznoci przed niadaniem, przy pierwszym wiergocie ptakw. O kadej innej porze, jak sam mawia, wicej zachodu byo z rozbieraniem si, a potem z ubieraniem ni rozkoszy z koguciej mioci. Skaenie garderoby mogo wic nastpi tylko podczas jednej z wizyt lekarskich lub w jakim momencie skradzionym z jego szachowych lub kinowych wieczorw. Ta ostatnia moliwo trudna bya do sprawdzenia, bo w przeciwiestwie do wielu swoich przyjaciek Fermina Daza bya zbyt dumna, eby szpiegowa ma lub prosi kogo, by zrobi to za ni. Najlepsze dla ewentualnej zdrady godziny wizyt byy zarazem najatwiejsze do przeledzenia, doktor Juvenal Urbino zapisywa bowiem bardzo dokadnie nazwisko kadego z pacjentw, wcznie z kwotami honorariw, od pierwszej wizyty a do chwili, gdy odchodzcych z tego wiata egna po raz ostatni znakiem krzya i kilkoma sowami, ktre zapewniay mu spokj ducha. Fermina Daza przez wiele dni nie natrafiaa na obcy zapach w mowskiej garderobie, gdy nagle, po trzech tygodniach, w najmniej spodziewanym momencie odnalaza go ponownie czujc go, przez wiele dni pod rzd, znacznie intensywniej ni przedtem, cho jednym z tych dni bya niedziela powicona rodzinnym uroczystociom, w czasie ktrych nie rozstawali si ze sob ani na chwil. Pewnego wieczoru znalaza si niespodziewanie w gabinecie ma, wbrew swym zwyczajom, a nawet wbrew wasnej woli, jakby to nie ona, lecz zupenie kto inny robi co, czego nigdy sama by nie zrobia: rozszyfrowywaa za pomoc wspaniaej lupy bengalskiej zagmatwane zapiski wizyt z ostatnich miesicy. Po raz pierwszy przebywaa sama w tym przesyconym woni kreozotu gabinecie, zapchanym ksikami oprawnymi w skry nieznanych zwierzt, ciemniaymi fotografiami uczelnianych grup, honorowymi dyplomami, astrolabiami i fantazyjnymi sztyletami kolekcjonowanymi przez lata. Tajemne sanktuarium, zawsze przez ni uznawane za jedyne prywatne terytorium ma, byo jej zabronione, bo nie miao nic wsplnego z mioci, bya tu wic zaledwie kilka razy, zawsze razem z nim i zawsze w sprawach bahych. Nie czua si uprawniona do wkraczania tam samej, a tym bardziej do przeprowadzania dochodzenia, ktre wydawao jej si z gruntu nieprzyzwoite. Ale ju tu bya. Chciaa znale prawd i szukaa jej ze skwapliwoci ledwie porwnywaln do strasznego lku przed jej odnalezieniem, pchana nie kontrolowanym wichrem, silniejszym od jej wrodzonej dumy, silniejszym nawet od jej godnoci: fascynujca mka. Nie zdoaa niczego wyjani, bo pacjenci ma, z wyjtkiem ich wsplnych przyjaci,

stanowili rwnie cz jego zamknitego wiata: byli to ludzie bez tosamoci, ktrych zna nie z twarzy, lecz z ich dolegliwoci, nie z barwy oczu czy dziki pyncym z serca wynurzeniom, lecz z rozmiarw wtroby, z nalotu na jzyku, skrzepu w moczu, halucynacji podczas nocnej gorczki. Ludzie, ktrzy wierzyli w jej ma, ktrzy wierzyli, i yj dziki niemu, podczas gdy w rzeczywistoci yli dla niego i koczyli zredukowani do jednego zdania wypisanego przez niego wasnorcznie na dole protokou lekarskiego: Spokojnie, Bg czeka na ciebie w drzwiach. Fermina Daza opucia gabinet po dwch bezcelowych godzinach, odnoszc wraenie, e ulega niegodziwej pokusie. Podjudzana wasn wyobrani, zacza odkrywa zmiany w mu. Wydawa si jej nieszczery, niechtny przy stole i w ku, skonny do wybuchw gniewu i ironicznych docinkw, w domu za nie by ju tym spokojnym czowiekiem co kiedy, lecz lwem w klatce. Po raz pierwszy od lubu zwracaa uwag na jego spnienia, kontrolowaa go co do minuty i okamywaa, eby wydoby z niego prawd, czujc si pniej miertelnie zraniona, gdy sam sobie przeczy. Pewnej nocy obudzia si przeraona niejasnymi urojeniami, bo przywidzia jej si m wpatrujcy si w ni w ciemnociach oczami, ktre wyday jej si pene nienawici. Przeya wstrzs podobny do tego, jakiego dowiadczya w kwiecie modoci, kiedy ujrzaa Florentina Ariz stojcego przy jej ku, z t rnic, i tamten zjawi si nie z nienawici, lecz z mioci. Tym razem zreszt nie bya to fantazja: jej m nie spa o drugiej nad ranem, siedzc w ku i przypatrujc si picej onie, ale kiedy zapytaa, dlaczego to robi, zaprzeczy temu. Zoy z powrotem gow na poduszce i powiedzia: - Pewnie ci si przynio. Po tej nocy i po innych podobnych epizodach z tego okresu, kiedy Fermina Daza nie bya cakiem pewna, gdzie koczy si rzeczywisto, a gdzie zaczyna zudzenie, porazio j odkrycie, e zaczyna wariowa. Nagle zdaa sobie spraw, e m nie przystpi do komunii w czwartek Boego Ciaa ani w adn niedziel w cigu ostatnich tygodni i nie znalaz w tym roku czasu na rekolekcje. Kiedy go zapytaa, czemu naley przypisa owe niezwyke zmiany dokonujce si w jego duchowym zdrowiu, otrzymaa niejasn odpowied. Ten trop okaza si decydujcy, od pierwszej komunii bowiem, to znaczy od smego roku ycia nigdy w tak wanym dniu mu si to nie przydarzyo. W ten sposb uwiadomia sobie, e m nie tylko popad w grzech miertelny, ale na domiar zego postanowi tkwi w nim rezygnujc ze wsparcia swego spowiednika. Nie bya w stanie poj, i mona a tak bardzo cierpie przez co, co zdawao si by cakowicie przeciwne mioci, ale stao si, postanowia wic, e jedynym wyjciem, aby samej nie umrze, bdzie podoenie ognia pod legowisko mij zalewajcych trucizn jej wntrznoci. Jak postanowia, tak zrobia. Ktrego popoudnia zacza na tarasie cerowa skarpetki, podczas gdy jej m koczy sw codzienn lektur po sjecie. Nagle przerwaa robtk, uniosa okulary na czoo i bez najmniejszej zawzitoci, zawoaa go: - Doktorze! Zatopiony by w lekturze L Ile des pingouins, powieci czytanej w tych dniach przez wszystkich, i nie wynurzajc si z niej odpowiedzia: Om. Natara ponownie: - Spjrz mi w twarz. Uczyni to patrzc, lecz nie widzc jej w mgle okularw do czytania, ale nie musia ich zdejmowa, eby spon w ogniu jej spojrzenia. - Stao si co? - zapyta. - Wiesz lepiej ode mnie - powiedziaa. I nie powiedziaa nic wicej. Opucia okulary, by dalej cerowa skarpetki. Doktor Juvenal Urbino ju wiedzia, e dugie godziny niepokoju dobiegy kresu. Wbrew wasnym przeczuciom w moment nie okaza si sejsmicznym trzsieniem serca, lecz miosiernym ciosem spokoju. Poczu ogromn ulg, e wczeniej ni pniej nastpio to, co wczeniej czy pniej nastpi musiao: widmo panny Barbary Lynch wreszcie wkroczyo do domu. Doktor Juvenal Urbino pozna j cztery miesice temu, gdy czekaa na sw kolej w

przychodni Szpitala Miosierdzia, i natychmiast zrozumia, e co nieodwracalnego wanie stao si w jego yciu. Bya to wysoka grubokocista elegancka Mulatka, o skrze posiadajcej barw i delikatno melasy, ubrana tego dnia w czerwony kostium w biae grochy i w utrzymany w tym samym stylu kapelusz o szerokim rondzie ocieniajcym nawet rzsy. Jej pe wydawaa si by bardziej wyrazista ni u reszty istot ludzkich. Doktor Juvenal Urbino nie przyjmowa w przychodni, niemniej, ilekro by w pobliu i dysponowa wolnym czasem, wchodzi, by przypomnie swoim byym uczniom, e nie ma lepszego lekarstwa od dobrej diagnozy. Nieprzypadkowo znalaz si wic przy badaniu niespodziewanej Mulatki, zwaajc, aby jego wychowankowie nie dostrzegli u niego adnego odruchu, ktry nie wydaby si przypadkowy i ledwie na ni patrzc, ale bardzo dobrze zapamita dane dotyczce jej tosamoci. Tego popoudnia, po ostatniej wizycie, kaza skierowa powz pod adres podany przez ni w przychodni i, w rzeczy samej, znalaz j tam, wypoczywajc na tarasie na wieym marcowym powietrzu. By to typowy antylski dom, cay, a po cynkowy dach, pomalowany na to, z zasonami w oknach, z wiszcymi u wejcia doniczkami godzikw i paproci, osadzony na drewnianych palach wbitych w nadmorskie mokrada Maa Crianza. W klatce podwieszonej do okapu piewa turpial. Po drugiej stronie ulicy miecia si szkoa podstawowa i wychodzce z niej gromady dzieci zmusiy stangreta do cignicia cugli, aby ko si nie sposzy. By to szczliwy zbieg okolicznoci, w ten bowiem sposb panna Barbara Lynch miaa do czasu, by mc rozpozna doktora. Pozdrowia go przyjacielskim gestem, jakby si dawno znali, i zaprosia na kaw, pki na ulicy nie zapanuje spokj, on za, wbrew swoim zwyczajom, z przyjemnoci wypi kaw, suchajc, jak mwi o sobie, co byo jedynym tematem interesujcym go od tego ranka i miao pozosta jedynym, bez chwili spokoju, przez najblisze miesice. Przy jakiej okazji, tu po lubie, kto spord jego przyjaci powiedzia mu w obecnoci ony, i wczeniej czy pniej bdzie musia stawi czoo szalonej namitnoci, zdolnej niebezpiecznie zachwia stabilnoci jego maestwa. On, ktremu zdawao si, i dobrze zna samego siebie, a zarazem zna si swych moralnych fundamentw, umia si z tych przepowiedni. No i prosz: wanie si stao. Panna Barbara Lynch, doktor teologii, bya jedyn crk wielebnego Jonathana B. Lyncha, protestanckiego pastora, chuderlawego Murzyna objedajcego na mulicy ndzne osady nadmorskich mokrade i goszcego sowo jednego z tylu bogw, ktrych doktor Juvenal Urbino pisa z maej litery, aby odrni ich od swojego. Mwi dobrze po kastylijsku, cho w uywanej przez niego skadni sycha byo skrzypienie piasku, ale owe czste potknicia dodaway jedynie uroku jego mowie. W grudniu miaa skoczy dwadziecia osiem lat, niedawno rozwioda si z innym pastorem, uczniem swego ojca, po dwuletnim i zym poyciu maeskim i nie zamierzaa powtarza tego bdu. Powiedziaa: Prcz turpiala nie mam w yciu innej mioci. Ale doktor Urbino by zbyt powanym czowiekiem, eby nabra podejrze, i powiedziaa to celowo. Wprost przeciwnie: skonfundowany, zacz si zastanawia, czy tyle uatwie naraz nie jest aby Bosk przynt, po pokniciu ktrej przyszoby mu zapaci z naddatkiem, ale natychmiast odsun te myli jako teologiczn bzdur wynikajc z jego zakopotania. Na poegnanie skomentowa mimochodem poranne badania, wiadom, i nic tak nie cieszy chorego jak rozmowa o jego dolegliwociach, ona za tak wspaniale rozprawiaa o swoich, e przyrzek odwiedzi j ponownie nazajutrz, punktualnie o czwartej, aby przebada j dokadniej. Przelka si: wiedziaa, e lekarz tej klasy jest cakowicie ponad jej moliwoci, uspokoi j jednak: W naszej pracy staramy si tak to zaatwi, aby bogaci pacili za ubogich. Nastpnie zanotowa w swym zeszyciku: panna Barbara Lynch, mokrada Maa Crianza, sobota, p.m.. W wiele miesicy pniej Fermina Daza miaa przeczyta t notatk poszerzon o szczegy diagnozy, leczenia i opis rozwoju choroby. Nazwisko zwrcio jej uwag i natychmiast przyszo jej na myl, e jest to jedna z tych wykolejonych artystek z nowoorleaskich statkw przewocych owoce, ale odczytawszy adres uznaa, e jest to raczej osoba z Jamajki, Murzynka oczywicie, i bez skrupuw wyeliminowaa j z mowskich gustw.

Doktor Juvenal Urbino przyby na sobotnie spotkanie dziesi minut za wczenie, w chwili gdy panna Lynch koczya wanie ubiera si na jego przyjcie. Takiego zdenerwowania nie czu ju od swych paryskich czasw, kiedy stawa do egzaminw ustnych. Panna Lynch na pciennym ku, w delikatnej jedwabnej kombinacji, bya nieskoczenie pikna. Wszystko w niej byo due i mocne: syrenie uda, przypieczona na wolnym ogniu skra, zdumione piersi, przezroczyste dzisa ze wspaniaymi zbami, a cae jej ciao wydawao wo czerstwego zdrowia, w ludzki zapach odkryty przez Fermin Daz w mowskiej garderobie. Udaa si do przychodni, gdy dolegao jej co, co z ogromn doz wdziku okrelaa jako kolk skrcon, a co doktor Urbino uzna za symptomy nie do zlekcewaenia. Za pomoc dotyku zbada wic jej organy wewntrzne, skupiwszy si bardziej na zamiarach ni na dociekaniach, i w miar badania zapomina o swej wiedzy odkrywajc w zadziwieniu, e owa cudowna istota jest rwnie pikna wewntrz jak z zewntrz, a wwczas odda si rozkoszom dotyku ju nie jako najbardziej wykwalifikowany lekarz wybrzea karaibskiego, lecz jak biedny boy mczyzna oszoomiony chaosem instynktw. W cigu caego uczciwego ycia zawodowego zdarzyo mu si to tylko raz i by to dla moment najwikszej haby, bo oburzona pacjentka odsuna jego rk, usiada na ku i powiedziaa: To, czego pan chce, moe si sta, ale nie w ten sposb. Panna Lynch natomiast poddaa si jego doniom, kiedy za nie miaa najmniejszej wtpliwoci, e lekarz nie myli ju wcale o swej wiedzy i profesji, powiedziaa: - Sdziam, e etyka zawodowa nie pozwala na to. By tak zlany potem, jakby w ubraniu wyczoga si ze stawu, i wytar rce i twarz rcznikiem. - Etyka - powiedzia - wyobraa sobie, e my, lekarze, jestemy z drewna. Wycigna ku niemu pen wdzicznoci do. - To, i tak sdzi mog, nie oznacza, e nie mona tego zrobi - powiedziaa. - Wyobra sobie, czym dla takiej biednej Murzynki jak ja s wzgldy tak sawnego mczyzny. - Ani przez chwil nie przestaem o pani myle - powiedzia. Byo to wyznanie tak bojaliwe, e a godne litoci. Ona jednak wyratowaa go z wszelkich opresji wybuchem miechu, ktry rozjani sypialni. - Wiem o tym, i to ju od chwili, kiedy zobaczyam ci w szpitalu, doktorze - powiedziaa. Jestem Murzynk, ale nie idiotk. Nie byo to takie proste. Panna Lynch chciaa zachowa swj nieskalany honor, pragna bezpieczestwa i mioci, w tej wanie kolejnoci, i sdzia, e na to zasuguje. Daa doktorowi Urbino szans uwiedzenia jej, byle nie przekracza progu jej sypialni, choby znajdowaa si sama w domu. Posza na ustpstwa: pozwolia mu powtarza ceremoni dotyku i osuchiwania z pogwaceniem wszelkich norm etycznych, ale bez zdejmowania z niej ubrania. On ze swej strony, poczuwszy zdobycz w zbach, nie chcia ju jej puci, nie ustawa wic w swych niemal codziennych obleniach. Ze wzgldw praktycznych stay zwizek z pann Lynch by prawie niemoliwy, doktor jednak by zbyt saby, aby przyhamowa na czas, tak jak pniej okaza si za saby, aby konsekwentnie posuwa si dalej. To by kres jego moliwoci. Wielebny Lynch nie prowadzi regularnego trybu ycia, odjeda bez uprzedzenia na swej mulicy objuczonej z jednego boku bibliami i ewangelickimi broszurami propagandowymi, z drugiego za prowiantem, wraca za w najmniej spodziewanym momencie. Kolejnym utrudnieniem bya usytuowana naprzeciwko szkoa, gdzie dzieci wypiewyway swoje lekcje patrzc przez okna na ulic, przy czym najlepiej widziay dom po przeciwlegej stronie, z drzwiami i oknami otwartymi na ocie od szstej rano oraz pann Lynch zawieszajc klatk pod okapem, aby turpial uczy si wypiewywanych lekcji; widziay j w kolorowym turbanie, kiedy swym wspaniaym karaibskim gosem rwnie wypiewywaa lekcje w trakcie domowych zaj, a pniej widziay, jak siedzc na ganku piewaa sama po angielsku wieczorne psalmy. Musieli wybra por, kiedy dzieci w szkole nie byo, istniay za tylko dwie moliwoci: w przerwie obiadowej midzy dwunast a drug, gdy doktor te udawa si na obiad, lub pod wieczr,

kiedy dzieci wracay do domu. Te godziny byy najbardziej sprzyjajce, ale wwczas doktor koczy ju swoje wizyty i mia tylko kilka minut, aby zdy na rodzinn kolacj. Trzeci i najpowaniejsz dla przeszkod by jego wasny status. Nie zdoaby dotrze na miejsce bez powozu, ktry wszyscy znali, a ktry musia zawsze czeka przed drzwiami. Mgby wej w zmow ze stangretem, co robili niemal wszyscy jego przyjaciele z Klubu Towarzyskiego, ale w adnej mierze nie licowao to z jego zasadami. Do tego stopnia, e kiedy odwiedziny u panny Lynch stay si nazbyt oczywiste, ubrany w liberi stangret sam odway si go zapyta, czy nie byoby lepiej, by zajecha po niego pniej, eby powz nie sta tak dugo przed drzwiami. Doktor Urbino, wbrew swemu sposobowi bycia, z miejsca uci: - Od kiedy ci znam, po raz pierwszy sysz, i mwisz co, czego nie powiniene by mwi - powiedzia. - Jednym sowem: nic nie syszaem. Nie byo wyjcia. W takim miecie jak to ukrywanie choroby byo niemoliwoci dopki przed domem zatrzymywa si powz lekarza. Czasami, jeeli odlego na to pozwalaa, doktor sam postanawia i pieszo do pacjenta, ewentualnie podjeda wynajtym powozem, by zapobiec zoliwym lub przedwczesnym podejrzeniom. Tego rodzaju wybiegi nie odnosiy jednak wikszego skutku, wystawiane recepty pozwalay bowiem rozszyfrowa prawd do tego stopnia, e doktor Urbino musia przepisywa faszywe lekarstwa razem z rzeczywicie niezbdnymi, aby uchroni wite prawo chorych do mierci w spokoju razem z tajemnic choroby. Mg rwnie, w sposb rnoraki i godziwy zarazem, usprawiedliwia obecno swego powozu przed domem panny Lynch, ale nie na czas nazbyt dugi, a ju na pewno nie na tyle, na ile by pragn, czyli na cae ycie. wiat przemieni si dla w pieko. Zaspokoiwszy ju raz pierwsze szalestwo, oboje uwiadomili sobie nagle wszystkie niebezpieczestwa, doktor Juvenal Urbino nie mia za do odwagi, aby stawi czoo skandalowi. W majakach gorczki przyrzeka wszystko, ale pniej, gdy gorczka mijaa, rzecz odkadano na pniej. Za to w miar jak wzrastao pragnienie przebywania z ni, wzrastay rwnie obawy, e j utraci, spotkania staway si wic coraz popieszniejsze i coraz trudniejsze. O niczym innym nie myla. Oczekiwa wieczoru z niepohamowanym pragnieniem, zapomina o innych obowizkach, zapomina o wszystkim poza ni, ale w miar jak powz zblia si do mokrade Maa Crianza, tym bardziej baga Boga, by jaka niespodziewana przeszkoda w ostatniej chwili zmusia go do ominicia jej domu. Dojeda w stanie takiego przeraenia, i czasami szczerze radowa si na widok bawenianej gowy wielebnego Lyncha, czytajcego na tarasie, podczas gdy jego crka w salonie katechizowaa osiedlowe dzieci wypiewywanymi Ewangeliami. Wwczas, szczliwy, wraca do siebie nie chcc prowokowa losu, ale pniej czu, jak ogarnia go szalecze pragnienie, eby zawsze przez cay dzie bya pita po poudniu. Kiedy wic zatrzymujcy si przed drzwiami powz zacz nazbyt rzuca si w oczy, amory stay si niemoliwe, a po trzech miesicach byy ju tylko mieszne. Nie majc czasu na najkrtsz choby rozmow, panna Lynch ledwie dostrzegszy lekkomylnego kochanka natychmiast biega do sypialni. W dniach, kiedy spodziewaa si go, przemylnie wkadaa szerok spdnic, pikn jamajsk spdnic z kwiecistymi falbanami, ale pod ni nie miaa nic, ufna, e udogodnienia dopomog mu w przezwycieniu strachu. Ale on marnotrawi wszystko, co robia, by go uszczliwi. Dyszc, zlany potem, szed za ni do sypialni wkraczajc tam z hukiem, rzucajc na podog lask, neseser lekarski, somkowy kapelusz, by kocha si w popochu, ze spuszczonymi do kolan spodniami, w zapitej marynarce, eby mniej mu zawadzaa, ze zot dewizk w kamizelce, w butach, w caym rynsztunku, bardziej zajty mylami o jak najszybszym odejciu ni o osigniciu rozkoszy. Opuszcza j wyposzczon, kiedy dopiero co wkraczaa w tunel swej samotnoci, a on ju zapina spodnie, wycieczony, jakby przed chwil kocha si mioci absolutn na krawdzi ycia i mierci, podczas gdy w rzeczywistoci co najwyej sprosta temu, co akt miosny ma z wyczynu fizycznego. Ale by w swoim prawie: zuy tyle czasu, ile akurat potrzebowaby na zrobienie zastrzyku doylnego podczas rutynowej wizyty lekarskiej. I wraca wwczas do domu zawstydzony wasn saboci, marzc o mierci i przeklinajc siebie za to, e nie ma odwagi poprosi Ferminy Dazy o to, eby spucia mu spodnie i

rzucia dup o palenisko. Nie tyka kolacji, modli si bez przekonania, udawa, e w ku pochania go nadal rozpoczta w czasie sjesty lektura, podczas gdy jego ona nieustannie krya po mieszkaniu porzdkujc wiat przed zaniciem. W miar jak gowa opadaa mu nad ksik, zanurza si z wolna w nieuchronne namorzyny panny Lynch, w opary jej spoczywajcego gaju, w jej oe mierci, i wwczas nie by ju w stanie myle o niczym innym jak tylko o jutrzejszej za pi pita po poudniu i o niej czekajcej na niego i nie majcej na sobie nic prcz wzgrka ciemnej ostnicy pod wariack spdnic z Jamajki: piekielny krg. Ju kilka lat temu zacz uwiadamia sobie ciar wasnego ciaa. Rozpoznawa objawy. Czyta o nich w podrcznikach, na wasne oczy widzia, jak potwierdzaj si bez stwierdzonych uprzednio powaniejszych dolegliwoci u starszych pacjentw, ktrzy nagle podaj doskonae opisy syndromw, jakby recytowali ich charakterystyk z medycznych skryptw, a w rezultacie okazuj si objawami urojonymi. Jego nauczyciel z kliniki dziecicej La Salpetriere poradzi mu pediatri jako najszlachetniejsz specjalizacj, bo dzieci choruj tylko wtedy, kiedy naprawd choruj, i nie potrafi porozumie si z lekarzem za pomoc konwencjonalnych sw, lecz dziki konkretnym objawom rzeczywistych chorb. Doroli za to, od pewnego wieku, albo maj objawy bez chorb, albo jeszcze gorzej: cierpi na powane choroby majc symptomy innych, nie tak gronych chorb. Leczy ich paliatywami, dajc czas czasowi, pki nie nauczyli si nie odczuwa swych bolesnych schorze i, nie majc wyboru, wspy z nimi na mietnisku staroci. Doktorowi Juvenalowi Urbino nigdy jednak nie przyszo do gowy, e lekarzowi w jego wieku, przekonanemu, i widzia ju wszystko, moe przydarzy si, e nie bdc chorym, nie bdzie w stanie pokona niepokoju wobec faktu, i czuje si chory. Albo jeszcze gorzej: w oparciu o czysto naukowe przesanki wierzy, i nie jest chory, przypuszczalnie jednak rzeczywicie bdc chorym. Majc ju lat czterdzieci, powiedzia w katedrze uczelni, p artem, p serio: Mie kogo, kto by mnie rozumia - oto moja jedyna potrzeba yciowa. Ale kiedy poczu si zagubiony w labiryncie panny Lynch, ju nie byo mowy o artach. Wszystkie realne i urojone symptomy jego starszych pacjentw gromadziy si w jego ciele. Wyczuwa stan swej wtroby z tak dokadnoci, i bez badania mg powiedzie, jaki jest jej rozmiar. Czu senne kocie pomruki swych nerek, czu mienice si blaski swego woreczka ciowego, czu bzyczenie krwi w swych yach. Czasami budzi si o wicie jak ryba duszca si z braku powietrza. Mia wod w sercu. Czu, jak opnia swoje bicie, czu, jak na chwil gubi ono krok, niczym podczas szkolnych marszw wojskowych, raz, jeszcze raz, by wreszcie poczu, jak wraca do siebie, bo Bg jest wielki. Ale zamiast siga po te same prodki, jakie przepisywa swoim pacjentom, poddawa si lepemu przeraeniu. Mia racj: jedynym, czego potrzebowa w yciu, rwnie w wieku pidziesiciu omiu lat, byo mie kogo, kto by go rozumia. Zwrci si wic ku Ferminie Dazie, najbardziej kochajcej go istocie, ktr i on kocha najbardziej na tym wiecie i z ktr dopiero co pogodzi wasne sumienie. A zaczo si to wtedy, gdy przerwaa mu popoudniow lektur proszc, by spojrza jej w twarz, do niego za dotar pierwszy sygna, e jego piekielny krg zosta odkryty. Nie bardzo rozumia, jak do tego mogo doj, bo nie by w stanie wyobrazi sobie, by Fermina Daza dosza prawdy wycznie dziki wchowi. W kadym razie i od dawien dawna nie byo to odpowiednie miasto do utrzymywania sekretw. Tu po zainstalowaniu pierwszych prywatnych aparatw telefonicznych niejedno pozornie najstabilniejsze maestwo rozpado si wskutek potwarzy z anonimowych telefonw, a wiele przeraonych tym rodzin przestao natychmiast korzysta z usug telefonii albo nie chciao mie telefonu przez wiele lat. Doktor Urbino wiedzia, e jego ona na tyle szanuje sam siebie, i nie pozwoliaby nawet na prb anonimowego intryganctwa przez telefon, nie potrafi za wyobrazi sobie osoby na tyle zuchwaej, by uczynia to z otwart przybic. Obawia si za to dawnej metody: liciku wsunitego niewidzialn rk pod drzwi, ktry mg okaza si skuteczny nie tylko dlatego, e gwarantowa obustronn anonimowo tak nadawcy, jak i adresatowi, ale przede wszystkim dlatego, e jego legendarny rodowd pozwala przypisywa mu pewien metafizyczny zwizek z zamysami boskiej opatrznoci. Zazdro nigdy nie przekroczya progu jego domu: przez ponad trzydzieci lat

maeskiego spokoju doktor Urbino wielokrotnie chepi si publicznie, i do tej pory zreszt zgodnie z prawd, i oni oboje s niczym szwedzkie zapaki, ktre zapalaj si tylko potarte o drask wasnego pudeka. Nie by jednak w stanie przewidzie, jak zareaguje wobec udowodnionej zdrady kobieta o tak wysokim poczuciu godnoci wasnej jak jego ona, tak bardzo dumna i obdarzona tak silnym charakterem. Gdy wic spojrza jej prosto w twarz, bo tak sobie yczya, nie przyszo mu do gowy nic innego, jak spuci oczy kryjc zmieszanie i udajc ponowne zagbienie si w sodkich meandrach wyspy Alki, aby zanim co wymyli zyska na czasie. Fermina Daza ze swej strony te nic nie powiedziaa. Zakoczywszy cerowanie skarpetek wrzucia wszystko byle jak do przybornika, wydaa w kuchni polecenia co do kolacji i posza do sypialni. On za podj wwczas decyzj tak stanowcz, i o pitej po poudniu nie zajecha ju pod dom panny Lynch. Obietnice wiecznej mioci, marzenia o skromnym, przeznaczonym wycznie dla niej domku, gdzie bez adnych przeszkd mgby j odwiedza, powolne szczcie a do samej mierci, wszystko, co przyrzek jej w pomieniach mioci zostao puszczone w niepami raz na zawsze. Ostatnim jego prezentem dla panny Lynch by szmaragdowy diadem, ktry stangret wrczy jej bez sw, bez adnej wiadomoci ani liciku, w pudeeczku owinitym w papier aptekarski, eby i stangret sdzi, e jest to jakie bezzwocznie potrzebne lekarstwo. Nie zobaczy jej ju wicej, nawet przypadkiem, przez reszt swego ycia i tylko Bg jeden wie, z jakim blem podejmowa t bohatersk decyzj i ile gorzkich ez przela zamknity w ubikacji, eby przey sw osobist katastrof. O pitej, zamiast uda si do niej, dokona wobec swego spowiednika aktu gbokiej skruchy, w najblisz za niedziel przyj komuni z doszcztnie zdruzgotanym sercem, ale z cakowicie uspokojon dusz. W noc swej rezygnacji, rozbierajc si do snu, powtrzy Ferminie Dazie gorzk litani porannych bezsennoci, gwatownych uku, nieodpartej chci paczu o zmierzchu, zaszyfrowanych symptomw skrytej mioci, o ktrych mwi tak jakby narzeka na udrk staroci. Musia si przed kim otworzy, eby nie umrze, eby nie poczu si zmuszonym do powiedzenia prawdy, przecie, jakkolwiek by byo, owe wyznania stanowiy uwicon cz domowych rytuaw miosnych. Wysuchaa go z uwag, ale nie patrzc na, nic nie mwic, odbierajc jedynie poszczeglne czci zdejmowanej przez niego garderoby. Wchaa wszystko po kolei, najmniejszym gestem nie okazujc swej wciekoci i wrzucaa ubranie do wiklinowego kosza na brudn bielizn. Nie wyczua zapachu, ale byo jej wszystko jedno: jutro bdzie nowy dzie. Zanim uklk do modlitwy przed sypialnianym otarzykiem, zakoczy opowie o swych bolczkach strapionym i, co wicej, szczerym westchnieniem: Wydaje mi si, e niebawem umr. Odpowiadajc mu nie mrugna nawet okiem. - Oby - powiedziaa. - W ten sposb oboje bdziemy mieli wity spokj. Przed laty, podczas niebezpiecznej choroby, gdy nastpio jej przesilenie, te wspomnia o mierci, ona za odpowiedziaa mu rwnie brutalnie. Doktor Urbino przypisa to waciwej kobietom bezdusznoci, ktra sprawia, e ziemia nadal kry wok soca, bo nie wiedzia wwczas, e ona zawsze wznosia mur wciekoci, eby nie wida byo po niej strachu. W tym za przypadku najgorszego ze strachw, jakim bya trwoga przed pozostaniem bez niego. Tej nocy jednak, by o tym wicie przekonany, yczya mu mierci z caego serca, i przekonanie to przerazio go. Pniej domyli si, e popakuje, cichutko, w ciemnociach, gryzc poduszk, eby jej nie usysza. To ostatecznie go zamroczyo, wiedzia bowiem, e ani bl ciaa, ani bl duszy nie doprowadzaj jej tak atwo do paczu. Pakaa tylko w chwilach zajadej wciekoci, na tyle gwatowniej, na ile pochodzia ona z jej lku przed poczuciem winy, wtedy jednak wciekaa si tym bardziej, im bardziej pakaa, bo nie moga darowa sobie okazywanej paczem saboci. Nie mia jej pociesza, wiadom, e byoby to pocieszanie tygrysicy trafionej wczni, nie mia rwnie odwagi wyzna, e przyczyny jej paczu przestay istnie tego wieczoru, e zostay wyrwane z korzeniami, raz na zawsze, nawet z jego pamici. Zmczenie zmorzyo go na par minut. Kiedy przebudzi si, leaa z otwartymi oczami przy wietle swego lichtarzyka, ale ju nie pakaa. Podczas jego drzemki przydarzyo jej si co

ostatecznego: osady gromadzce si rok po roku na dnie przeytych przez ni lat zostay wzburzone przez mk zazdroci i, wyrzucone na powierzchni, w jednej chwili doday jej wieku. Poruszony jej gwatownie uwidocznionymi zmarszczkami, zwidymi ustami, popioem jej wosw, omieli si jej poradzi, by sprbowaa zasn: byo ju po drugiej. Odezwaa si nie patrzc na niego, ale ju bez ladu zoci w gosie i niemal agodnie. - Mam prawo wiedzie, kto to jest - powiedziaa. I wwczas opowiedzia jej wszystko, czujc, e zrzuca z siebie cay ciar wiata, przekonany by bowiem, e ona i tak wie o wszystkim i tylko chce sprawdzi pewne szczegy. Ale oczywicie rzeczy miay si zupenie inaczej, do tego stopnia, i podczas jego wynurze znw zapakaa, i to nie wstydliwym, jak na pocztku, kaniem, lecz ciekncymi po jej twarzy kropla po kropli sonymi zami, zami palcymi jej nocn koszul i rozniecajcymi w niej ycie, bo nie zrobi tego, czego oczekiwaa z duszy serca, chciaa bowiem by zaklinajc si na mier wypar si wszystkiego, by achn si na kalumni, by wrzeszczc na cae gardo wysa do kurwy ndzy t pierdolon mietank towarzysk, bez najmniejszego wahania depczc cudz godno, i by nieugicie obstawa przy swoim, nawet wobec oczywistych dowodw wiaroomstwa: jak mczyzna. Gdy nastpnie opowiedzia, e tego popoudnia by u swego spowiednika, pomylaa, e zaraz szlag j trafi. Ju od czasw szkolnych ywia przekonanie, e ludzie Kocioa pozbawieni s jakiejkolwiek cnoty pochodzcej z Boej aski. Ta rozbieno pogldw stanowia w utrzymaniu domowej harmonii najwiksz przeszkod, ktr dotychczas potrafili jako omija. Ale fakt, e m dopuci, by spowiednik zosta tak dalece wprowadzony nie tylko w swoje, ale i w jej intymne ycie, by ju przekroczeniem wszelkich granic. - Rwnie dobrze mgby to opowiedzie pierwszemu lepszemu ebrakowi w bramie - powiedziaa. Dla niej oznaczao to koniec. Bya przekonana, e jej honorem wycierano sobie gby, zanim jeszcze m zacz wypenia pokut, i poczucie ponienia, jakie wzbudzio w niej owo przekonanie, stao si trudniejsze do zniesienia ni cay wstyd, wcieko i poczucie krzywdy z powodu wiaroomstwa. No i, kurwa, szczyt wszystkiego: z Murzynk. Poprawi: Z Mulatk. Ale w tym momencie jakakolwiek poprawka bya ju zupenie zbyteczna: ona swoje skoczya. - Takie samo kurewstwo - powiedziaa - dopiero teraz rozumiem: to by zapach czarnuchy. Zdarzyo si to w poniedziaek. W pitek, o sidmej wieczorem, Fermina Daza w towarzystwie chrzenicy i za cay baga majc jeden kufer, wsiada na kursujcy regularnie do San Juan de la Cienaga stateczek, z twarz osonit mantylk, aby zaoszczdzi niepotrzebnych pyta i sobie, i mowi. Doktor Juvenal Urbino nie pojawi si w porcie, tak bowiem uzgodnili po wyczerpujcej trzydniowej rozmowie, w wyniku ktrej postanowili, e Fermina uda si do hacjendy kuzynki Hildebrandy Sanchez w miasteczku Flores de Maria na okres stosowny do przemylenia wszystkiego przed podjciem ostatecznej decyzji. Dzieci, nie znajc rzeczywistych powodw, przyjy informacj jako wiadomo wielokrotnie przesuwanej podry, o ktrej same marzyy ju od bardzo dawna. Doktor Urbino urzdzi wszystko tak, aby nikt w jego przewrotnym wiatku nie zacz snu choby najmniej zoliwych przypuszcze, i zrobi to tak dobrze, e jeli Florentino Ariza nie odnalaz adnego tropu wyjaniajcego zniknicie Ferminy Dazy to tylko i wycznie dlatego, i w istocie takiego tropu nie byo, a nie z powodu niedostatku umiejtnoci ledczych. M nie mia wtpliwoci, e ona wrci, jak tylko przejdzie jej zo. Ona za odjechaa z przekonaniem, e zo nigdy jej nie przejdzie. Bardzo szybko jednak dane jej byo zrozumie, e ta nadmierna determinacja jest nie tyle owocem urazy, co nostalgii. Od swej polubnej podry wielokrotnie, mimo koniecznoci spdzenia dziesiciu dni na morzu, powracaa do Europy i zawsze miaa jeszcze tyle czasu, eby poczu si szczliw. Znaa wiat, nauczya si y odmiennie i odmiennie myle, ale nigdy, od nieudanego lotu balonem, nie wrcia do San Juan de la Cienaga. Powrt w rodzinne strony kuzynki Hildebrandy mia dla niej posmak choby i nazbyt pnego, ale jednak odkupienia. I nabraa tego przekonania niezalenie od maeskiej katastrofy: podobne refleksje nurtoway j ju znacznie wczeniej. W samej wic myli o odzyskaniu miejsc i czasu modoci znajdowaa pocieszenie w swych utrapieniach.

Kiedy w San Juan de la Cienaga zesza ze sw chrzeniaczk na ld, natychmiast, sigajc do niezgbionych pokadw swego silnego charakteru, przystpia do rozpoznawania miasta, wbrew wszelkim uprzednim ostrzeeniom. Szef cywilny i dowdca wojskowy w jednej osobie, ktremu zostaa polecona, zaproponowa jej, by skorzystaa ze subowego powozu, pki nie zjawi si pocig jadcy do San Pedro Alejandrino, dokd pragna si uda chcc na wasne oczy sprawdzi, czy rzeczywicie ko, w ktrym zmar Wyzwoliciel, byo - zgodnie z tym co jej opowiadano - tak mae jak eczko dziecice. Fermina Daza ponownie ujrzaa wwczas rodzinne miasteczko w marazmie godziny drugiej po poudniu. Ponownie ujrzaa ulice, zdajce si bardziej piaskowymi achami z pokrytymi zielon rzs kauami, i rezydencje portugalskich panw z wyrzebionymi na wierzejach heraldycznymi tarczami, z oknami osonitymi aluzjami z brzu, zza ktrych dochodziy, bezlitonie powtarzane raz za razem w mrocznych salonach, potykajce si smutne palcwki, ktrych matka Ferminy Dazy, jako moda matka, uczya dziewczynki z bogatych domw. Ujrzaa w saletrzanym arze bezludny plac bez jednego, najmniejszego choby drzewka, rzd okrytych aobnymi budami powozw ze picymi na stojco komi, ty pocig z San Pedro Alejandrino i ssiadujcy z gwnym kocioem najwikszy i najpikniejszy, otoczony arkadami z omszaego kamienia dom z klasztornym portalem i okno sypialni, gdzie urodzi si mia Alvaro w wiele lat pniej, kiedy ju nie dostawao jej pamici, eby mc to wspomina. Pomylaa o ciotce Scholastyce, ktrej wci i bez jakiejkolwiek nadziei szukaa na ziemi i w niebie, i mylc o niej zapaa si na tym, e myli o Florentinie Arizie w stroju literata i z tomem wierszy pod parkowymi migdaowcami, jak nieczsto jej si to zdarzao, gdy wracaa pamici do swych szkolnych lat. Po duszym bkaniu si nie bya w stanie odnale dawnego rodzinnego domu, bo tam, gdzie jak sdzia, powinien sta, by wycznie chlew, a za rogiem ulica burdeli z kurwami z caego wiata odsypiajcymi sjest na progu, na wszelki wypadek, gdyby wanie przechodzi tamtdy listonosz z jak przesyk dla nich. To nie byo jej miasteczko. Rozpoczynajc spacer Fermina Daza przysonia nieco twarz mantylk, nie tyle z obawy, i zostanie rozpoznana w miejscu, gdzie nikt nie mg jej zna, ile na widok zwok rozkadajcych si w socu wszdzie, od dworca po cmentarz. Szef cywilny i dowdca wojskowy w jednej osobie wyjani: To cholera. Wiedziaa o tym, bo zauwaya na ustach zmarych biae grudki spieczone niczym skwarki, dostrzegajc zarazem, e aden nie ma ladu po strzale aski w potylic, jak trupy w czasach balonowej przygody. - Tak to ju jest - powiedzia jej oficer. - Pan Bg te udoskonala swoje metody. Odlego z San Juan de la Cienaga do dawnej cukrowni San Pedro Alejandrino wynosia zaledwie dziewi mil, ale ty pocig pokonywa j przez cay dzie, maszynista by bowiem przyjacielem staych pasaerw, ci za co chwila prosili go, by z aski swojej zechcia si zatrzyma, a to dla odbycia krtkiej przechadzki po polach golfowych towarzystwa bananowego i eby wyprostowa nieco koci; co poniektrzy z mczyzn nawet kpali si nago w przezroczystych i lodowatych rzekach spywajcych z gr, a kiedy czuli si godni, wysiadali z pocigu i doili pasce si na kach krowy. Fermina Daza dojechaa tak przeraona, i sama sobie ograniczya czas zwiedzania i podziwiania homeryckich tamaryndowcw, pord ktrych Wyzwoliciel wiesza swj hamak konajcego bohatera, i na sprawdzenie, e ko, w ktrym zmar, zgodnie z tym, co jej mwiono, byo za mae nie tylko dla mczyzny o tak ogromnej sawie, ale nawet dla wczeniaka. Na dodatek jeden ze zwiedzajcych, co to zdawa si wiedzie wszystko, stwierdzi, e ko jest faszyw relikwi, bo w rzeczywistoci Ojca Ojczyzny zoono na ziemi, eby tam skona. Fermina Daza bya tak przygnbiona tym, co ujrzaa i usyszaa od chwili wyjazdu z domu, e przez reszt podry, wbrew swym wczeniejszym pragnieniom, nie szukaa ju pociechy we wspomnieniach z poprzedniej wyprawy, unikajc nawet przejazdu przez miasteczka swojej nostalgii. W ten sposb uchronia je i siebie od rozczarowa. Syszaa dwiki akordeonw dochodzce do rozstajnych drg, przez ktre wymykao si rozczarowanie, syszaa wrzaski z aren walk kogutw, oowiane salwy, ktre mogy by zarwno strzaami wojny, jak eksplozjami fety, kiedy za nie byo ju innego wyjcia i trzeba byo przejecha przez miasteczko,

zakrywaa sobie twarz mantylk, eby wspomina je nadal takim, jakie byo przedtem. Po owym starannym unikaniu przeszoci dotara wreszcie ktrej nocy do hacjendy kuzynki Hildebrandy i ujrzawszy j oczekujc w drzwiach, omal nie umara: byo to tak, jakby ujrzaa sam siebie w lustrze prawdy. Bya gruba, zniedoniaa, otoczona tabunem niesfornych dzieciakw, ktrych ojcem nie by mczyzna beznadziejnie i wci przez ni kochany, lecz polubiony na zo i kochajcy j do szalestwa wojskowy w stanie spoczynku. Ale w skorupie zniszczonego ciaa pozostawaa nadal t sam kuzynk Hildebrand. Fermina Daza po kilku dniach pobytu na wsi i miego wspominania otrzsna si z przykrego wraenia, niemniej poza hacjend wyruszaa jedynie na niedzielne naboestwa, razem z wnukami swych hardych onegdaj wsplniczek, wspaniaych jedcw dosiadajcych cudownych koni i w otoczeniu piknych dziewczt - ubranych rwnie elegancko jak ich matki, kiedy byy w ich wieku - ktre stojc jechay w wozach cignitych przez woy i pieway chrem przez ca drog do kocioa misyjnego u koca doliny. Odwiedzia jedynie miasteczko Flores de Maria, w ktrym nie bya w czasie poprzedniej podry, bo nie sdzia, eby mogo jej przypa do gustu, ale teraz, kiedy je poznaa, urzeko j. Na swe nieszczcie lub na nieszczcie miasteczka, ju nigdy pniej nie moga wspomnie go takim, jakim w rzeczywistoci byo, lecz takim, jakim wyobraaa sobie, zanim je poznaa. Doktor Juvenal Urbino postanowi uda si po ni z chwil otrzymania raportu od biskupa Riohacha. Ten za wysnu wniosek, e ociganie si maonki z podjciem decyzji o powrocie wynika nie tyle z braku chci do powrotu, ile z tego, e nie wie, jak poradzi sobie z wasn zranion dum. Pojecha tam bez uprzedzenia, po wymianie listw z Hildebrand, z ktrych wysnu oczywisty wniosek, e maonka teraz myli wycznie o swym domu. Fermina Daza o jedenastej rano bya wanie w kuchni szykujc faszerowane bakaany, kiedy usyszaa krzyki peonw, renie, strzay w powietrze, a nastpnie mocno stawiane kroki w sieni i gos mczyzny. - Lepiej przyjecha w sam por, ni zosta zaproszonym. O mao co nie umara z radoci. Nie majc czasu na zastanowienie si, umya byle jak rce szepcc: Mj Boe, dziki ci, dziki, jaki ty dobry, i pomylaa, e nie zdya si jeszcze wykpa przez te przeklte bakaany, o ktre poprosia j Hildebranda nie mwic jej, kim jest go zaproszony na obiad, i pomylaa, e jest tak stara i brzydka, z twarz zniszczon przez soce i kiedy zobaczy j w tym stanie, na pewno zacznie aowa, e w ogle tutaj przyjecha, niech to diabli. Ale wytara sobie rce fartuchem i doprowadzia si do porzdku, odwoaa si do caej swojej dumy, z jak matka wydaa j na wiat, i opanowujc oszalae serce ruszya na spotkanie mczyzny swym ujmujcym krokiem ani, z uniesion wysoko gow, przytomnym spojrzeniem, wojowniczym nosem, wdziczna losowi za ogromn ulg powrotu, chocia nie tak atwego, jak mogoby si wydawa mowi, bo i owszem, wraca z nim szczliwa, i owszem, ale z silnym postanowieniem, e drogo, cho w milczeniu, kae sobie odpaci za wszystkie gorzkie cierpienia, ktre zrujnoway jej ycie. W niespena dwa lata po znikniciu Ferminy Dazy mia miejsce jeden z tych nieprawdopodobnych zbiegw okolicznoci, uznawanych przez Transito Ariz za kiepski dowcip Pana Boga. Cho Florentino Ariza nie zosta szczeglnym mionikiem nowego wynalazku, jakim by kinematograf, Leonie Cassiani udao si go jednak zabra, bez wikszego sprzeciwu z jego strony, na spektakularn premier Cabii, reklamowanej przede wszystkim jako film, do ktrego dialogi napisa poeta Gabriel DAnnunzio. Ogromne i nie zadaszone patio don Galilea Daconte, gdzie w niektre noce wzruszano si bardziej wspaniaoci gwiezdnego firmamentu ni niem mioci na ekranie, pkao w szwach od doborowej publicznoci. Leona Cassiani ledzia z zapartym tchem perypetie opowieci. Florentino Ariza, wprost przeciwnie, walczy ze snem przytoczony cikoci dramatu. Za jego plecami kobiecy gos zdawa si czyta w jego mylach: - Mj Boe, to jest dusze od blu! To byo wszystko, co powiedziaa, skonfundowana by moe echem swego gosu w

ciemnociach, tutaj jeszcze nie stosowano bowiem zwyczaju upikszania niemych filmw akompaniamentem pianina i w mrokach parteru sycha byo jedynie deszczowy szum projektora. Florentino Ariza pamita o Bogu wycznie w najtrudniejszych sytuacjach, tym razem jednak podzikowa mu z caej duszy. Bo nawet znajdujc si dwadziecia okci pod ziemi rozpoznaby natychmiast ten metaliczny, gucho brzmicy gos, ktry nosi w swej duszy od tego popoudnia, kiedy mu powiedziaa w strumieniu tych lici odludnego parku: A teraz prosz odej i nie wraca, dopki pana nie powiadomi. Wiedzia, e siedzi tu za nim, oczywicie obok ma, i czu jej ciepy, regularny oddech, i z mioci wdycha powietrze oczyszczone dobrym zdrowiem tego oddechu. Nie odczu, aby toczy j robak mierci, jak to sobie wyobraa w przygnbieniu ostatnich miesicy, lecz ponownie pojawia si w jego mylach w swych szczliwych promiennych latach, z brzuchem pod tunik Minerwy zaokrglonym nasieniem pierwszego syna. Wyobrazi j sobie tak, jakby widzia j nie ogldajc si za siebie, cakowicie obojtny na historyczne katastrofy rozsadzajce ekran. Rozkoszowa si woni migdaowych perfum, raz za razem pync ku niemu z jej intymnoci, rad dowiedzie si, jak, jej zdaniem, powinny w filmach zakochiwa si kobiety, eby ich mio bya mniej bolesna od mioci w yciu. Tu przed kocem, w bysku radoci, zda sobie nagle spraw, e nigdy nie byo mu dane przebywa tak dugo w pobliu osoby, ktr tak bardzo kocha. Kiedy zapalono wiata, poczeka, a wstan wszyscy. Nastpnie, bez popiechu, podnis si, odwrci, w roztargnieniu zapinajc kamizelk, ktr zawsze podczas seansu rozpina, i caa czwrka znalaza si tak blisko siebie, e chcc nie chcc musieli si przywita, nawet gdyby jedno z nich bardzo tego nie chciao. Juvenal Urbino wpierw przywita si z Leon Cassiani, dobrze mu znan, nastpnie, z typow dla grzecznoci, ucisn do Florentina Arizy. Fermina Daza posaa obojgu uprzejmy i tylko uprzejmy umiech, ale mimo wszystko umiech kogo, kto wielokrotnie ich widywa i wiedzia, kim s, a tym samym nie trzeba byo dokonywa aktu prezentacji. Leona Cassiani odwzajemnia jej si z wrodzonym sobie wdzikiem Mulatki. A Florentino Ariza nie wiedzia, co pocz, bo ujrzawszy j osupia. Bya inna. Na jej twarzy nie widnia aden lad ani owej straszliwej i modnej choroby, ani adnej innej, ciao za zachowywao wci wag i smuko z jej najlepszych dni, mona byo jednak dostrzec, e ostatnie dziesi le przeytych lat wycisno na niej wyrane pitno. Dobrze wygldaa krtko ostrzyona, z ukami kosmykw na policzkach, wosy straciy ju jednak swj miodowy kolor na rzecz barwy aluminium, a przepikne bystre oczy utraciy poow swej wietlistej ywotnoci przysonite za babcinymi okularami. Florentino Ariza ujrza, jak prowadzona przez ma pod rk odchodzi pord tumu opuszczajcego kino, i zdziwi si, e pojawia si w miejscu publicznym w mantylce biedaczki i w domowych pantoflach. Ale najbardziej poruszyo go to, e m musia chwyci j za rami, by wskaza jej drog ku wyjciu, cho pomimo tej pomocy i tak le oszacowaa wysoko stopni i omal si nie potkna na schodach. Florentino Ariza by przewraliwiony na punkcie podobnych oznak starzenia si. Ju za modu przerywa czytanie wierszy w parkach, by obserwowa pary staruszkw pomagajcych sobie przy przechodzeniu przez ulic, co stao si dla lekcj ycia, ktra dopomoga mu przewidzie prawa wasnej staroci. Mczyni w wieku, w jakim by doktor Juvenal Urbino w ow filmow noc, rozkwitali specyficzn jesienn modoci wraz z pojawieniem si pierwszej siwizny, stawali si jakby szlachetniejsi, przemylniejsi i, przede wszystkim w oczach modych kobiet, bardziej uwodzicielscy, podczas gdy ich widnce ony musiay przywiera do ich ramion, by nie potkn si o wasny cie. Niemniej, po upywie kilku zaledwie lat mowie nagle spadali w przepa haniebnej staroci ciaa i duszy i wwczas role si odwracay, bo pogodzone ju z losem maonki teraz z kolei musiay prowadzi pod rk mw, niczym wymagajcych litoci lepcw, szepcc im do ucha, tak by nie zrani ich mskiej dumy, eby wzili pod uwag, e maj przed sob trzy, a nie dwa stopnie, e porodku ulicy znajduje si kaua, e ten lecy w poprzek chodnika tumok to zmary ebrak, pomagajc im przej z olbrzymim trudem przez ulic, jakby pokonywali jedyny brd na ostatniej rzece ycia. Florentino Ariza tyle razy widzia siebie w owym

zwierciadle, i nigdy tak si nie ba mierci, jak haniebnego wieku, kiedy bdzie musia by prowadzony pod rk przez kobiet. Wiedzia, e tego dnia, i dopiero tego dnia, bdzie musia zrezygnowa z nadziei na Fermin Daz. Spotkanie sposzyo senno. Zamiast odwie Leone Cassiani powozem, odprowadzi j pieszo przez stare miasto, gdzie jej kroki rozbrzmieway niczym koskie podkowy bijce o bruk. Od czasu do czasu z otwartych balkonw dobiegay strzpy ulotnych gosw, alkowiane wyznania, miosne jki wyolbrzymione przez upiorn akustyk, a z upionych zaukw wymykaa si ciepa wo jaminw. Po raz kolejny Florentino Ariza musia odwoa si do wszystkich swoich si, eby nie wyzna Leonie Cassiani swej powciganej mioci do Ferminy Dazy. Szli obok siebie, mocno stawiajc kroki, kochajc si nierychliwie jak starzy kochankowie, ona rozmylajc o przypadkach Cabirii, on za rozmylajc o wasnym nieszczliwym przypadku. Na balkonie przy Placu Celnym piewa jaki mczyzna, a piew rozlega si po okolicy nakadajcym si na siebie echem: Kiedym przez fale bezkresne morza pyn. Na ulicy Santos de Piedra, przy jej domu, w tym wanie momencie, gdy powinien by poegna si z ni, Florentino Ariza poprosi Leone Cassiani, by zaprosia go na kieliszek brandy. Prosi o to w podobnych okolicznociach ju po raz drugi. Pierwszy raz, dziesi lat temu, powiedziaa mu: Jeli wejdziesz o tej porze, bdziesz musia zosta na zawsze. Nie wszed. Teraz jednak wszedby za kad cen, choby pniej mia nie dotrzyma sowa. Ale Leona Cassiani zaprosia go na gr bez adnych zobowiza. W ten wanie sposb i w chwili najmniej przez siebie spodziewanej znalaz si w sanktuarium mioci zniszczonej, zanim zdya si narodzi. Rodzice Leony Cassiani zmarli, jej jedyny brat dorobi si fortuny w Curacao, ona za mieszkaa samotnie w starym rodzinnym domu. Przed laty, kiedy nie rezygnowa jeszcze z nadziei uczynienia z niej swej kochanki, Florentino Ariza zwyk odwiedza j w niedziele, za przyzwoleniem jej rodzicw, czasami nawet w nocy, do bardzo pna, a jego udzia w urzdzaniu mieszkania by tak znaczcy, i w rezultacie zacz uznawa je za swoje wasne. W ow noc po seansie filmowym mia jednak wraenie, e salon zosta wyczyszczony ze wspomnie o nim. Meble stay w zupenie innych miejscach, na cianach wisiay inne obrazy, on za pomyla, e tyle okrutnych zmian zostao dokonanych celowo, eby, ponad wszelk wtpliwo, nabra pewnoci, e on nigdy nie istnia. Kot nie pozna go. Przeraony zaciekoci zapomnienia, powiedzia: Ju mnie nie pamita. Ale ona, odwrcona plecami, nalewajc brandy odpowiedziaa mu, e jeli ma to dla niego stanowi jaki problem, to moe spokojnie spa, bo koty nikogo nie pamitaj. Rozparci wygodnie na sofie, bardzo blisko siebie, rozmawiali o sobie, o tym, kim byli, zanim poznali si pewnego wieczoru, Bg wie kiedy, w tramwaju zaprzonym w muy. Ich ycie pyno w przylegych gabinetach i nigdy do tej pory nie rozmawiali o niczym innym ni o codziennej pracy. Podczas rozmowy Florentino Ariza pooy do na jej udzie, zacz pieci delikatnymi dotkniciami wytrawnego uwodziciela, ona za pozwolia mu na to, nie odpowiadajc mu ani jednym dreszczem, nawet przez uprzejmo. Dopiero kiedy sprbowa brn dalej, uja jego bdzc do i pocaowaa j. - Bd grzeczny - powiedziaa. - Ju dawno zrozumiaam, e nie jeste tym mczyzn, jakiego szukam. Gdy bya bardzo moda, jaki silny i wprawny mczyzna, ktrego twarzy nigdy nie zdoaa ujrze, przewrci j znienacka na falochronie i zdarszy sukienk obdarzy j szybk i frenetyczn mioci. Cinita na kamienie, z caym ciaem w ranach, pragna jedynie, eby mczyzna ten pozosta na zawsze, aby moga umrze z mioci w jego ramionach. Nie widziaa jego twarzy, nie syszaa jego gosu, ale bya pewna, e rozpoznaaby go pord tysica innych dziki jego postaci, rozmiarom i miosnym umiejtnociom. Od tamtej pory kademu, kto tylko raczy jej wysucha mwia: Jeli kiedykolwiek usyszysz o rosym, krzepkim facecie, ktry zgwaci pierwsz lepsz, biedn czarnuch na Falochronie Topielcw pitnastego padziernika mniej wicej o wp do dwunastej w nocy, powiedz mu, gdzie moe mnie odnale. Rozpowiadaa to z przyzwyczajenia i powiedziaa to tylu mczyznom, e nie ywia ju adnej nadziei. Florentino Ariza wysucha tej

opowieci tyle razy, i docieraa do jego uszu na rwni z nocnymi poegnaniami statkw. Kiedy wybia druga w nocy, kade z nich wypio ju po trzy kieliszki brandy, a on z cakowit pewnoci wiedzia, e nie jest tym mczyzn, na jakiego czeka Leona Cassiani, i przekonawszy si o tym, szczerze si ucieszy. - Moje gratulacje, lwico - powiedzia jej na poegnanie - ukrcilimy eb tygrysowi. Tej nocy nie tylko ta sprawa zostaa rozstrzygnita raz na zawsze. Zoliwa pogoska o pawilonie grulikw cakowicie odara go ze zudze, budzc w nim niepojte podejrzenie, e Fermina Daza jest jednak miertelna, co oznaczao, i rwnie dobrze moe umrze przed mem. A kiedy ujrza, jak wychodzc z kina potyka si na schodach, ju na wasny uytek uczyni kolejny krok ku przepaci wstrznity nagle odkryciem, e to przecie on moe umrze pierwszy, a nie ona. Byo to jedno z tych najbardziej zatrwaajcych przeczu, bo opartych na bardzo realnych przesankach. Daleko w tyle pozostay lata biernego oczekiwania i szczliwych nadziei, na horyzoncie za dostrzec mona byo jedynie bezkresn morsk otcha urojonych chorb, mk oddawania moczu kropla po kropli w bezsenne poranki, codzienn mier o zmierzchu. Pomyla, e kada z najulotniejszych w cigu dnia chwil, z ktrych wszystkie byy dla dotychczas czym wicej ni zwykymi sprzymierzecami, bo jego zaprzysigymi wsplnikami, teraz zacza spiskowa przeciwko niemu. Kilka lat przedtem z sercem cinitym lkiem przed niebezpieczestwem, uda si na ryzykowne spotkanie i natrafi na nie zamknite na skobel drzwi i naoliwione dopiero co zawiasy, tak aby mg wej nie czynic haasu, w ostatniej jednak chwili poczu skruch, obawiajc si, i moe przysporzy nie znanej, acz usunej kobiecie nie zawinionych przez ni kopotw, umierajc nagle w jej wasnym ku. Tym samym w peni uzasadniona bya konkluzja, e najbardziej umiowanej na ziemi istocie, na ktr czeka od ubiegego wieku do dzisiaj, nie wydawszy ani razu westchnienia rozczarowania, ledwie starczy czasu, by podtrzymujc go pod rami pomc mu przej przez ulic ksiycowych mogi, przez poacie polnych makw rozwichrzonych przez wiatr, i przeprowadzi go, bez uszczerbku na zdrowiu i ciele, na drug stron mierci. Prawd mwic, jak na wczesne kryteria, Florentino Ariza obojtnie przekroczy miedz staroci. Mia pidziesit sze lat, starannie ukoczonych i, jak sdzi, przeytych w najlepszy z moliwych sposobw, bo byy to lata mioci. W owych czasach jednak aden mczyzna nie naraziby si na mieszno podejmowania jakichkolwiek prb, by wyglda w tym wieku na czowieka modego, choby tak nawet mia prezencj lub za takowego si uwaa, i nikt nie miaby odwagi wyzna bez enady, e jeszcze pacze po kryjomu z powodu zeszowiecznej rekuzy. Nie bya to najlepsza epoka dla modoci: dla kadej grupy wiekowej przewidziany by odpowiedni styl noszenia si, a ten przeznaczony dla staroci rozpoczyna si tu po uzyskaniu dojrzaoci i obowizywa a do grobu. I znamionowao to bardziej spoeczn rang ni rzeczywisty wiek. Modzi ubierali si tak samo jak ich dziadkowie, nadawali sobie powagi przedwczesnymi okularami, laska za ju od trzydziestki stanowia nad wyraz podany rekwizyt. Dla kobiet istniay wycznie dwa przedziay wieku: nie przekraczajcy dwudziestu dwu lat wiek zampjcia i wiek wiecznych panien: staropaniestwo. Pozostae - matki, matki, wdowy, babcie - stanowiy osobny gatunek kobiet, nie prowadzcych rachuby swego wieku zgodnie z przeytymi latami, lecz wedug czasu, jaki dzieli je od mierci. Florentino Ariza stawi za czoo podstpom staroci z zacit zuchwaoci i w peni wiadom swego rzadkiego pecha, i ju od dziecka wyglda staro. Pocztkowo wynikao to z potrzeby. Transito Ariza przerabiaa na ubrania, ktre jego ojciec zamierza wyrzuci na mietnik, do szkoy podstawowej chodzi wic w przytaczajcych go do awek surdutach i w ministerskich kapeluszach, ktre spaday mu na uszy chocia wpycha w nie olbrzymie iloci waty. A e od pitego roku ycia zmuszony by, jako krtkowidz, uywa okularw, po matce za odziedziczy takie same indiaskie wosy, sztywne i grube niczym koskie wosie, jego wygld by tym bardziej tajemniczy. Na szczcie po tak wielu chaosach rzdowych, nastpujcych w wyniku tylu kolejnych

wojen domowych, dyscyplina edukacyjna bya znacznie agodniejsza ni przedtem, a w szkoach publicznych panowa istny zamt we wszystkim, co dotyczyo warunkw spoecznych. Cakiem mae dzieci zjawiay si na lekcjach cuchnc prochem ulicznych barykad, w mundurach i z odznakami zrewoltowanych oficerw, zdobytymi w bezpardonowej walce w niewiadomych bitwach, z regulaminow i jak najbardziej widoczn u pasa broni. Strzelali do siebie po byle ktni w czasie przerwy, grozili nauczycielom po otrzymaniu zych stopni, a jeden z nich, ucze trzeciej klasy szkoy salezjanw i zarazem pukownik oddziaw ochotniczych w stanie spoczynku, jednym strzaem zabi brata Juana Eremit, prefekta zgromadzenia, bo ten powiedzia na lekcji religii, e Bg naley do partii konserwatywnej. Z drugiej za strony, dzieci wielkich, acz podupadych rodzin chodziy w strojach dawnych ksit, a niektre z nich, te najubosze, nawet boso. Pord tylu dziwacznych postaci, przybyych z najrniejszych stron, Florentino Ariza nalea mimo wszystko, do najdziwniejszych, nie na tyle jednak, aby zwraca na siebie szczegln uwag. Najgorsz rzecz, jak usysza, by wydany kiedy na ulicy okrzyk pod jego adresem: Kto potwor i biedakiem, ten si musi obej smakiem. Koniec kocw w strj, wynik koniecznoci, od tej chwili i ju przez reszt ycia Florentina Arizy sta si najodpowiedniejszym strojem dla jego zagadkowej natury i ponurego charakteru. Kiedy w KTRz obj pierwsze powane stanowisko, kaza sprawi sobie ubrania w stylu surdutw swego ojca, ktry jawi si w jego pamici jako starzec zmary w czcigodnym chrystusowym wieku trzydziestu trzech lat. Florentino Ariza zawsze wic wyglda na znacznie starszego. Do tego stopnia, e Brigida Zuleta, przelotna kochanka o niewyparzonej gbie, podajca mu prawdy na surowo, od razu pierwszego dnia powiedziaa mu, e bardziej podoba jej si rozebrany, bo nago ma dwadziecia lat mniej. W aden sposb nie by jednak w stanie odmieni tego stanu rzeczy, bo po pierwsze jego osobiste poczucie smaku nie dopuszczao innego stylu ubierania si, a po drugie nikt nie wiedzia, jak naley ubiera si modo majc lat dwadziecia: chyba e signie si do szafy po krtkie spodenki i czapeczk marynarsk. Zreszt jemu te trudno byo odmiennie od sobie wspczesnych pojmowa staro, oczywista wic bya jego reakcja na widok potykajcej si przy wyjciu z kina Ferminy Dazy, kiedy to uleg panice na myl o tym, e pieprzona mier bezlitonie pokona go w zacitej wojnie o mio. Do tej pory najwiksz batali, jak stoczy, stajc do niej cakowicie bezbronny i sromotnie j przegrywajc, bya batalia o ysin. Ujrzawszy pierwsze wosy zapltane midzy zbami grzebienia, zrozumia, e skazany jest na piekielne mki niewyobraalne dla tych, ktrych nie dotkno to przeklestwo. Walczy przez lata. Nie istniaa ma czy pyn, ktrych by nie wyprbowa, ani gusa, w jakie by nie wierzy, nie byo te powicenia, na jakie by si nie zdoby, byleby obroni przed niszczycielsk zachannoci najmniejsz bodaj pid gowy. Wyuczy si na pami instrukcji z Kalendarza Bristol dla rolnikw, bo sysza, e porost wosw ma bezporedni zwizek z cyklem zbiorw. Zrezygnowa ze swego dotychczasowego fryzjera, ysego jak kolano, by zosta klientem innego, dopiero co przybyego, ktry strzyg wosy tylko w okresie, gdy ksiyc wchodzi w czwart kwadr. W momencie, kiedy nowy fryzjer zacz udowadnia, i rzeczywicie ma podn rk, okazao si, e jest to gwaciciel zakonnych nowicjuszek poszukiwany przez wszystkie policje Antyli, gdzie odesano go zakutego w kajdany. Florentino Ariza ju wwczas posiada wszystkie moliwe wycinki ogosze dla ysych z caej prasy Karaibw, gdzie drukowano, obok siebie, dwa zdjcia tego samego mczyzny, na jednym ysego jak melon, a na drugim z plerez gciejsz ni lwia grzywa: przed i po zastosowaniu niezawodnego rodka. Przez sze lat wyprbowa sto siedemdziesit dwa rodzaje mikstur, nie liczc dodatkowych sposobw podawanych na etykietach flakonw, i jedynym, co zyska po zastosowaniu jednego z nich bya swdzca i mierdzca egzema na czaszce zwana przez znachorw z Martyniki liszajem polarnym, bo w ciemnoci promieniowaa wietlist zorz. Ostatni desk ratunku miay by najrniejsze zioa indiaskie wychwalane na targu, rozliczne specyfiki magiczne i orientalne wywary sprzedawane w Bramie Pisarzy, zanim jednak zda sobie spraw, e sta si ofiar oszustwa, jego gowa przyozdobiona ju bya tonsur witego. W zerowym roku naszego wieku, kiedy kraj krwawi w wojnie Tysica Dni, do miasta przyby Woch,

produkujcy na obstalunek peruki z naturalnych wosw. Kosztoway fortun, producent za, po trzymiesicznym okresie ich uywania, nie bra na siebie adnej odpowiedzialnoci, mao ktry jednak z zasobnych ysielcw nie uleg pokusie. Florentino Ariza by jednym z pierwszych. Przymierzy peruk tak podobn do swych naturalnych wosw, i sam uleg obawie, e i na niej wosy bd mu si jey wraz ze zmian nastrojw, nie potrafi jednak przyzwyczai si do myli, e na gowie nosi bdzie wosy po nieboszczyku. Jedyn jego pociech stao si przewiadczenie, e dziki arocznoci ysiny nie zdy pozna barwy swej siwizny. Pewnego dnia jeden z beztroskich pijaczkw z nabrzea rzecznego, ujrzawszy go wychodzcego z biura, ucisn go z wiksz ni zazwyczaj wylewnoci i pord gonych drwin tragarzy zdj mu kapelusz, po czym zoy na czerepie gony pocaunek. - Boski ysielcu! - krzykn. Tej samej nocy, w wieku czterdziestu omiu lat, kaza ci sobie nieliczne ju pasemka wosw na skroniach i potylicy, cakowicie poddajc si swemu losowi absolutnego ysielca. Do tego stopnia, e kadego ranka przed kpiel pokrywa pian nie tylko policzki, ale i te czci czaszki, gdzie zaczynay odrasta woski, by przy uyciu brzytwy upodobni j wygldem do dziecicych poladkw. Dotychczas nie zdejmowa kapelusza nawet w biurze, odnosi bowiem wraenie, i publicznie demonstrujc ysin obnaa si, tym samym zachowujc si nieprzyzwoicie. Kiedy jednak ostatecznie si z ni pogodzi, pocz przypisywa jej atrybuty mskoci, o jakich sysza ju przedtem, ale do tej pory puszcza to mimo uszu, jako najzwyklejsze fantazje ysych. Nieco pniej dostosowa si do nowego zwyczaju przerzucania sobie na przd gowy dugich wosw z prawej strony i ju nigdy od niego nie odstpi. Nie przesta jednak nosi kapelusza, niezmiennie w tym samym, aobnym stylu, nawet wtedy, kiedy zapanowaa moda na tatark, jak okrelano lokalnie somkowy kapelusz. Natomiast utrata zbw nie bya wynikiem naturalnej katastrofy, lecz spowodowana zostaa fuszerk wdrownego dentysty, ktry postanowi drastycznie powstrzyma najzwyklejsz infekcj. Paniczny lk przed bormaszyn uniemoliwia wizyty Florentina Arizy u dentysty, pomimo ustawicznego blu zbw, dopki nie nadszed moment, kiedy nie mg ju duej wytrzyma. Matk ogarno przeraenie, gdy z przylegego pokoju zaczy rozlega si aosne jki, trwajce pniej przez ca noc, bo uroia sobie, e s to te same, niemal ju zagubione we mgle jej pamici, jki z innych czasw, ale kiedy kazaa mu otworzy usta, eby sprawdzi, gdzie tym razem doskwiera mu mio, odkrya, e cierpi z powodu ropniakw. Wuj Leon XII posa do doktora Francisa Adonay, czarnego olbrzyma w butach i jedzieckich spodniach, pywajcego na statkach rzecznych z w peni wyposaonym gabinetem dentystycznym przewoonym w ekonomskich sakwach, ktrego wygld kojarzy si raczej z wdrownym sprzedawc strachu krcym po nadrzecznych osadach. Wystarczy mu rzut oka w gb jamy ustnej, by zawyrokowa, e Florentinowi Arizie naley wyrwa wszystkie zby, cznie z jeszcze zdrowymi, eby raz na zawsze uwolni go od kolejnych przykroci. Odwrotnie ni w przypadku ysiny, Florentino Ariza w ogle nie przej si ow kosk kuracj, poza naturalnym strachem przed masakr bez znieczulenia. Nie zmartwia go rwnie myl o sztucznej szczce, a to dlatego, e po pierwsze jedn z nostalgii za wasnym dziecistwem byo wspomnienie jarmarcznego sztukmistrza, ktry wyjmowa sobie szczki i stawia je rozmawiajce midzy sob na stole, a po drugie, poniewa raz na zawsze kado to kres blom zbw, nkajcym go od dziecka tylokrotnie i z takim samym niemal okruciestwem, co udrki miosne. Nie odebra tego rwnie jako podstpnego ciosu staroci, jak w przypadku ysiny, by bowiem przekonany, e mimo cierpkiego oddechu wulkanizowanej gumy, jego aparycja wzbogacona o sztuczny umiech bdzie znacznie bardziej higieniczna. Podda si wic, bez adnego oporu, rozarzonym do biaoci szczypcom doktora Adonay i znis kuracj ze stoicyzmem jucznego osa. Wuj Leon XII dopytywa si o najdrobniejsze szczegy operacji, jakby miano j przeprowadzi na nim samym. Od czasu jednej z jego pierwszych wypraw rzek Magdalen, z winy swej maniakalnej mioci do bel canta osobliwie interesowa si sztucznymi szczkami.

Pewnej ksiycowej nocy, na wysokoci portu Gamarra, zaoy si z niemieckim geometr, e jest w stanie obudzi wszystkie stworzenia w puszczy piewajc na mostku kapitaskim pie neapolitask. Niewiele brakowao, eby wygra. W ciemnociach rzeki dao si sysze trzepot czapli nad mokradami, plaskanie kajmanw, zatrwoone delfiny prbujce wyskoczy na stay ld, ale w kulminacyjnym momencie, kiedy wszystkich ogarn lk, e piewakowi zaraz pkn z wysiku yy, razem z ostatnim wydechem wypada mu z ust sztuczna szczka ginc w wodzie. Statek musia zawin do portu Tenerife, gdzie sta przez trzy dni, dopki wujowi Leonowi XII nie zrobiono nastpnej szczki. Pasowaa doskonale. Ale w drodze powrotnej, gdy wuj Leon XII, prbujc wyjani kapitanowi, jak straci poprzedni szczk, nabra w puca, ile si tylko dao, palcego powietrza puszczy, wzi najwysz nut, na jak byo go sta, i utrzyma do ostatniego tchu, usiujc sposzy wylegujce si na socu kajmany obojtnie spogldajce na przepywajcy parostatek - nowa szczka rwnie pogrya si w nurtach rzeki. Od tamtej pory przechowywa kopie zbw wszdzie, gdzie si tylko dao, w przernych miejscach w domu, w szufladzie biurka i na kadym z trzech statkw Towarzystwa. Ponadto, kiedy jada poza domem, chowa do kieszeni, w pudeeczku na tabletki od kaszlu, zapasow szczk, od czasu gdy jedna z nich pka mu, kiedy usiowa zje usmaon cykad podczas wiejskiego obiadu. Lkajc si, e bratanek moe pa ofiar podobnych kopotw, wuj Leon XII poprosi doktora Adonay o zrobienie od razu dwch sztucznych szczk: jednej z tanich materiaw, do codziennego biurowego uytku i drugiej na niedziele i dni witeczne, ze zot iskierk na trzonowym zbie umiechu, przydajc szczce dodatkowego elementu naturalnoci. Wreszcie, w rozradowan witecznymi dzwonami Niedziel Palmow, Florentino Ariza powrci na miasto obdarzony now tosamoci, ktrej nieskazitelny umiech wywar na nim samym wraenie, e jego miejsce na wiecie zaj kto cakiem od niego odmienny. Dziao si to w tym czasie, kiedy odumara go matka i Florentino Ariza mieszka sam. Dom sta si najodpowiedniejszym zaktkiem dla jego sposobw zaspokajania mioci, ulica, przy ktrej sta, nadal zachowywaa swj dyskretny charakter, mimo i nadmierna liczba okien, od ktrej wzia swoj nazw, si rzeczy nasuwaa myl o zbyt wielu ciekawskich oczach za firankami. Ale wszystko w tym domu uczynione zostao po to, eby Fermina Daza i tylko Fermina Daza bya w nim szczliwa, tote Florentino Ariza wola, nawet w swych najowocniejszych latach, straci wiele okazji, ni splugawi swj dom innymi miociami. Na szczcie kady pokonywany przez niego w KTRz szczebelek oznacza kolejne przywileje, a szczeglnie przywileje sekretne, jednym za z najuyteczniejszych okazaa si moliwo korzystania z gabinetw noc lub w niedziele i dni witeczne, ku zadowoleniu dozorcw. Swego czasu, kiedy peni ju funkcj pierwszego wiceprezesa, w chwili gdy zaspokaja nag potrzeb mioci z jedn z dziewczt penicych niedzielny dyur - on rozparty na krzele przy biurku, ona dosiadajc go okrakiem - nagle otworzyy si drzwi. Wuj Leon XII wsun gow, jakby nie by pewien, czy si nie pomyli i przez chwil przyglda si sponad okularw swemu przeraonemu bratankowi. O kurwa! - powiedzia wuj Leon XII bez najmniejszych oznak zdziwienia. - Wykapany tatu! I zanim zamkn za sob drzwi, ze wzrokiem zagubionym gdzie w pustce, doda: - A panienka niech sobie nie przeszkadza. Przysigam, e nie ma si czego ba, ja nie widziaem twarzy panienki, sowo honoru. Na ten temat nie pado pniej adne sowo, ale w nastpnym tygodniu w gabinecie Florentina Arizy nie dao si pracowa. W poniedziaek wtargnli ca band elektrycy, by zainstalowa wentylator pod sufitem. Bez adnego uprzedzenia przybyli lusarze podnoszc bitewny huk przy zakadaniu w drzwiach zamku zamykanego wycznie od wewntrz. Stolarze wzili miar nie mwic na co, tapicerzy przynieli prbki kretonw sprawdzajc, czy pasuj do koloru cian, w nastpnym za tygodniu wcignito przez okno, bo nie miecia si w drzwiach, ogromn sof maesk obit suknem w dionizyjskie kwiaty. Pracowali w najmniej spodziewanych godzinach, z bezczelnoci nie wygldajc na przypadkow i kademu, kto odway si protestowa, udzielali tej samej odpowiedzi: Polecenie Dyrekcji Generalnej.

Florentino Ariza nigdy si nie dowiedzia, czy tak daleko idca ingerencja stanowia wyraz uprzejmoci wuja dbajcego o jego wykolejone mioci, czy te byo to, w swoisty dla wuja Leona XII sposb, zwrcenie mu uwagi na jego zachowanie, przekraczajce miar przyzwoitoci. Do gowy nie przyszed mu rzeczywisty powd, a mianowicie ten, e wuj Leon XII pragn doda mu otuchy, bo i do niego dotary pogoski, e bratanek hoduje obyczajom znacznie odstajcym od przyzwyczaje wikszoci mczyzn, co drczyo go niepomiernie, stanowio bowiem przeszkod w jego zamiarach uczynienia go swoim nastpc. W odrnieniu od maestwa brata, maestwo Leona XII Loayza byo stabilne i przetrwao szedziesit lat, on sam za zawsze szczyci si tym, e nigdy nie pracowa w niedziele. Mia czterech synw i jedn crk i wszystkich pragn przygotowa do roli spadkobiercw swego imperium, ycie jednak zgotowao mu jeden z tych przypadkw, powszechnie wykorzystywanych w wczesnych powieciach, ale w ktre nikt w yciu realnym nie wierzy: czterej synowie zmarli jeden po drugim, w miar jak pili si na coraz wysze stanowiska, crka za zupenie nie czua w sobie armatorskiego powoania i wolaa umrze przygldajc si statkom na rzece Hudson z okna na wysokoci pidziesiciu metrw. Wygldao to a tak nieprawdopodobnie, e nie brakowao osb, ktre daway wiar bajdurzeniu, jakoby Florentino Ariza, w ponurak z nieodcznym parasolem wampira, przyczyni si do tego, by tyle przypadkw miao miejsce naraz. Kiedy wuj, za rad lekarzy i wbrew wasnej woli, wycofa si, Florentino Ariza nie bez przyjemnoci zrezygnowa z co poniektrych niedzielnych miostek. Pragnc dotrzyma wujowi towarzystwa w jego wiejskim zaciszu, wyrusza w jednym z pierwszych, jakie pojawiy si w miecie, samochodw na korb rozruchow o takiej sile odrzutu, e pierwszemu kierowcy wyrwaa rami. Rozmawiali godzinami - stary w hamaku ze swym monogramem wyszytym jedwabnymi nimi, zobojtniay na wszystko, odwrcony plecami do morza - w starej hacjendzie niewolnikw, z ktrej tarasw poronitych alstromeriami dostrzec mona byo o zmierzchu onieone szczyty gr. Zawsze trudno im byo rozmawia o czym innym ni o egludze rzecznej i pod tym wzgldem nic si nie zmienio w czasie owych wolno pyncych popoudni, gdzie mier bya jeszcze jednym niewidzialnym gociem. Jednym z cigle nurtujcych wuja Leona XII problemw bya troska o to, by egluga rzeczna nie przesza w rce przedsibiorcw z interioru powizanych z europejskimi konsorcjami. To zawsze by interes dla nas, Karaibczykw - mawia. - Jeli go przejm grale, to znowu podaruj go Niemcom. Byo to jego nieustanne zmartwienie, podparte zreszt politycznym przekonaniem, ktremu czsto dawa wyraz, nawet wtedy, gdy nie miao to adnego zwizku z tematem rozmowy: - Niedugo doyj stu lat i widziaem, jak wszystko si zmienia, nawet miejsca gwiazd we wszechwiecie, ale jeszcze nie widziaem, eby w tym kraju zmienio si cokolwiek - prawi. Tutaj ustanawia si nowe konstytucje, nowe prawa, wywouje co trzy miesice nowe wojny, ale cigle tkwimy w Kolonii. Swym braciom masonom, przypisujcym wszystkie nieszczcia upadkowi idei federalizmu, wci powtarza: Wojna Tysica Dni zostaa przegrana dwadziecia trzy lata temu, podczas wojny 76 roku. Florentino Ariza, ktrego polityczna obojtno przekraczaa wszelkie moliwe granice, wysuchiwa tych powtarzajcych si coraz czciej przemwie jakby sucha szumu morza. Za to ostro oponowa we wszystkim, co dotyczyo polityki przedsibiorstwa. Wbrew opinii wuja sdzi, e kryzysowi eglugi rzecznej, zdajcej si by zawsze na krawdzi katastrofy, mona zaradzi jedynie poprzez natychmiastow rezygnacj z monopolu na rzeczny transport parostatkami, przyznanego przez Kongres Narodowy Karaibskiemu Towarzystwu Rzecznemu na dziewidziesit dziewi lat i jeden dzie. Wuj protestowa: To moja imienniczka Leona wbija ci do gowy te swoje anarchistyczne nowinki. Tylko po czci byo to zgodne z prawd. Florentino Ariza w swoich racjach opiera si na dowiadczeniu niemieckiego komandora Juana B. Elbersa, ktry zniszczy swj szlachetny talent nadmiarem osobistych ambicji. Wuj ze swej strony sdzi, e

przyczyn poraki Elbersa stay si nie jego przywileje, lecz przyjcie w zamian nierealnych zobowiza, ktrych zakres by taki, jakby wzi na swoje barki odpowiedzialno za ca geografi narodow: podj si bowiem, ni mniej ni wicej, zarwno utrzymania eglownoci rzeki, jak i opieki nad instalacjami portowymi, ldowymi drogami prowadzcymi do portw i rodkami transportu. A poza tym, dodawa, niema przeszkod by dla w swoim czasie gwatowny sprzeciw prezydenta Simona Bolivara. Wikszo wsplnikw traktowaa owe dysputy niczym maeskie sprzeczki, w ktrych obie strony miay racj. Upr starego wydawa im si naturalny, nie eby z wiekiem utraci zawsze dla charakterystyczne cechy wizjonera, jak zwyko si o nim nazbyt pochopnie mawia, lecz dlatego, e zrezygnowanie z monopolu musiao by dla niego rwnoznaczne z wyrzuceniem na mietnik trofew historycznej batalii, ktr wesp z brami stoczy w heroicznych czasach z wszechpotnymi przeciwnikami z caego wiata. Nikt nie mia wic mu si przeciwstawi, kiedy uczepi si swoich praw z tak determinacj, i nikt nie by w stanie ich podway przed legalnym ich wyganiciem. Nieoczekiwanie jednak, gdy Florentino Ariza podczas owych medytacyjnych wieczorw gotw by ju zoy bro, wuj Leon XII przysta na odstpienie od wiekowego przywileju, pod jednym wszake honorowym warunkiem, i nie nastpi to za jego ycia. Bya to ostatnia podjta przeze decyzja. Od tej pory ju nigdy wicej nie rozmawia o interesach, nie dopuci nawet, by pytano go o rad, i cho nie utraci ani jednego kdzierzawego wosa ze wspaniaej imperialnej gowy ani nie zatraci jasnoci umysu, czyni wszystko, co tylko moliwe, by nie ujrza go nikt, kto mgby mu wspczu. Cae dni spdza na tarasie kontemplujc wieczne niegi, leniwie bujajc si na wiedeskim fotelu na biegunach, obok na stoliczku suce stawiay zawsze ciepy garnuszek z czarn kaw i szklank rozpuszczonej sody z dwiema sztucznymi szczkami, ktre zakada wycznie wtedy, gdy przyjmowa goci. Widywa si z nieliczn garstk przyjaci, rozmawiajc jedynie o przeszoci tak odlegej, i sigaa epoki sprzed eglugi rzecznej. Ale przyby mu nowy temat: chcia, aby Florentino Ariza si oeni. Wielokrotnie ponawia to yczenie, zawsze w tych samych sowach. - Gdybym by o pidziesit lat modszy - mwi - oenibym si z moj imienniczk Leona. Nie wyobraam sobie lepszej ony. Florentino Ariza dra na myl o tym, e jego wieloletni wysiek moe wskutek tego nieprzewidzianego warunku pj na marne w ostatniej chwili. Wolaby zrezygnowa, rzuci wszystko, umrze, ni zawie Fermin Daz. Na szczcie wuj Leon XII nie nalega. Kiedy skoczy dziewidziesit dwa lata, uzna bratanka za swego jedynego spadkobierc i ostatecznie wycofa si z przedsibiorstwa. Sze miesicy pniej, za jednomyln zgod wsplnikw, Florentino Ariza zosta mianowany Prezesem Rady Nadzorczej i Generalnym Dyrektorem. W dniu objcia przeze stanowiska, po kieliszku szampana, stary lew w stanie spoczynku, proszc o wybaczenie, e przemawia nie wstajc z fotela, wygosi naprdce krtkie przemwienie, a raczej elegi. Powiedzia, e jego ycie zaczo si i koczy dwoma opatrznociowymi wydarzeniami. Pierwszym z nich byo to, e Wyzwoliciel trzyma go w swych ramionach, w miasteczku Turbaco, kiedy udawa si w sw nieszczsn podr ku mierci. Drugim za, e na przekr wszystkim przeszkodom, jakich los mu nie oszczdza, ma nastpc godnego jego przedsibiorstwa. Wreszcie, usiujc oddramatyzowa swoje wystpienie, zakoczy: - Jedynym rozczarowaniem, jakie spotkao mnie w yciu i jakie z sob zabieram, jest to, e cho piewaem na tylu pogrzebach, nie zapiewam na swoim wasnym. Na koniec uroczystoci, a jake, zapiewa ari Poegnanie ycia z Toski. Zapiewa a capella, tak jak najbardziej lubi, mocnym jeszcze gosem. Florentino Ariza wzruszy si, ale mona to byo pozna jedynie po dreniu jego gosu w chwili skadania podzikowa. Postpujc tak, jak postpowa przez cae ycie, i kierujc si nieodmiennie t sam myl, jaka kierowaa nim przez cae ycie, dociera na szczyt majc na uwadze tylko i wycznie zacieke postanowienie dotrwania ywym i w jak najlepszym zdrowiu do chwili, gdy zacznie sam decydowa o swym losie u boku Ferminy Dazy.

Ale nie tylko wspomnienie o niej towarzyszyo mu tej nocy na przyjciu wydanym przez Leone Cas siani na jego cze. Wspomina wszystkie kobiety: zarwno te spoczywajce na cmentarzach i mylce o nim pord r, ktre nad nimi sadzi, jak i te, co skaday teraz gowy na jednej poduszce z mem, ktrego rogi zoci blask ksiyca. Z braku tej jednej zapragn by ze wszystkimi jednoczenie, jak zawsze, gdy ogarnia go lk. Bo nawet w najtrudniejszych okresach i w najgorszych chwilach utrzymywa jaki, choby i najbardziej niky, kontakt z niezliczonymi kochankami poznanymi w cigu tylu lat: nigdy nie przesta ledzi kolei ich ycia. Tej nocy przypomnia wic sobie Rosalb, najpierwsz z nich wszystkich, zdobywczyni trofeum jego dziewictwa, ktrej wspomnienie zadawao mu bl rwnie silny jak pierwszego dnia. Wystarczyo mu zamkn oczy, aby ujrze j w mulinowej sukni, w kapeluszu z dugimi jedwabnymi wstkami, jak koysze na pokadzie statku klatk z dzieckiem. Wielokrotnie podczas swego dugiego ycia mia ju wszystko przygotowane, eby ruszy na jej poszukiwania nie wiedzc nawet, gdzie jej szuka, nie znajc jej nazwiska, nie bdc nawet przekonanym, czy to jej rzeczywicie szuka, pewien jednak, e w kocu odnajdzie j gdzie w orchideowych lasach. Za kadym razem, z powodu jakiej rzeczywistej przeszkody pojawiajcej si w ostatniej chwili lub te na skutek niewczesnych wtpliwoci, odkada podr, kiedy statek ju niemal odbija: przyczyna zawsze miaa jaki zwizek z Fermin Daz. Przypomnia sobie wdow de Nazaret, jedyn, z ktr sprofanowa matczyny dom na ulicy Ventanas, aczkolwiek to nie on, lecz Transito Ariza wpucia j do domu. J obdarzy wiksz wyrozumiaoci ni ktrkolwiek inn, bo tylko ona jedna emanowaa dostateczn czuoci, by mc zastpi Fermin Daz, i to niezalenie od jej nierozgarnicia w ku. Ale temperament bdnej kotki, bardziej nieokieznany ni wrodzona jej sia czuoci, skazywa oboje na niewierno. Mimo to i dziki jego muszkieterskiej dewizie: Wiaroomni, ale nie nielojalni, zdoali pozosta okazjonalnymi kochankami przez niemal trzydzieci lat. Poza tym okazaa si jedyn kobiet, dla ktrej Florentino Ariza by w stanie narazi na szwank sw reputacj: kiedy przekazano mu wiadomo o jej mierci, informujc zarazem, e ma zosta pochowana z funduszy charytatywnych, sprawi jej pochwek na swj koszt, uczestniczc jako jedyny w jej pogrzebie. Przypomnia sobie inne kochane przez siebie wdowy. Prudencj Pitre, najstarsz z yjcych, powszechnie znan jako Recydywa, bo owdowiaa dwukrotnie. I przypomnia sobie inn Prudencj, kochliw wdow Arellano, ktra specjalnie odrywaa mu guziki, eby w oczekiwaniu na ich przyszycie pozosta duej w jej mieszkaniu. I Josef, oszala z mioci do niego wdow Zuniga, ktra o mao co nie odcia mu, kiedy spa, rogala sekatorem, eby ju nie nalea do adnej, choby nawet i do niej. Przypomnia sobie ulotn Angeles Alfaro, najbardziej ze wszystkich ukochan, ktra przyjechawszy tu na sze miesicy, by uczy w szkole muzycznej gry na instrumentach smyczkowych, spdzaa z nim ksiycowe noce na tarasie swego domu, tak jak j matka wydaa na wiat, wygrywajc najpikniejsze w caej muzyce suity na wiolonczeli, ktrej gos wydobywajcy si spomidzy zotawych ud nabiera mskich barw. Ju od swej pierwszej ksiycowej nocy oboje rozdarli sobie serca na strzpy mioci dzikich debiutantw. Angeles Alfaro odpyna jednak tak, jak i si pojawia, ze swym czuym zwierztkiem i wiolonczel grzesznicy na transatlantyku oflagowanym zapomnieniem i jedynym, co po niej pozostao na ksiycowych tarasach, by poegnalny trzepot nienej chusteczki, niczym odlot samotnej i tsknej gobicy na horyzoncie, rodem z wierszy nadsyanych na Turnieje Poetyckie. Przy niej Florentino Ariza zrozumia ostatecznie co, co sam o tym nie wiedzc wielokrotnie przeczuwa: e mona jednoczenie i z rwnym blem kocha wiele kobiet, adnej z nich nie zdradzajc. Osamotniony pord portowego tumu, powiedzia w zoci: Serce ma wicej pokoi ni mj kurewski hotel. I cho jeszcze dawiy go bolenie zy poegnania, a statek jeszcze by widoczny na horyzoncie, pami o Ferminie Dazie ju na dobre wypenia cae jego serce. Przypomnia sobie Andre Varn, przed ktrej domem spdzi cay ubiegy tydzie,

pomaraczowe wiato w oknie azienki ostrzego go jednak, e kto zdoa go ubiec. Kto: mczyzna lub kobieta, bo Andrea Varn w miosnym rozgardiaszu nie zwracaa uwagi na takie drobiazgi. Spord wszystkich kobiet z jego listy ona jedna ya ze swego ciaa, dysponujc nim jednak podug swej woli, bez porednictwa staego opiekuna. W najlepszych dla siebie latach zrobia legendarn karier tajnej podziemnej kurtyzany, zdobywajc wwczas swj wojenny przydomek Przenajwitsza Pocieszycielka Wszystkich. Doprowadzaa do szau gubernatorw i admiraw, a na jej ramieniu wypakiwali si co poniektrzy z wielkich ludzi munduru i pira, nie a tak znakomici, jak im si zdawao, cho nie brakowao i tych, co znakomitociami istotnie byli. Rzeczywicie jednak prezydent Rafael Reyes, za ledwie p godziny wykorzystane w popiechu midzy dwiema przypadkowymi wizytami w miecie, przyzna jej doywotni pensj w uznaniu szczeglnych zasug oddanych Ministerstwu Skarbu, w ktrym nie przepracowaa ani jednego dnia. Rozdzielaa swe datki rozkoszy, pki starczyo jej ciaa, i cho jej bulwersujce prowadzenie si byo powszechnie znane, nikt nie byby w stanie wytoczy przeciwko niej niezbitego dowodu, bowiem jej znakomici protektorzy roztaczali nad ni opiek, jakby chodzio o ich wasne ycie, wiadomi, e w razie skandalu to nie ona, lecz oni maj wicej do stracenia. Florentino Ariza zama dla niej swoj wit zasad, e nigdy nie bdzie za to paci, ona za swoj, e nie bdzie tego robi za darmo nawet z wasnym mem. Uzgodnili symboliczn opat jednego peso kadorazowo, ale ani ona nie przyjmowaa opaty, ani on nie wpaca jej nic do rki, lecz wrzucali do skarbonki, pki nie uzbierali kwoty wystarczajcej na zakup jakiegokolwiek zamorskiego wymysu w Bramie Pisarzy. To ona, gdy cierpia na zatwardzenie, przydaa odmiennej zmysowoci lewatywom, przekonujc go, by wsplnie je sobie aplikowali, tote robili je sobie na przemian w czasie swych szalonych popoudni, gdy usiowali wymyli jeszcze wicej mioci w mioci. Za ogromne szczcie poczytywa sobie, e pord tylu przygodnych spotka, jedyn, od ktrej zazna kropli goryczy, bya pokrtna Sara Noriega, ktra doya swoich dni w zakadzie dla obkanych Divina Pastora, recytujc starcze wiersze pene tak rozbuchanej nieprzyzwoitoci, e trzeba byo umieci j w separatce, eby nie doprowadzia do obdu reszty obkanych. Kiedy jednak przej w swoje rce cakowit odpowiedzialno za KTRz, nie starczao mu czasu ani chci, eby kimkolwiek zastpowa Fermin Daz: wiedzia ju, e jest niezastpiona. Stopniowo popada w rutyn odwiedzania znanych sobie kobiet, sypiajc z nimi pki miay mu jeszcze czym suy, pki on jeszcze mg i pki one yy. W niedziel Zesania Ducha witego, kiedy zmar Juvenal Urbino, pozostawaa mu tylko jedna jedyna, majca zaledwie czternacie lat i obdarzona tym wszystkim, czego adna inna przedtem nie posiadaa - eby mg wreszcie oszale z mioci. Nazywaa si Ameryka Vicua. Przybya przed dwoma laty z nadmorskiej miejscowoci Puerto Padre, polecona przez swych rodzicw opiece Florentina Arizy, protektorowi rodziny, z ktr czy go do bliski stopie pokrewiestwa. Zjawia si tu ze stypendium rzdowym na ukoczenie studiw nauczycielskich, ze swym tumoczkiem i blaszanym kuferkiem, wydajcym si raczej lalczyn walizeczk, i ju z chwil kiedy w swych biaych sztyblecikach i ze zotym warkoczem stana na ldzie, tkno go okrutne przeczucie, e wiele niedzielnych sjest bd odsypia razem. Bya jeszcze dzieckiem pod kadym wzgldem, z wyszczerbionymi zbami, z kolanami poobijanymi w czasie szkolnych przerw, ale natychmiast przeczu, jak wspania kobiet stanie si niebawem, i - wycznie dla siebie - opiekowa si ni troskliwie w cigu leniwie upywajcego roku cyrkowych sobt, parkowych niedziel z lodami, dziecicych zmierzchw, dziki ktrym zdoby jej zaufanie, zdoby jej czuo, prowadzc za rczk z agodn przebiegoci dobrotliwego dziadziusia ku swej tajemnej jatce. Na ni spyno to natychmiast: rozwary si przed ni bramy raju. Rozkwita w kwietnej eksplozji, ktra wyniosa j na skraj szczcia, stanowic zarazem skuteczn zacht do pilnej nauki, zawsze bowiem bya prymusk, eby nie straci zezwolenia na cotygodniowe opuszczanie internatu. Dla niego za by to najbardziej strzeony zaktek w zatoce staroci. Po tylu latach wyrachowanych mioci, mdy smak niewinnoci posiada urok odnowicielskiej perwersji. Dobrali si jak w korcu maku. Ona, w zgodzie z tym, kim bya, zachowywaa si jak

dziewczynka gotowa odkry ycie prowadzona za rczk przez szanowanego mczyzn, ktry niczemu si nie dziwi, on za, w peni tego wiadom, zachowywa si zgodnie ze swymi najgorszymi obawami: jak stetryczay narzeczony. Nigdy nie utosamia jej z Fermin Daz, mimo e podobiestwo byo wicej ni udzce, nie tylko ze wzgldu na wiek, szkolny mundurek, warkocz, jej wiejski chd i nawet dumny i nieprzewidywalny charakter. Wicej: myl o zastpstwie, w wspaniay bodziec dla jego miosnego ebractwa, znikna cakowicie. Spodobaa mu si sama w sobie i tak sam w sobie ostatecznie pokocha w gorczce chylcych si ku zachodowi rozkoszy. Bya jedyn, wobec ktrej przedsiwzi drastyczne rodki ostronoci przed nieprzewidzian ci. Po kilku spotkaniach oboje o niczym innym nie marzyli jak o niedzielnych popoudniach. Bdc jedyn osob uprawnion do odbierania jej z internatu, zajeda po ni w nalecym do KTRz szeciocylindrowym hudsonie, z ktrego czasem, w bezsoneczne popoudnia, odpinali skadany dach, by odby przejadk po play: on w starczym kapeluszu, ona za rozemiana, podtrzymujca obydwiema rkami marynarsk szkoln czapeczk, eby nie porwa jej wiatr. Kto poradzi jej, eby nie przebywaa ze swym opiekunem ponad potrzeb, eby nie prbowaa niczego, co on jada, i eby unikaa jego oddechu, bo staro jest zaraliwa. Wszystko miaa za nic. Oboje kpili sobie z ewentualnych pomwie, bo pokrewiestwo byo powszechnie znane, a poza tym drastyczna rnica wieku stawiaa ich poza jakimkolwiek podejrzeniem. Wanie przestali si kocha w zielonowitkow niedziel o czwartej po poudniu, kiedy zaczto bi w dzwony. Florentinowi Arizie cisno si serce. Za czasw jego modoci rytua bicia w dzwony wliczony by w cen pogrzebw i odmawiano go jedynie skoczonym ndzarzom. Ale po naszej ostatniej wojnie, na przeomie wiekw, rzd konserwatywny ugruntowa swe kolonialne normy obyczajowe i uroczystoci pogrzebowe stay si tak kosztowne, e mogli sobie na nie pozwoli jedynie najbogatsi. Kiedy zmar arcybiskup Ercole de Luna, dzwony z caej prowincji biy bez przerwy przez dziewi dni i nocy, ale wzburzenie ludnoci byo tak powszechne, e jego nastpca usun wymg dzwonw aobnych przy pogrzebach, pozostawiajc go jedynie w przypadku mierci znanych osobistoci. Kiedy wic Florentino Ariza usysza katedralne dzwony o czwartej po poudniu w zielonowitkow niedziel, poczu, i powraca do widmo utraconej modoci. Nie mg uwierzy, e to dzwony, o ktrych marzy przez tyle, tyle lat od owej niedzieli, gdy ujrza wychodzc po naboestwie Fermin Daz w szeciomiesicznej ciy. - O, kurwa powiedzia w pmroku. - To musi by niezgorszy rekin, jeli bij w dzwony katedry. Ameryka Vicua, cakowicie naga, wanie si obudzia. - To pewnie ze wzgldu na wito - powiedziaa. Florentino Ariza nie zalicza si w najmniejszym choby stopniu do ekspertw w sprawach kocioa, a w mszy nie uczestniczy od czasw, gdy na chrze gra na skrzypcach wesp z Niemcem, ktry ponadto wtajemniczy go w wiedz o telegrafie i o ktrego losie nikt nie by w stanie powiedzie nic pewnego. Niemniej, i to bez najmniejszej wtpliwoci, wiedzia, e dzwony nie bij z okazji wita. Prawda, e w miecie odbyway si uroczystoci aobne, wiedzia o tym. Dzi rano odwiedzia go delegacja uchodcw karaibskich z informacj, i o wicie zmar w swej pracowni fotograficznej Jeremiasz de Saint - Amour. Cho Florentino Ariza nie nalea do jego bliskich przyjaci, przyjani si z innymi uchodcami, ktrzy zawsze zapraszali go na swoje uroczystoci, przede wszystkim na pogrzeby. By jednak przekonany, e dzwony nie bij dla Jeremiasza de Saint - Amour, ktry by walczcym niedowiarkiem i zatwardziaym anarchist, a poza tym ponis mier z wasnej rki. - Nie - powiedzia - takie dzwony mog by tylko dla kogo od gubernatora wzwy. Ameryka Vicua, o jasnym ciele prgowanym pasemkami padajcego przez le opuszczone aluzje wiata, bya zbyt moda, eby myle o mierci. Kochali si po obiedzie, teraz za leeli w powracajcej fali sjesty, nadzy pod skrzydami wentylatora, ktrego bzyczenie nie byo w stanie zaguszy gradowego chrzstu spw drepczcych po rozpalonym cynkowym dachu. Florentino Ariza kocha j tak, jak kocha tyle innych przypadkowych kobiet w swoim dugim yciu, t jednak

kocha z wiksz ni pozostae udrk, bo mia cakowit pewno, e umrze ze staroci, kiedy ona bdzie koczy wysze studia. Pokj podobny by bardziej do kajuty, ze cianami wyoonymi boazeri pokryt, jak statki, kilkoma warstwami farby, ale upa czwartej po poudniu by w nim znacznie dokuczliwszy ni w kajutach rzecznych statkw, mimo wiszcego nad kiem wentylatora, majcego chroni przed promieniujcym arem metalowego dachu. Nie bya to zwyka sypialnia, lecz kajuta ldu staego, wybudowana na zlecenie Florentina Arizy na tyach biur KTRz, bez adnych dodatkowych pretekstw i nie dla innych celw, jak tylko po to, eby dysponowa przyzwoit kryjwk dla swych starczych mioci. Wrzaski tragarzy, oskot portowych dwigw i nieprawdopodobne wycie statkw przy nabrzeu uniemoliwiay spanie w tym pokoju w dni powszednie. Ale dla dziewczynki by to niedzielny raj. Zielone witki zamierzali spdzi razem do momentu, kiedy na pi minut przed Anioem Paskim powinna bya wrci do internatu, jednak aobne dzwony przypomniay Florentinowi Arizie, e obieca przyj na pogrzeb Jeremiasza de Saint - Amour, ubra si wic szybciej ni zazwyczaj. Przedtem, jak zawsze, zaplt dziewczynce warkocz, ktry wczeniej, zanim zaczynali si kocha, sam rozpltywa, i usadzi j na stole, by zawiza, zawsze le przez ni zawizywane, sznurowada przepisowych szkolnych bucikw. Pomaga jej bez cienia zoliwoci, ona za pomagaa mu w pomaganiu jej, jakby naleao to do jej obowizkw: ju w czasie pierwszych spotka oboje stracili poczucie rnicy wieku, traktujc siebie z ufnoci maonkw, ktrzy tyle ju rzeczy skrywali przed sob w tym yciu, e nie mieli sobie niemal nic do powiedzenia. Zamknite ze wzgldu na dzie witeczny biura tony w ciemnociach. Przy nabrzeu sta jeden statek z wygaszonymi kotami. Skwar zapowiada pierwsze w tym roku ulewy, ale przejrzysto powietrza i niedzielna cisza w porcie zdaway si raczej wskazywa na miesic umiarkowanych opadw. wiat z tego miejsca by bardziej bezlitosny ni w pmroku kajuty, a dzwony aobne sprawiay jeszcze wikszy bl, nawet jeli nie wiadomo byo, dla kogo biy. Florentino Ariza i dziewczynka zeszli na saletrzany dziedziniec, sucy w swoim czasie Hiszpanom za port niewolniczy, gdzie jeszcze si walay szcztki odwanikw i innego zardzewiaego elastwa po handlu niewolnikami. Samochd czeka na nich w cieniu skadw i nie obudzili picego na kierownicy szofera, dopki nie usadowili si na siedzeniach. Samochd zawrci na tyach skadw, ogrodzonych siatk jak kurniki, pokona przestrze dawnego targowiska przy zatoce Animas, gdzie na p nadzy mczyni grali w pik, i opuci port rzeczny w chmurze piekcego pyu. Florentino Ariza przekonany by, e owe aobne honory nie mog by oddawane Jeremiaszowi de Saint - Amour, ale nieprzerwane bicie dzwonw wzbudzio jego wtpliwoci. Pooy do na ramieniu szofera i krzyczc mu prosto w ucho zapyta, komu bij dzwony. - To temu lekarzowi z brdk - powiedzia szofer. - No, jak mu tam? Florentino Ariza nie musia ani chwili zastanawia si, eby wiedzie, kogo ma na myli. Kiedy jednak szofer opowiedzia mu, w jaki sposb zmar, chwilowa nadzieja prysa, bo wydao mu si to nieprawdopodobne. Nic si tak nie upodabnia do danej osoby jak charakter jej mierci, a adna ze mierci nie moga by tak nieprawdopodobnie niepodobna do tego czowieka z jego wyobrae. Ale to o niego chodzio, choby nie wiadomo jak absurdalne mogoby si to wydawa: o najstarszego i najlepiej wykwalifikowanego lekarza w miecie i jednego z najznamienitszych i zasuonych jego obywateli, ktry zmar z przetrconym krgosupem w osiemdziesitym pierwszym roku ycia, spadajc z mangowca, gdy usiowa zapa papug. Wszystko, co Florentino Ariza uczyni od chwili zampjcia Ferminy Dazy, oparte byo na nadziei, e wreszcie otrzyma tak wiadomo. Gdy jednak wybia godzina, zamiast poczu dreszcz triumfalnego wzruszenia, tylokrotnie przewidywany w bezsennych snach, zatrzs si z przeraenia: olnia go myl, e dzwony rwnie dobrze mogy obwieszcza jego mier. Ameryka Vicua siedzc u jego boku w samochodzie podskakujcym na ulicznym bruku, przeraona jego

nag bladoci zapytaa, co mu jest. Florentino Ariza uj jej do w swe lodowate rce. - Och, dziecino - westchn - musiabym y jeszcze pidziesit lat, eby ci to opowiedzie. Zapomnia o pogrzebie Jeremiasza de Saint - Amour. Zostawi dziewczynk przed drzwiami internatu spieszc z obietnic, e wrci w nastpn sobot, i wyda szoferowi polecenie, by zawiz go do domu doktora Juvenala Urbino. Natrafi na mnstwo samochodw, wynajte powozy stojce wzdu przylegych ulic i tum ciekawskich przed domem. Gocie doktora Lacidesa Olivelli, do ktrych tragiczna wiadomo dotara w kulminacyjnym momencie zabawy, przybywali gromadnie. W mieszkaniu tumy utrudniay poruszanie si, ale Florentino Ariza zdoa utorowa sobie drog a do sypialni, wspi si na palce, by ponad gowami toczcych si u drzwi ujrze Juvenala Urbino na ou maeskim, takiego jakim chcia go zobaczy od chwili, gdy po raz pierwszy O nim usysza: taplajcego si w ndzy mierci. Stolarz wanie zdj miar do trumny. U jego boku, wci w tym samym babcinym stroju wprost od lubnego otarza, jaki zaoya na przyjcie, siedziaa oszoomiona i przygnbiona Fermina Daza. Florentino Ariza wyobraa sobie ten moment co do najdrobniejszego szczegu ju w dniach swej modoci, kiedy cakowicie powici si zuchwaej sprawie mioci. Dla niej zdoby nazwisko i fortun, nie baczc zanadto na metody, dla niej dba o swoje zdrowie i o swj wygld zewntrzny ze skrupulatnoci, ktra nie wydawaa si nazbyt mska u innych mczyzn w jego czasach, i oczekiwa tego dnia tak, jak nikt nie by w stanie oczekiwa czegokolwiek ani kogokolwiek na tym wiecie: bez najmniejszej chwili wytchnienia. wiadomo, e mier wreszcie wstawia si za nim, dodaa mu niezbdnej odwagi, by ponowi Ferminie Dazie w jej pierwsz wdowi noc swoj przysig o dozgonnej wiernoci i mioci po wsze czasy. W gbi duszy nie zaprzecza, e by to nieprzemylany czyn, e wykaza si brakiem wyczucia co do sposobu i chwili, ponaglany strachem, e okazja ju nigdy mu si nie nadarzy. Pragn to uczyni, ba, nawet wyobraa to sobie wielokrotnie, w sposb znacznie mniej brutalny, ale szczcie nie byo na tyle askawe. Wyszed z domu aoby odczuwajc bl, e pozostawia j w tym samym szoku, w jakim i on si znajdowa, ale nic ju nie mg zrobi, eby temu przeciwdziaa, bo czu, e ta straszliwa noc bya zawsze pisana im obojgu. Przez kolejne dwa tygodnie nie przespa ani jednej nocy. Zrozpaczony zadawa sobie pytanie, gdzie moe podziewa si Fermina Daza bez niego, o czym myli, co bdzie robi przez reszt swego ycia z tym przeraajcym ciarem, jaki zwali si na jej barki. Dosta zatwardzenia, ktre wzdo mu brzuch jak bben i musia odwoa si do rodkw mniej agodnych ni lewatywa. Starcze dolegliwoci, ktre znosi lepiej od swych rwienikw, bo zna je od dziecka, zaczy doskwiera mu wszystkie jednoczenie. W rod pojawi si, po tygodniu nieobecnoci, w biurze, przeraajc Leone Cassiani swym wycieczeniem i abnegacj. Ale uspokoi j: to znowu bezsenno, jak zwykle, i znowu musia ugry si w jzyk, by przez podziurawione jak rzeszoto serce nie wycieka mu prawda. Deszcz nie da mu ani jednej sonecznej chwili spoczynku na przemylenie wszystkiego. I znowu min jeszcze jeden nierzeczywisty tydzie bez najmniejszej szansy na moliwo skupienia si, bo nadal fatalnie si odywia, spa jeszcze gorzej, usiujc odebra zaszyfrowane znaki, ktre wskazayby mu drog ocalenia. Ale od pitku, bez adnego widocznego powodu, ogarno go poczucie spokoju, co uzna za oznak, i nic nowego si nie zdarzy, e to wszystko, co zrobi w swoim yciu, byo zupenie bezuyteczne, i nie wiedzia ju, jak drog dalej ma poda: to by koniec. W poniedziaek jednak, gdy dotar do swego domu przy ulicy Ventanas, natkn si w sieni na pywajcy w kauy wody list i natychmiast rozpozna na mokrej kopercie wadcz kaligrafi, ktrej tyle zmian w yciu nie zdoao odmieni, a nawet mia wraenie, e odczuwa nocny zapach zwidych gardenii, bo serce ju w pierwszym odruchu przeraenia zdoao powiedzie mu wszystko: by to list, na ktry czeka bez chwili wytchnienia ponad p wieku. Ferminie Dazie nawet w gowie nie postao, i jej list, napisany w ataku wciekoci, Florentino Ariza mgby odebra jako list miosny. W jego pisanie woya ca furi, do jakiej tylko bya zdolna, najokrutniejsze sowa, najboleniejsze i niesprawiedliwe obelgi, i tak przez ni

uznane za zbyt sabe wobec rozmiarw zniewagi. By to ostatni akt dwutygodniowych gorzkich egzorcyzmw, za pomoc ktrych usiowaa pogodzi si ze swoim nowym stanem. Chciaa ponownie by wycznie sob, odzyska wszystko, z czego musiaa rezygnowa przez p wieku paszczyzny, ktra, uczyniwszy j szczliw, bez wtpienia ograbia j zarazem, jak si okazao, po mierci ma, z najdrobniejszych ladw wasnej tosamoci. Bya zjaw w obcym, ogromnym i opustoszaym domu, po ktrym chodzia jak bdna owca, zadajc sobie pene trwogi pytanie, kto tu jest bardziej martwy: ten, co umar, czy ta, co zostaa. Nie potrafia stumi ukrytego alu do ma o to, e pozostawi j sam pord morza ciemnoci. Wszystko, co do niego naleao, skaniao j do paczu: piama pod poduszk, kapcie wygldajce dla niej zawsze jak kapcie chorego, wspomnienie jego odbicia w lustrze, gdy on si rozbiera, a ona przy toaletce czesaa si na noc, zapach jego skry, ktry jeszcze dugo po mierci trwa na jej skrze. W poowie byle czynnoci rzucaa wszystko i uderzaa doni o czoo, przypomniawszy sobie nagle, e zapomniaa mu powiedzie to i owo. Co chwila drczyo j jedno z tych najzwyklejszych pyta, na ktre tylko on potrafi jej odpowiedzie. Swego czasu powiedzia jej co, czego nie moga poj: ludzie po amputacji czuj ble, askotki, mrowienie w nodze, ktrej ju nie maj. I tak teraz wygldao jej ycie: czua go tam, gdzie ju go nie byo. Obudziwszy si w swj pierwszy wdowi poranek, obrcia si nie otwierajc oczu, kokoszc si po caym ku, eby jeszcze troch wygodnie pospa, i wanie w tej samej chwili umar dla niej. Bo dopiero wwczas uwiadomia sobie, e po raz pierwszy m spdzi noc poza domem. Przy stole czekao j kolejne zaskoczenie. Wcale nie dlatego, e poczua si osamotniona, bo rzeczywicie tak byo, lecz ze wzgldu na dziwne przewiadczenie, e je niadanie z kim, kto ju nie istnieje. Dopiero gdy Ofelia z mem i trzema crkami przybya z Nowego Orleanu, odwaya si ponownie zasi do stou, ale nie do tego co zawsze, tylko do mniejszego przygotowanego naprdce, ktry kazaa postawi w korytarzu. Do przyjazdu crki jadaa nieregularnie. Zagldaa do kuchni o jakiejkolwiek porze, kiedy doskwiera jej gd, sigaa widelcem do garnka i kosztowaa wszystkiego po trochu, niczego nie nakadajc na talerz, stojc przy piecu, rozmawiajc z kucharkami i sucymi, jedynymi osobami, w obecnoci ktrych czua si dobrze i z ktrymi najlepiej jej si rozmawiao. A jednak cho dokadaa stara, nie bya w stanie unikn obecnoci nieboszczyka: gdziekolwiek si udawaa, gdziekolwiek przebywaa, cokolwiek robia, wci potykaa si o co, co przypominao jej zmarego ma. O ile uwaaa za suszne i sprawiedliwe, e sprawia jej to bl, o tyle chciaa uczyni wszystko, co w jej mocy, aby nie pogra si w blu. Narzucia wic sobie twarde postanowienie usunicia z domu wszystkiego, co przypominao jej zmarego ma, uznajc, e jest to jedyne wyjcie, eby y swoim yciem bez niego. Bya to ceremonia ostatecznej zagady. Syn zgodzi si zabra wszystkie ksiki, eby moga w oprnionym gabinecie umieci najrniejsze przybory do szycia, ktrych nigdy nie posiadaa jako matka. Crka natomiast miaa wzi cz mebli i sporo przedmiotw, ktre jej zdaniem idealnie nadaway si na nowoorleask aukcj staroci. Przynioso to ulg Ferminie Dazie, cho konstatacja, e kupione przez ni w czasie podry polubnej rzeczy s ju antykwarycznymi reliktami, nie sprawiaa jej adnej przyjemnoci. Ku osupieniu suby, ssiadw i towarzyszcych jej w tych dniach najbliszych przyjaciek, kazaa rozpali ognisko na pustym placyku za domem i spalia w nim wszystko, co przypominao jej ma: najkosztowniejsze i najelegantsze garnitury, jakie od zeszego wieku widziano w miecie, najwytworniejsze buty, kapelusze, podobne do niego bardziej ni jego portrety, fotel na biegunach na czas sjesty, z ktrego po raz ostatni wsta po to, eby umrze, niezliczon ilo przedmiotw tak zwizanych z jego yciem, i stanowiy ju cz jego tosamoci. Zrobia to bez najmniejszego wahania, zupenie pewna, i m zaakceptowaby cakowicie jej decyzj, i to nie tylko ze wzgldw higienicznych. Wielokrotnie wyraa bowiem yczenie, by jego ciao po mierci spalono, zamiast wizi je w absolutnych ciemnociach w cedrowej skrzyni. Jego religia oczywicie zabraniaa mu kremacji: omieli si na wszelki wypadek

zasign opinii arcybiskupa, ktry udzieli mu kategorycznie odpowiedzi odmownej. Bya to czysta iluzja, poniewa Koci nie zezwala na obecno piecw krematoryjnych na terenie naszych cmentarzy, nawet gdyby miay korzysta z nich inne wyznania, i nikomu, poza Juvenalem Urbino na myl by nawet nie przyszo, e mona je tam zbudowa. Fermina Daza pamitaa o mowskich obsesjach i mimo zamtu pierwszych godzin nie omieszkaa zleci stolarzowi, by na osod pozostawi w trumnie szpark dla wiata. Caopalenie okazao si jednak zupenie bezskuteczne. Fermina Daza nader szybko poja, e wspomnienie zmarego ma jest w rwnej mierze odporne na ogie, jak zdawao si niepodatne na upyw dni. Gorzej: spaliwszy wszystkie ubrania, nie tylko nie przestaa tskni za tym, co w nim najbardziej kochaa, ale ponadto i nade wszystko zacza tskni za tym, co najbardziej j w nim dranio: za haasem, jaki robi kadego ranka. Wspomnienia te pomogy jej wydosta si z namorzyn aoby. A jednak postanowia nieodwoalnie y wspominajc ma tak, jakby wcale nie umar. Wiedziaa, e budzc si co rano bdzie miaa z tym cige kopoty, ale kopoty coraz mniejsze. Pod koniec trzeciego tygodnia rzeczywicie zacza dostrzega pierwsze wiateka, ale im wyraniejsze si staway i janiejsze, tym bardziej zaczynaa uwiadamia sobie obecno w swoim yciu przewrotnego widma nie pozostawiajcego jej ani chwili spokoju. I nie byo to owo widmo godne poaowania, czatujce niegdy na ni w parku Los Evangelios, ktre z niejak czuoci zwyka na staro przywoywa w pamici, lecz odraajcy stwr w katowskim surducie i z kapeluszem trzymanym przy piersi: czowiek, ktrego idiotyczna impertynencja tak dalece j zaniepokoia, e nie sposb byo o nim nie myle. Od czasu, gdy go odtrcia jako osiemnastoletnia dziewczyna, ywia przekonanie, e zasiaa w nim tylko wzrastajce z czasem ziarno nienawici. Bez przerwy liczya si z t nienawici, za kadym razem, gdy widmo znajdowao si w pobliu, czua j w powietrzu, na sam jego widok ogarnia j niepokj i trwoga tak wielka, e nigdy nie potrafia zachowa si wobec niego w sposb naturalny. Owej nocy, kiedy ponownie wyzna jej sw mio, nie zwaajc, e w caym domu unosi si jeszcze wo kwiatw skadanych przy trumnie nieboszczyka, nie moga dopuci adnej innej myli, jak t tylko, e podobna bezczelno jest zaledwie pierwszym krokiem do kto wie jak zowrogo zaplanowanej zemsty. Natrctwo wspomnienia pogbiao jej wcieko. Kiedy nazajutrz po pogrzebie obudzia si mylc o Florentinie Arizie, udao jej si wymaza go z pamici zwykym odruchem silnej woli. Ale zo nie ustpowaa i Fermina rycho zdaa sobie spraw, i pragnienie zapomnienia go byo najsilniejszym impulsem, aby go nadal wspomina. Wtenczas zwyciona przez nostalgi po raz pierwszy odwaya si przywoa w myli iluzoryczne czasy owej nierealnej mioci. Usiowaa przypomnie sobie dokadnie, jak wyglda skwer, poamane migdaowce, awka na ktrej siedzia wzdychajc z mioci do niej, bo nic ju z tych rzeczy nie istniao w stanie, w jakim je pamitaa. Zmienio si wszystko, zabrano drzewa z dywanami tych lici, w miejsce posgu zdekapitowanego bohatera postawiono na okazaym piedestale z wbudowanym we systemem elektrycznych czujnikw pomnik innego bohatera w galowym mundurze, bez nazwiska, bez dat, bez jakichkolwiek uzasadnionych przyczyn. Jej dom, sprzedany w kocu wiele lat temu, rozpada si powoli jako wasno prowincjonalnych wadz. Nie przyszo jej atwo wyobrazi sobie Florentina Ariz takim, jakim by wwczas, jeszcze trudniej byo poj, e ten maomwny i tak bardzo bezbronny w strugach deszczu chopiec, to wanie w zramolay staruch, ktry bez najmniejszego respektu dla jej stanu, bez naleytego szacunku dla jej blu stan przed ni i urazi do ywego: ta zniewaga wci jeszcze zapieraa jej dech. Kuzynka Hildebranda Sanchez przyjechaa do niej wkrtce po pobycie Ferminy Dazy w hacjendzie Flores de Maria, gdzie odzyskiwaa rwnowag po czarnej godzinie panny Lynch. Przyjechaa stara, gruba, rozanielona, w towarzystwie najstarszego syna, wojskowego w stopniu pukownika, jak jego ojciec, ktrego si wyrzek wskutek jego haniebnej postawy podczas rzezi

robotnikw z bananowych plantacji w San Juan de la Cienaga. Obie kuzynki spotykay si wielokrotnie, godzinami nostalgicznie wspominajc czasy swej modoci. Podczas ostatniej wizyty Hildebrand, przygniecion brzemieniem staroci, ogarn wikszy ni zazwyczaj nastrj melancholii. eby jeszcze bardziej delektowa si tsknot, przywioza swoj odbitk portretu niegdysiejszych dam, sfotografowan przez belgijskiego fotografa w tamto popoudnie, kiedy mody Juvenal Urbino zada ostateczne pchnicie kaprynej Ferminie Dazie. Fermina zgubia gdzie swoje zdjcie, a odbitka Hildebrandy bya cakowicie spowiaa, obie jednak rozpoznay si poprzez mgy rozgoryczenia w modych i piknych dziewczynach, jakimi nie miay by ju nigdy. Hildebranda nie moga nie pamita Florentina Arizy, zawsze bowiem utosamiaa jego los ze swoim wasnym losem. Pamitaa go takim, jakiego poznaa w dniu, w ktrym nadaa swj pierwszy telegram, i nigdy nie zdoaa wymaza ze swego serca wspomnienia smutnego pisklcia skazanego na zapomnienie. Fermina z kolei widujc go wielokrotnie i nie zamieniajc z nim oczywicie ani sowa, nie bya w stanie poj, e w mczyzna to jej pierwsza mio. Cigle docieray do niej wieci o nim, tak jak wczeniej czy pniej docieray wieci o kadym, kto co w miecie znaczy. Mawiano, e nie oeni si, bo mia odmienne skonnoci, ale i tej plotce nie przypisywaa wikszego znaczenia, choby dlatego, e koniec kocw wygadywano podobne rzeczy o wielu mczyznach, co do predylekcji ktrych nie byo adnych wtpliwoci. Za to dziwne wydawao jej si owo zawzite obstawanie Florentina Arizy przy mistycznych strojach, osobliwych zapachach i tajemniczym sposobie bycia pomimo tak spektakularnej i uczciwie zrobionej kariery. Nie bya w stanie uwierzy, e jest to wci ta sama osoba, i zawsze reagowaa zaskoczeniem, kiedy Hildebranda wzdychaa Biedny czowiek, ale on musi cierpie! Od bardzo dawna bowiem nie dostrzegaa w nim jakichkolwiek oznak wewntrznej udrki: by ju cieniem cienia. A jednak owego wieczoru, po swoim powrocie z Flores de Maria, kiedy spotkaa go w kinie, co dziwnego zaszo w jej sercu. Nie zaskoczyo jej, i jest w towarzystwie kobiety i to Murzynki. Zaskoczyo j, e tak wietnie si trzyma, e zachowuje si z wiksz swobod, cho nie przyszo jej na myl, e moe to w niej, a nie w nim nastpia przemiana po niepokojcym wtargniciu panny Lynch w jej prywatne ycie. Od tamtej pory i przez nastpne dwadziecia lat spogldaa na bardziej litociwym okiem. Podczas czuwania przy zwokach ma obecno Florentina Arizy nie tylko wydawaa jej si zrozumiaa, ale nawet uznaa to za naturalny kres pretensji: akt przebaczenia i zapomnienia. Dlatego tak j zaskoczy w dramatyczny nawrt nigdy dla niej nie istniejcej mioci, i to w wieku, w ktrym ani Florentino Ariza, ani ona niczego ju nie mogli oczekiwa od ycia. Po pierwszym ataku furii i po symbolicznej kremacji ma wci miotaa ni z t sam si wcieko na mier i ycie, ktra narastaa tym bardziej, im trudniej j byo opanowa. Gorzej: ten obszar pamici, w ktrym potrafia znale ukojenie dla swych wspomnie o zmarym, powoli i stopniowo, acz nieubaganie, zarasta k makw, gdzie pogrzebane byy wspomnienia o Florentinie Arizie. Mylaa zatem o nim, nie chcc o nim myle i im bardziej o nim mylaa, tym wiksz czua wcieko, a im wiksz wcieko czua, tym bardziej o nim mylaa, doprowadzajc si do takiego stanu, e nie mogc ju tego znie zatracia poczucie rozsdku. Usiada wwczas przy biurku zmarego ma i napisaa do Florentina Arizy list na trzy cakowicie irracjonalne strony, tak usiany obelgami i niecnymi prowokacjami, i myl, e wanie popenia, w peni wiadomie, najhaniebniejszy czyn w swoim dugim yciu, przyniosa jej ulg. Florentino Ariza przez trzy tygodnie kona w nie mniejszych mczarniach. Owej nocy, kiedy ponownie wyzna mio Ferminie Dazie, wczy si jak lepy wyniszczonymi przez wieczorny potop ulicami, zastanawiajc si w przeraeniu, co ma teraz pocz z t skr zabitego przed chwil tygrysa, ktry przeszo p wieku wymyka si z zastawianych na side. W wyniku gwatownego ataku wd miasto znalazo si w stanie tragicznej sytuacji. W wielu domach na wp nadzy mczyni i kobiety usiowali ratowa z potopu, co si tylko dao i Florentino Ariza uleg wraeniu, e ta dotykajca wszystkich katastrofa ma co wsplnego z jego osobist katastrof. Ale

powietrze byo agodne, a gwiazdy Karaibw tkwiy spokojnie na swym miejscu. Nagle, pord oglnego milczenia, Florentino Ariza rozpozna gos tego samego mczyzny, ktrego on i Leona Cassiani wiele lat temu, o tej godzinie i na tym samym rogu, usyszeli, jak piewa: Z mostu zawrciem, cay we zach skpany. Tej nocy i wycznie dla niego piosenka ta miaa jaki nieokrelony zwizek ze mierci. Nigdy tak jak teraz nie potrzebowa Transito Arizy, jej mdrego sowa, jej gowy bazeskiej krlowej w papierowych kwiatach. Byo to silniejsze od niego: zawsze gdy znajdowa si na skraju kataklizmu, niezbdna mu bya kobieca opieka. Skierowa swe kroki ku szkole szukajc osigalnego celu i w dugim rzdzie okien ujrza zapalone wiato w sypialni Ameryki Vicui. I ledwie si powstrzyma przed popenieniem starczego szalestwa: chcia bowiem o drugiej nad ranem zabra j ze sob, jeszcze ciep od snu w pieluszkach, pachnc dziecicym kwileniem w koysce. A na przeciwlegym kracu miasta czekaa Leona Cassiani, sama, wolna, gotowa bez wtpienia okaza mu, czy to nad ranem, czy o jakiejkolwiek godzinie i w jakichkolwiek okolicznociach, wspczucie, jakiego potrzebowa. Nie po raz pierwszy zapukaby do jej drzwi bdzc po manowcach bezsennoci, uwiadomi sobie jednak, e jest zbyt inteligentn kobiet i nazbyt si kochaj, aby pojawi si u niej i nie podajc przyczyny wypaka si na jej onie. Wreszcie po dugich rozmylaniach i lunatycznym spacerze ulicami opustoszaego miasta wpado mu do gowy, e z adn nie bdzie mu lepiej ni z Prudenci Pitre: Recydyw. Bya dziesi lat modsza od niego. Poznali si w ubiegym wieku, a przestali si spotyka wycznie dlatego, i upara si, e nie bdzie pokazywa mu si w swoim stanie: niemale lepa i bez przesady na skraju niedostwa. Przypomniawszy sobie o niej, natychmiast wrci na ulic Ventanas, zapakowa do torby dwie butelki porto, soik marynat i wyruszy na spotkanie, nie zastanawiajc si nawet, czy nadal mieszka tam gdzie zawsze, czy jest sama i czy w ogle yje. Prudencia Pitre nie zapomniaa znanego tylko im dwojgu delikatnego chrobotu stanowicego jego znak rozpoznawczy w czasach, kiedy jeszcze uwaali si za modych, cho od dawna ju nimi nie byli, otworzya mu wic drzwi o nic nie pytajc. Ulica tona w ciemnociach, on by ledwie widoczny w czarnym ubraniu, w sztywnym kapeluszu, ze zwisajcym spod zgitego ramienia nietoperzem parasola, a ona miaa zbyt sabe oczy, aby go zobaczy w zbyt nikym wietle, ale rozpoznaa go po odblasku pomyka latarni w metalowej oprawce okularw. Wyglda jak morderca z jeszcze ociekajcymi krwi domi. - Schronienia dla biednego sieroty - powiedzia. Tylko to zdoa powiedzie wiedzc, e co powiedzie musi. Zdumia si, jak bardzo si zestarzaa od ich ostatniego spotkania, uprzytamniajc sobie zarazem, e i ona spostrzega go w taki sam sposb. Pocieszy si jednak myl, e kiedy ochon po pierwszym zaskoczeniu, bd widzie w sobie nawzajem coraz mniej ran zadanych przez ycie, by ponownie ujrze si rwnie modymi jak wwczas, kiedy si poznali: czterdzieci lat temu. - Wygldasz jakby ci mieli wynie na marach - powiedziaa. I tak byo. Rwnie i ona staa w oknie od jedenastej, jak niemal cae miasto, by przyjrze si najwystawniejszemu i najwikszemu od czasw mierci arcybiskupa De Luna konduktowi. Ze sjesty wyrway j salwy artyleryjskie, od ktrych draa ziemia, skcone ze sob dwiki wojskowych orkiestr, chaos pieni aobnych grujcy nad lamentem wszystkich dzwonw kocielnych, ktre biy nieprzerwanie od poprzedniego dnia. Widziaa z balkonu jadcych na koniach wojskowych w paradnych mundurach, bractwa religijne, szkoy, czarne limuzyny niewidocznej wadzy, karet cignit przez konie w piropuszach i w zotych czaprakach, okryt flag t trumn na lawecie zabytkowej armaty, na kocu za szereg starych, odkrytych wiktorii, na tyle sprawnych, aby przewozi wiece. Tu po dwunastej, kiedy kondukt jeszcze przeciga si pod oknami Prudencii Pitre, zacz si potop i wszyscy rozpierzchli si w popochu. - Co za absurdalny sposb umierania - powiedziaa. - mier nie ma wyczucia miesznoci odpar, i doda z alem - tym bardziej w naszym wieku. Siedzieli na tarasie, spogldajc na otwarte morze i ksiyc w otoczce wietlistych piercieni zajmujcych poow nieba, spogldajc na

kolorowe wiata statkw na horyzoncie, rozkoszujc si wie, poburzow, pachnc bryz. Pili porto i jedli marynaty z pokrajanym przez Prudenci Pitre w kromki wiejskim chlebem. Przeyli wiele takich nocy, od czasu kiedy zostaa bezdzietn wdow w trzydziestym pitym roku ycia. Florentino Ariza spotka j w momencie, gdy gotowa bya przygarn kadego chtnego mczyzn, choby i wynajmujc go na godziny, ale zdoali nada swojemu zwizkowi znacznie powaniejsz intymno i wiksz trwao, ni to z pocztku wydawao si moliwe. Cho nigdy nie wspomniaa o tym bodaj sowem, zaprzedaaby dusz diabu, eby wanie za niego ponownie wyj za m. Wiedziaa, e ciko jest pogodzi si z jego sknerstwem, z dziwactwami przedwczenie postarzaego mczyzny, z jego maniack pedanteri, z jego skwapliwym domaganiem si wszystkiego, podczas gdy sam nie dawa nic w zamian, ale nie byo mczyzny, ktry lepiej ni on pozwoliby sobie towarzyszy, bo aden inny na wiecie nie potrzebowa mioci tak jak on. aden inny nie potrafi te jednak rwnie skutecznie si wymyka, bo mio nie przekraczaa nigdy granic przez niego ustalonych: nie moga by sprzeczna z jego postanowieniem zachowania swej wolnoci dla Ferminy Dazy. Ich zwizek mimo to trwa wiele lat, nawet wtedy, gdy Florentino Ariza tak pokierowa sprawami, eby Prudencia Pitre ponownie wysza za m, za komiwojaera, ktry spdza na przemian trzy miesice w domu i trzy w podry i z ktrym miaa crk i czterech synw; jeden z nich, jak przysigaa, by synem Florentina Arizy. Rozmawiali nie zwaajc na por, bo przywykli dzieli si sw modziecz bezsennoci, a w starczej bezsennoci mieli jeszcze mniej do stracenia. Cho Florentino Ariza rzadko pi wicej ni dwa kieliszki, tym razem nawet po trzecim nie mg jeszcze odzyska rwnowagi. Pot la si z niego, wic Recydywa poradzia mu, by zdj marynark, kamizelk, spodnie i jeli chce niech zdejmie wszystko, a co, kurwa, przecie tak czy owak znaj si bardziej rozebrani ni ubrani. Powiedzia, e zrobi to, owszem, jeli i ona to zrobi, ale odmwia: jaki czas temu ujrzaa si w lustrze szafy i wnet zrozumiaa, e ju nigdy nie bdzie miaa odwagi, aby stan nago przed nim ani przed nikim innym. Florentino Ariza, w stanie egzaltacji, ktrej nie zdoa opanowa pomimo czterech kieliszkw porto, wci rozprawia o przeszoci, snujc mie wspomnienia, od dawna stanowicych jedyny temat jego rozmw, ale apczywie pragnc odnale w przeszoci tajemn drog, dziki ktrej mgby sobie uly. Bo tego mu byo trzeba: wyrzyga dusz. Kiedy dostrzeg na widnokrgu pierwszy brzask, sprbowa agodnego zblienia. Zapyta, jakby mimochodem: Co by zrobia, gdyby zaproponowano ci maestwo bez wzgldu na twj wiek i twj wdowi stan? Odpowiedziaa mu pomarszczonym umiechem starej kobiety i sama z kolei zapytaa: - Masz na myli wdow Urbino? Florentino Ariza w najmniej odpowiednim momencie zapomina, e kobiety zawsze myl o ukrytych podtekstach pyta, a Prudencia Pitre mylaa o tym bardziej ni ktrakolwiek inna. Poraony nag trwog z powodu jej celnego trafienia wymkn si awaryjnymi drzwiami: Mam na myli ciebie. Ponownie si umiechna: Kpi to ty sobie moesz, kurwa, ze swojej mamuki, niech jej ziemia lekk bdzie. Nastpnie zacza nalega, eby wyrzuci z siebie, co tylko chce, bo wiedziaa, e ani on, ani aden inny mczyzna nie zbudziby jej o trzeciej nad ranem jedynie po to, by po tylu latach niewidzenia si popija porto i zajada wiejski chleb z marynatami. Powiedziaa: Co takiego robi si tylko wtedy, kiedy szukasz kogo, eby mie si przed kim wypaka. Florentino Ariza zacz si wycofywa. - Tym razem si mylisz - powiedzia. - Tej nocy mam powody, eby piewa na cay gos. - No to piewajmy - powiedziaa. Dwicznym gosem zaintonowaa modn w tym czasie piosenk: Ramona, bez ciebie ju nie mog y. I to by kres nocy, bo nie mia ju prowadzi zakazanej gry z kobiet, ktra zbyt wiele razy udowodnia mu, e zna drug stron ksiyca. Wyszed na miasto odmienione i dziwnie pachnce ostatnimi daliami czerwca i trafi na jedn z ulic swej modoci, ktr cigny wdowy z

mrokw porannego naboestwa. Ale tym razem to nie one, lecz on przeszed na drug stron, by nie dostrzegy ez, ktrych duej nie by w stanie wstrzymywa, i to nie tych tumionych, jak mu si zdawao, lecz zupenie innych ez: dawionych od pidziesiciu jeden lat, dziewiciu miesicy i czterech dni. Obudzi si przy duym, olniewajco jasnym oknie nie majc pojcia, gdzie si znajduje i ile czasu upyno. Gos Ameryki Vicui grajcej w ogrodzie w pik z dziewczynami ze suby przywoa go do rzeczywistoci: lea w ku matki, w jej sypialni, ktr pozostawi nietknit i w ktrej zwyk sypia, eby czu si mniej samotnym podczas tych rzadkich chwil, kiedy samotno go gnbia. Na wprost ka wisiao ogromne lustro z Mesn de don Sancho, a jemu do byo spojrze na w chwili przebudzenia, eby ujrze Fermin Daz w gbi zwierciada. Wiedzia, e jest sobota, dzie, w ktrym szofer odbiera z internatu Ameryk Vicu, by przywie j do domu. Uwiadomi sobie, e spa, nie wiedzc o tym i ni, e nie moe usn, bo sen zakcaa mu gniewna twarz Ferminy Dazy. Wykpa si, obmylajc swj kolejny krok, po czym powoli przywdzia najlepsze ubranie, wyperfumowa si, wypomadowa biae wsy w szpic i wychodzc z sypialni, dostrzeg z korytarza na drugim pitrze pikne stworzenie w mundurku, chwytajce w powietrzu pik z wdzikiem, ktry przez tak wiele sobt przyprawia go o dreszcze, ale tego ranka nie wzbudzi w nim najmniejszego wzruszenia. Da jej znak, eby mu towarzyszya, i zanim wsiedli do samochodu, powiedzia jej bez potrzeby: Dzisiaj nie bdzie adnego koci koci apci. Zabra j do .Amerykaskiej Lodziarni, zatoczonej o tej porze, bo caa gromada ojcw jada tu lody ze swymi dziemi pod obracajcymi si ogromnymi skrzydami zwisajcych z sufitu wentylatorw. Ameryka Vicua zamwia gigantyczny puchar pitrzcych si wielokolorowych kulek, swe ulubione lody cieszce si najwikszym powodzeniem, gdy unosi si nad nimi magiczny obok. Florentino Ariza pi kaw, w milczeniu przypatrujc si dziewczynce wyjadajcej lody yeczk o bardzo dugiej rczce, umoliwiajcej signicie do samego dna pucharu. Nie odrywajc od niej wzroku powiedzia nagle: - Mam zamiar si oeni. Z iskierk niepewnoci spojrzaa mu w oczy i przez chwil trzymaa yeczk nieruchomo w powietrzu, natychmiast jednak odzyskaa pewno siebie i umiechna si. - Oszukujesz - powiedziaa. - Staruszkowie si nie eni. Tego popoudnia odwiz j do internatu, punktualnie na Anio Paski, w strugach ulewnego deszczu, po obejrzeniu w parku teatrzyku kukiekowego, po obiedzie w smaalni ryb na falochronach, po napatrzeniu si na zwierzta w klatkach przybyego dopiero co cyrku, po zakupieniu w ulicznych kramikach przernych sodyczy, ktre miaa zabra do internatu, i po wielokrotnym objechaniu odkrytym samochodem miasta, eby zdya przyzwyczai si do myli, e jest jej opiekunem, a nie kochankiem. W niedziel posa jej samochd, na wypadek gdyby chciaa przejecha si ze swymi przyjacikami, nie chcia jej jednak widzie, bo tydzie temu w peni uwiadomi sobie dzielc ich rnic wieku. Tej samej nocy podj mocne postanowienie, e napisze do Ferminy Dazy list z przeprosinami, choby po to, eby si nie podda, ale zostawi to na jutro. W poniedziaek, dokadnie po trzech tygodniach mczarni, kiedy wrci do domu przemoknity na wskro od deszczu, natrafi na list Ferminy Dazy. Bya sma wieczorem. Obie suce ju leay, pozostawiwszy jak zwykle wiato pozwalajce Florentinowi Arizie doj do sypialni. Wiedzia, e jego skromna i mda kolacja czeka na stole w jadalni, ale nike uczucie godu, doskwierajce mu po tylu dniach byle jakiego odywiania si, natychmiast mu przeszo, tak bardzo go wzruszy w list. Z trudem, bo uniemoliwiao mu to drenie rk, wczy grne wiato w jadalni. Pooy mokry list na ku, zapali wiecznik na nocnym stoliku i z udawanym spokojem, co byo jego swoistym sposobem na odzyskanie rwnowagi ducha, zdj przemoczon marynark i powiesi j na oparciu krzesa, zdj kamizelk i dokadnie zoon powiesi na marynarce, zdj kokard z czarnego jedwabiu i celuloidowy konierzyk, ktrego ju nikt na wiecie nie uywa, rozpi guziki koszuli do pasa i

poluzowa pasek, eby mc lepiej oddycha, wreszcie zdj kapelusz i pooy go na oknie, eby wysech. Wtem zadygota, bo nie wiedzia, gdzie jest list, a nerwy puciy mu do tego stopnia, e odnalazszy go wreszcie czu si niepomiernie zaskoczony, nie pamita bowiem, e pooy list na ku. Zanim go otworzy, wytar kopert chusteczk, ostronie, by nie rozmaza atramentu, ktrym wypisane zostao jego nazwisko, i w trakcie wycierania zda sobie nagle spraw, e sekret przesta by ich wyczn wasnoci, lecz znany ju jest przynajmniej trzem osobom, bo ktokolwiek go przynis, musia zwrci uwag, e wdowa Urbino pisze list do kogo spoza swego towarzystwa zaledwie w trzy tygodnie po mierci ma i tak jej pilno, e nie wysya listu poczt, i tak jej zaley na dyskrecji, e prosi, aby nie oddawa listu do rk wasnych, tylko wsun go pod drzwiami jak anonim. Nie musia rozrywa koperty, bo klej sam si rozpuci, ale list by suchy: trzy gsto zapisane kartki, bez nagwka, i podpis skadajcy si z inicjaw matki. Przeczyta go za pierwszym razem najszybciej, jak mg, siedzc na ku, zaintrygowany raczej tonem ni treci listu, i nim dotar do drugiej strony, wiedzia ju, e jest to wanie w list peen obelg, jakich oczekiwa. Pooy otwarty list w wietle lampki, zzu buty, zdj mokre skarpetki, podszed do drzwi, by zgasi grne wiato, w kocu naoy zamszow bind na wsy i nie zdjwszy spodni ani koszuli pooy si opierajc gow o dwie due poduszki, suce mu za oparcie w trakcie czytania. W tej pozycji ponownie przeczyta list, tym razem sowo po sowie, dociekliwie przypatrujc si kadej literze z osobna, aby adna z ukrytych intencji Ferminy Dazy nie pozostaa w ukryciu, a nastpnie przeczyta go jeszcze czterokrotnie, pki nie poczu si tak nasycony listem, e jego sowa zaczy traci jakikolwiek sens. Wreszcie schowa go, bez koperty, do szufladki nocnego stolika, pooy si na plecach z rkami splecionymi na karku i przez cztery godziny lea nieruchomo ze wzrokiem utkwionym w przestrzeni lustra, gdzie kiedy byo jej odbicie. Bez mrugnicia okiem, ledwie oddychajc, bardziej martwy ni martwy trup. Punktualnie o pnocy poszed do kuchni, zaparzy kaw gst jak ropa naftowa i zanis j w termosie do pokoju, wrzuci sztuczn szczk do przygotowanej, jak zawsze, szklanki z wod i ponownie uoy si w pozycji marmurowego posgu, co jaki czas nieznacznie j zmieniajc, eby wypi yk kawy, dopki o szstej rano pokojwka nie wesza do sypialni z kolejnym penym termosem. O tej porze Florentino Ariza ju wiedzia, jaki bdzie kady jego nastpny krok. adna z obelg w istocie rzeczy nie sprawia mu przykroci, nie zaprzta sobie nawet gowy tym, eby oczyci si z niesprawiedliwych zarzutw, ktre, znajc charakter Ferminy Dazy i powag okolicznoci, mogy by gorsze. Obchodzio go jedynie to, e list sam w sobie stworzy mu sposobno i upowania zarazem do udzielenia odpowiedzi. Wicej: wymaga odpowiedzi. ycie znalazo si wic w tym miejscu, do ktrego chcia je doprowadzi. Reszta zaleaa od niego, a by cakowicie przekonany, e jego prywatne, trwajce od ponad p wieku pieko szykuje mu jeszcze wiele miertelnych prb, ktrym gotw by stawi czoo z jeszcze wikszym zapaem, wikszym blem i jeszcze wiksz mioci ni wszystkim poprzednim, bo bd to ju prby ostatnie. Gdy w pi dni po otrzymaniu listu Ferminy Dazy pojawi si w biurze, odnis wraenie, e unosi si w stromej, bezuytecznej pustce zamieszkanej jedynie przez maszyny do pisania, ktrych deszczowy szum nagle usta, gdy dao si sysze co wicej ni milczenie szefa. To bya chwilowa przerwa. Kiedy ponownie zaszumiao, Florentino Ariza zajrza do gabinetu Leony Cassiani i przyjrza si jej, siedzcej przy maszynie do pisania, ktra reagowaa posusznie niczym ludzka istota na kade dotknicie palcw. Poczua jego wzrok, spojrzaa wic w stron drzwi ze swym straszliwym, sonecznym umiechem, nie przerywajc jednak pisania, pki nie dokoczya akapitu. - Powiedz mi co, moja lwico - zagadn Florentino Ariza. - Jakby si czua, gdyby dostaa list miosny napisany na tym gruchocie? Mina nie dziwicej si ju niczemu Leony Cassiani wyraaa najprawdziwsze zdumienie. - Popatrz, popatrz! - krzykna. - Nigdy bym o tym nie pomylaa. Oznaczao to, e nie ma innej odpowiedzi. Florentino Ariza do tej pory te o tym nie

pomyla i postanowi zaryzykowa do koca. Zabra do domu jedn z biurowych maszyn pord dobrodusznych docinkw podwadnych: Stara papuga nie nauczy si gada. Leona Cassiani, entuzjastka kadej nowinki, wyrazia gotowo udzielenia mu w domu lekcji pisania na maszynie. Florentino Ariza by jednak przeciwnikiem jakichkolwiek metodycznych studiw od czasu, gdy Lotar Thugut pragn nauczy go gry na skrzypcach z nut, groc, e trzeba co najmniej roku, eby zacz cokolwiek rozumie i eby przyjto go do orkiestry zawodowej, oraz szeciu godzin wicze dziennie przez cae ycie, eby gra w miar dobrze. Mimo to zdoa namwi matk, by kupia mu skrzypce lepego grajka i posugujc si picioma podstawowymi reguami, przekazanymi mu przez Lotara Thuguta, odway si w niespena rok zagra w katedrze i urzdza Ferminie Dazie serenady z cmentarza biedoty w zalenoci od kierunku wiatru. Jeli potrafi dokona tego, majc dwadziecia lat, i na tak trudnym instrumencie jak skrzypce, dlaczego nie udaoby mu si teraz, gdy ma siedemdziesit sze lat, z czym tak prostym jak maszyna do pisania wymagajca uycia tylko jednego palca. I tak si stao. Potrzebowa trzech dni, eby nauczy si ukadu liter na klawiaturze, kolejnych szeciu, eby nauczy si jednoczenie myle i pisa, i nastpnych trzech, eby wystuka swj pierwszy list bez bdw, zuywszy przedtem p ryzy papieru. Zacz od uroczystego nagwka: Pani i podpisa inicjaem swego imienia, jak zwyk to czyni w swych perfumowanych modzieczych licikach. Wysa list poczt, w kopercie opatrzonej aobnymi ramkami, tak jak to byo przyjte dla listw do niedawno owdowiaej kobiety, nie podajc nazwiska nadawcy na odwrocie. By to szeciostronicowy list, ktry nie mia nic wsplnego z adnym innym napisanym przez niego kiedykolwiek przedtem. Pozbawiony by owego tonu i stylistyki retorycznych uniesie cechujcych jego listy w pierwszych latach mioci, a wywd w nim zawarty przeprowadzony zosta w sposb tak rozsdny i wywaony, e zapach gardenii byby zupenie nie na miejscu. Do pewnego stopnia by bliski ideau owych listw handlowych, ktrych nigdy nie potrafi pisa. Wiele lat pniej list prywatny napisany za pomoc urzdze mechanicznych mia by uznawany niemal za obraliwy, ale wwczas maszyna do pisania bya tylko biurowym zwierzciem, pozbawionym wasnej etyki, ktrej udomowienie do celw prywatnych nie zostao przewidziane w podrcznikach dobrego wychowania. Uycie maszyny uzna mona byo raczej za wyraz miaej nowoczesnoci i tak te przypuszczalnie zrozumiaa to Fermina Daza, gdy w drugim licie do Florentina Arizy, napisanym po otrzymaniu przeszo czterdziestu listw od niego, zacza od przeprosin za swj niewyrany charakter pisma, co wynikao z braku bardziej nowoczesnych od pira ze stalwk przyborw do pisania. Florentino Ariza nie zrobi najmniejszej aluzji do owego strasznego listu, od pierwszych ju sw prbujc odmiennej metody uwodzenia, unikajc odwoywania si do dawnej, modzieczej mioci, nawet wzmianek o przeszoci: wszystko zostaje przekrelone, zaczynamy od pocztku. Byy to raczej dugie rozmylania o yciu, oparte na jego ideach i dowiadczeniach dotyczcych zwizkw pomidzy mczyzn a kobiet, ktre kiedy zamierza spisa jako uzupenienie do Sekretarza zakochanych. Tyle e teraz przyodzia je w styl patriarchy godny wspomnie starca, eby nie dao si zanadto odczu, i jest to w swej istocie wiadectwo mioci. Wpierw skreli wiele szkicw na dawn mod, ktrych przeczytanie na trzewo trwao duej ni wrzucenie w ogie. wiadom by, e kada konwencjonalna nieostrono, najmniejsza nostalgiczna lekkomylno moe wzbudzi w jej sercu dawny niesmak, i cho zakada, e raczej odele mu sto listw, zanim odway si otworzy ten pierwszy, wola jednak eby ich nie odsyaa. Zaplanowa wic ca kampani a do najdrobniejszego szczegu, niczym wojn ostateczn: wszystko miao by inne, eby rozbudzi ciekawo i nowe nadzieje w kobiecie, ktra przeya ju cae ycie. Iluzja miaa by oszaamiajca, zdolna natchn j odwag, tak aby cisna do mieci wszelkie przesdy klasy, do ktrej nie naleaa od urodzenia, ale ktra staa si jej klas bardziej ni jakakolwiek inna. Musia nauczy j mylenia o mioci jako o stanie aski, nie prowadzcym do niczego, lecz stanowicym sam w sobie pocztek i koniec.

By na tyle rozsdny, e nie oczekiwa natychmiastowej odpowiedzi: ju samo nieodesanie listu sprawioby mu satysfakcj. A list nie zosta odesany, tak jak nie zosta odesany aden z nastpnych, i wraz z upywem czasu wzrasta jego niepokj, bo im wicej dni mijao, tym wiksza bya jego nadzieja na otrzymanie odpowiedzi. Czstotliwo jego listw bya z pocztku uzaleniona od zrcznoci palcw: wpierw jeden tygodniowo, pniej dwa, wreszcie jeden list dziennie. Cieszy si z postpw, jakie od czasw, gdy peni funkcj chorego, dokonay si w dziaaniu poczty, bo nie chcia ryzykowa i codziennie pojawia si w Urzdzie Pocztowym, by wci nadawa przesyki do tej samej osoby, czy te posyania ich przez kogo, kto mgby je policzy. Do najprostszych za rzeczy naleao wysyanie pracownika po znaczki na cay miesic, by nastpnie wrzuci list do jednej z trzech skrzynek rozstawionych na starym miecie. Rycho poczy w rytua ze swymi nawykami: korzystajc z bezsennoci pisa listy, a nastpnego dnia, w drodze do biura, prosi kierowc, aby zatrzyma si przez chwil przy skrzynce na rogu, po czym wysiada sam i wrzuca list. Nigdy nie dopuci, eby szofer zrobi to za niego, cho ten ju raz prbowa to uczyni w pewien deszczowy ranek, i czasami, nawet dla ostronoci, bra ze sob wiksz ilo kopert, eby wygldao to bardziej naturalnie. Kierowca oczywicie nie wiedzia, e w pozostaych kopertach znajdoway si puste kartki, ktre Florentino Ariza wysya do samego siebie, nigdy bowiem nie prowadzi z nikim prywatnej korespondencji; jedynym wyjtkiem byy przesyane pod koniec kadego miesica raporty do rodzicw Ameryki Vicuni z jego osobistymi uwagami na temat zachowania, nastroju, zdrowia dziewczynki i jej postpw w szkole. Od pierwszego miesica zacz numerowa listy, a kady z nich poprzedza streszczeniem poprzednich, jak w odcinkowych powieciach w gazecie, obawia si bowiem, e Fermina Daza nie zauway, i jest w nich pewna cigo. Kiedy zacz je pisywa codziennie, zrezygnowa z kopert z aobnymi ramkami na rzecz biaych i podunych, i zmiana ta ostatecznie nadaa im wszystkim charakter bezosobowej korespondencji handlowej. Z pocztku gotw by podda sw cierpliwo ostatecznej prbie, przynajmniej do momentu, gdy staoby si a nadto oczywiste, e traci tylko czas na stosowanie jedynej, odmiennej metody, jak zdoa wymyli. Czeka, w rzeczy samej, bez tych wszystkich przypadoci, jakimi nie obdarzay go chwile oczekiwa w modzieczych latach. Czeka z betonow wytrwaoci starca, ktremu nic innego nie zaprztao gowy, ktry nic nie mia do roboty w towarzystwie rzecznym pyncym wwczas pod penymi aglami ju bez niego, czeka absolutnie pewny tego, e bdzie ywy i w peni swych mskich si zarwno jutro, jak pojutrze i zawsze, kiedy to Fermina Daza zrozumie wreszcie, i jedynym sposobem na zaspokojenie jej pragnie samotnej wdowy jest opuszczenie ku niemu mostw zwodzonych. A na razie y tak jak do tej pory. W przewidywaniu przychylnej odpowiedzi rozpocz ponowny remont, eby dom godny by osoby, ktra moga czu si jego gospodyni i pani od chwili, kiedy zosta kupiony. Zgodnie z przyrzeczeniem, wielokrotnie odwiedza Prudenci Pitre, chcc jej udowodni, e pomimo niedogodnoci wieku kocha j nadal, w blasku dnia i przy drzwiach otwartych, a nie tylko w noce swej bezradnoci. Nie zaprzesta rwnie wizyt u Andrei Varn, o ile spostrzega zgaszone wiato w azience usiujc sponiewiera si szalestwem jej ka, choby po to, eby nie zarzuci systematycznych praktyk miosnych, zgodnie ze swym kolejnym niezachwianym przekonaniem, e ciao trzyma si, dopki my si trzymamy. Jedynym kopotem byy jego stosunki z Ameryk Vicu. Chocia poleci szoferowi, by nadal odbiera j z internatu w soboty o dziesitej rano, nie mia najmniejszego pojcia, co z ni zrobi pod koniec tygodnia. Po raz pierwszy nie zajmowa si ni, a ona czua si uraona t zmian. Zleca sucym, by zabieray j po poudniu do kina, na zabawy do ogrodu dziecicego, na loterie charytatywne, albo wymyla jej na niedziele wsplne zabawy ze szkolnymi koleankami, byle nie prowadzi jej do ukrytego raju za biurowym budynkiem, dokd zawsze pragna wrci, od czasu gdy zaprowadzi j tam po raz pierwszy. W oparach swej kolejnej mrzonki nie zdawa sobie sprawy, e kobiety s w stanie dorosn w trzy dni, a wanie miny trzy lata od czasu, gdy odebra j z pokadu odzi motorowej z Puerto Padre. Pomimo jego stara, eby to jej osodzi, zmiana bya dla

niej zbyt gwatowna, przy tym wci nie moga zrozumie jej przyczyn. Kiedy powiedzia jej w lodziarni, e ma zamiar si eni, co zreszt byo prawd, najpierw ulega panice, nieco pniej jednak ewentualno ta wydaa jej si tak absurdalna, i cakowicie o niej zapomniaa. Ale szybko zrozumiaa, e Florentino Ariza zachowuje si tak, jakby rzeczywicie zapowiedziany oenek mia nastpi i ucieka si do dziecinnych wykrtw, jakby nie by o szedziesit lat starszy od niej, ale o szedziesit lat modszy. W jedno z sobotnich popoudni Florentino Ariza zaskoczy j w swej sypialni: prbowaa pisa na maszynie, a robia to do dobrze, bo uczya si maszynopisania w szkole. Zapisaa mechanicznie ponad p strony, ale tu i wdzie z atwoci mona byo wyrni zdania ujawniajce stan jej nastroju. Florentino Ariza chcc przeczyta, co napisaa, zajrza jej przez rami. Zmieszaa si czujc jego mskie ciepo, urywany oddech, zapach ubrania, ktry by rwnie zapachem jego poduszki. Nie bya ju dopiero co przyby dziewczynk, ktr rozbiera z poszczeglnych czci garderoby stosujc fortele dla niemowlt: najpierw buciki dla oliczki, a teraz buziaczek w tatusia dzibasek. Nie: teraz bya ju kobiet, prawdziw, doros kobiet, ktra lubi przejmowa inicjatyw w swoje rce. Nie przerwaa pisania, wci uderzajc w klawisze jednym palcem prawej doni, podczas gdy jej lewa rka po omacku natrafia na jego uda, poszukaa, odnalaza, poczua, jak odywa, ronie, wzdycha z podania, a jego starczy oddech staje si mieszny i urywany. Znaa go: od tego momentu traci panowanie nad sob, zapomina o rozsdku, zdawa si na jej ask i nieask i nie by w stanie odnale drogi powrotnej nie docierajc do koca. Zaprowadzia go do ka, cignc za rk niczym biednego ulicznego lepca, i tam powiartowaa na sztuki z podstpn czuoci, dodaa soli podug wasnego smaku, wonnego pieprzu, zbek czosnku, posiekanej cebuli, soku z cytryny, li laurowy, pki nie uoya go przyprawionego na pmisku, a piec nie rozgrza si do odpowiedniej temperatury. W domu nie byo nikogo. Suce wyszy, a pracujcy przy remoncie murarze i stolarze mieli w soboty dzie wolny: wiat nalea do nich dwojga. Ale on ju, na skraju przepaci ockn si z ekstazy, odsun jej rk, wsta i odezwa si drcym gosem: - Ostronie, nie mamy gumek. Przeleaa jaki czas w ku na plecach, a kiedy wrcia do internatu, o godzin wczeniej ni zazwyczaj, przezwyciya ju ch paczu, za to wyostrzya wch i pazurki pragnc trafi na trop kryjcej si gdzie zwierzyny, ktra zwichna jej ycie. Florentino Ariza natomiast, po raz kolejny, popeni typowo mski bd: uzna, e zostaa ostatecznie przekonana o bezcelowoci swych zakusw i postanowia o nim zapomnie. Nadal robi swoje. Po upywie szeciu guchych miesicy przyapa si na tym, e przez ca noc, a do witu przewraca si w ku z boku na bok, bdzc po zupenie innej bezsennoci. Przypuszcza, e Fermina Daza otworzya pierwszy list zwiedziona jego niewinnym wygldem, ale dostrzegszy inicjay, znane jej z listw sprzed lat, wyrzucia go na mieci nie zadajc sobie nawet trudu, by go podrze. I wystarczy jej rzut oka na koperty nastpnych listw, eby zrobi to samo, nie otwierajc ich, i tak po kres wszystkich czasw, gdy on koczy ju swe pisane medytacje. Nie wierzy, by istniaa kobieta zdolna przez p roku poskromi sw ciekawo wobec otrzymywanych codziennie listw nie starajc si dowiedzie, jakiego koloru atramentem zostay napisane. Ale jeli taka kobieta istniaa, to moga ni by tylko ona. Florentino Ariza czu, e czas staroci nie jest pyncym po rwni potokiem, ale bezdenn cystern, z ktrej wycieka pami. Jego przemylno bya na wyczerpaniu. Po wielodniowym kreniu wok rezydencji w La Manga zrozumia, e tym modzieczym sposobem nie zdoa rozbi drzwi skazanych na aob. Pewnego ranka, szukajc czyjego numeru w ksice telefonicznej, przypadkowo natrafi na jej numer. Zadzwoni. Sygna odezwa si wiele razy, po czym wreszcie Florentino Ariza rozpozna gos, powany i chrypliwy: Tak? Sucham? Nie odezwa si, odoy suchawk, ale bezkresna dal, dzielca go od tego nieuchwytnego gosu spowodowaa w nim upadek ducha. W tym samym mniej wicej czasie Leona Cassiani obchodzia urodziny zapraszajc do

domu grup najbliszych przyjaci. W roztargnieniu wyla na siebie sos podany do kurczaka. Zamoczywszy kraniec serwetki w szklance wody Leona Cassiani wytara mu klap, a nastpnie zaoya mu serwetk jak liniaczek, aby zapobiec jeszcze wikszej katastrofie: wyglda na stare niemowl. Zauwaya, e podczas obiadu wielokrotnie zdejmuje okulary, aby przetrze je chusteczk, bo zawiy mu oczy. Gdy podano kaw, zasn z filiank w doni, kiedy za sprbowaa mu j odebra nie budzc go, ockn si zawstydzony: Przymknem oczy tylko na chwil, chciaem im da odpocz. Leona Cassiani udaa si na spoczynek zdumiona, e tak bardzo uwidoczniy si w nim oznaki staroci. W pierwsz rocznic mierci Juvenala Urbino rodzina rozesaa zaproszenia na msz w katedrze za spokj duszy zmarego. W owym czasie Florentino Ariza wysa ju list numer sto trzydzieci dwa, bez najmniejszej odpowiedzi, co go skonio do podjcia zuchwaej decyzji, by nie bdc zaproszonym uczestniczy we mszy. Byo to wydarzenie w yciu towarzyskim raczej okazae ni wzruszajce. awy w pierwszych rzdach, zarezerwowane doywotnio i przekazywane z pokolenia na pokolenie, na oparciu miay przybite miedziane tabliczki z imieniem i nazwiskiem waciciela. Florentino Ariza przyby wraz z gronem pierwszych goci, by usi w miejscu, gdzie Fermina Daza musiaa chcc nie chcc go spostrzec. Uzna, e najlepiej bdzie usi w rodkowej nawie, tu za zarezerwowanym rzdem aw, ale przybyo tyle osb, e i tam nie znalaz wolnego miejsca, tak wic musia pozosta w nawie ubogich krewnych. Stamtd ujrza wchodzc Fermin Daz prowadzon przez syna, ubran po nadgarstki w czarn aksamitn sukni, bez najmniejszej ozdoby, zapit od stp do gw na guziki jak biskupia sutanna, w szalu z kastylijskiej koronki zamiast kapelusza z woalk uywanego przez inne wdowy i przez wiele innych dam pragncych nimi zosta. Jej odsonita twarz promieniaa alabastrowym blaskiem, przenikliwe oczy yy wasnym yciem w wietle ogromnych pajkw ze rodkowej nawy, a sza tak wyprostowana, tak dumna, tak opanowana, e nie wydawaa si starsza od syna. Florentino Ariza, stanwszy, opar si koniuszkami palcw o grzbiet awy, dopki nie ustpio cakowite zamroczenie, bo dozna wraenia, e dzieli ich nie siedem krokw, ale dwa zupenie odmienne dni. Fermina Daza przetrwaa uroczysto w rodzinnej awce na wprost otarza niemal cay czas na stojco, z t sam wyniosoci, z jak ogldaa przedstawienia operowe. Ale na koniec wyamaa si z przyjtych norm i miast czeka na swoim miejscu, by zgodnie ze zwyczajem przyj ponownie kondolencje, sama przesza przez koci, by podzikowa kademu z zaproszonych goci: niespotykany gest, ale bardzo pasujcy do jej sposobu bycia. Pozdrawiajc to jednych, to drugich, dotara do aw ubogich krewnych i, na ostatek, rozejrzaa si wok, aby upewni si, e nie pomina nikogo ze znajomych. Florentino Ariza poczu wwczas, e jaki niezwyky wiatr unosi go z miejsca: zauwaya go. I rzeczywicie Fermina Daza z charakterystyczn dla niej swobod odesza od swych najbliszych, wycigna do i, umiechajc si nad wyraz sodko, powiedziaa: - Dzikuj za przybycie. Bo nie tylko otrzymaa wszystkie listy, ale i wszystkie przeczytaa z ogromnym zainteresowaniem, odnajdujc w nich sporo powanych racji przemawiajcych za tym, e warto dalej y. Siedziaa przy stole, jedzc z crk niadanie, kiedy nadszed pierwszy. Otworzya go zaintrygowana tym, e napisany zosta na maszynie, i nagy rumieniec sparzy jej twarz, gdy rozpoznaa inicjay podpisu. Ale natychmiast si opanowaa i schowaa list do kieszeni fartucha. Powiedziaa: To kondolencje od rzdu. Crka zdziwia si: Przecie ju wszystkie nadeszy. Nie zmieszaa si: To s jeszcze inne. Miaa zamiar spali list nieco pniej, z dala od niedyskretnych pyta crki, nie potrafia jednak oprze si pokusie, eby przedtem nie rzuci na okiem. Oczekiwaa w peni zasuonej repliki na swj list z obelgami, ktry zacz jej ciy ju w chwili jego wysania, ale poczwszy od paskiego nagwka i widocznych ju w pierwszym akapicie intencji zrozumiaa, e na wiecie co si zmienio. Poczua si tym tak zaciekawiona, e zamkna si w sypialni, by zapozna si z listem w spokoju, zanim go spali, i przeczytaa go trzykrotnie jednym tchem.

Byy to rozmylania o yciu, mioci, staroci, mierci: myli, ktre niejednokrotnie trzepotay, niczym nocne ptaki, nad jej gow, natychmiast odfruwajc w pierzastej mawce przy pierwszej prbie ich schwytania. A teraz byy tu, klarowne, proste, takie, jakie zawsze chciaaby wyrazi i po raz kolejny zacza ubolewa, e jej m nie yje, bo mogaby to z nim omwi, jak zwykli omawia przed zaniciem niektre wydarzenia minionego dnia. I tak oto objawi jej si nie znany Florentino Ariza, peen przenikliwoci, o ktr trudno byoby go posdzi na podstawie groteskowych licikw z lat modzieczych czy te z ponurego sposobu bycia, z jakim obnosi si przez cae ycie. Byy to raczej sowa czowieka, ktry ciotce Scholastyce wyda si natchniony przez Ducha witego, i myl ta znowu j przerazia, tak jak za pierwszym razem. W kadym razie, ostateczne uspokojenie przyniosa jej pewno, e list mdrego starca nie jest kolejn prb ponowienia chamskiej impertynencji z jej pierwszej wdowiej nocy, ale bardzo szlachetnym sposobem przekrelenia przeszoci. Nastpne listy uspokoiy j ju cakowicie. Mimo wszystko nadal rzucaa je w ogie przeczytawszy uprzednio, i to z rosncym cigle zainteresowaniem, cho w miar jak je palia, narastay w niej cierpkie osady winy, ktrych nie bya w stanie si pozby. Otrzymawszy zatem pierwsze listy numerowane, znalaza oczekiwane usprawiedliwienie moralne, eby ich nie niszczy. Pierwotnym jej zamiarem nie byo w kadym razie pragnienie zachowania listw dla siebie, ale ch oddania ich Florentinowi Arizie przy pierwszej sposobnoci, eby nie zmarnowao si co, co w jej mniemaniu mogo przynie ludziom ogromny poytek. Najgorsze, e czas mija, a listy wci nadchodziy, jeden po drugim co trzy, cztery dni, i tak przez cay rok, ona za nie wiedziaa, w jaki sposb mu je zwrci, eby nie wygldao to na afront, ktrego ju nie chciaa mu robi, ale i bez potrzeby wyjaniania w licie, i poczucie dumy nie pozwala jej na listown odpowied. w pierwszy rok wystarczy, aby przywyka do wdowiestwa. Wyidealizowane wspomnienie ma przestao by zawad w jej powszednich zajciach, w jej najintymniejszych mylach, w jej najskromniejszych zamiarach, przeistaczajc si w opiekucz obecno, ktra w niczym nie przeszkadzajc prowadzia j przez ycie. Czasem zdarzao jej si z nim zetkn, nie ze zjaw, ale z nim samym z krwi i koci, i to wtedy, gdy naprawd by jej potrzebny. Otuch napeniaa j pewno, e tam jest, cigle ywy, ale ju bez tych swoich mskich kaprysw, bez patriarchalnych fanaberii, bez mczcych zachcianek, by okazywaa mu mio w identycznym rytuale pocaunkw nie w por i czuych swek, jakimi wyznawa jej sw mio. Bo teraz rozumiaa go lepiej ni wtedy, kiedy y, rozumiaa zachanno jego mioci, gwatown potrzeb odnalezienia w jej osobie bezpieczestwa, zdawa by si mogo ostoi jego publicznej dziaalnoci, ktrej w rzeczywistoci nigdy nie mia. Pewnego dnia, u szczytu rozpaczy, krzykna do: Nie zdajesz sobie sprawy, jaka jestem nieszczliwa. Charakterystycznym gestem zdj okulary, nie okazujc najmniejszego zdenerwowania i zatopiwszy Fermin Daz w przezroczystych wodach swych dziecicych oczu przytoczy j w jednym zaledwie zdaniu, caym ciarem swej wkurzajcej mdroci: Zapamitaj na zawsze, e najistotniejszym elementem w dobrym maestwie nie jest szczcie, ale trwao. Ju w pierwszych chwilach wdowiej samotnoci zrozumiaa, e wbrew temu, co w swoim czasie mu przypisywaa, zdanie to nie kryo w sobie zowieszczej groby, lecz talizman, ktry obdarzy oboje tyloma szczliwymi godzinami. Podczas wielu podry po wiecie Fermina Daza kupowaa wszystko, co zwracao jej uwag sw nowoci. Pragna tych rzeczy w jakim pierwotnym odruchu, ktry jej m z zadowoleniem i racjonalnie uzasadnia, i byy to rzeczy zarwno pikne, jak i uyteczne, dopki znajdoway si w miejscach swego pochodzenia w sklepowych witrynach Rzymu, Parya, Londynu czy rozedrganego charlestonem Nowego Jorku z pierwszymi drapaczami chmur, ale nie wytrzymyway prby walcw Straussa przy skwierczcych cykadach ani karnawaowych korowodw przy czterdziestu stopniach w cieniu. Ale wracaa z kadej podry z p tuzinem ogromnych, stawianych na sztorc kufrw z lakierowanego metalu, z miedzianymi zamkami i miedzianymi okuciami na rogach

przypominajcymi fantazyjne feretrony: wacicielka i pani ostatnich cudw wiata, ktre pomimo wszystko warte byy swej ceny w zocie jedynie podczas owej ulotnej chwili, kiedy kto z jej lokalnego wiata mg cho raz rzuci na nie okiem. Bo i po to zostay kupione: eby inni ujrzeli je jeden jedyny raz. Uwiadomia sobie prno swego publicznego wizerunku na dugo przed pierwszymi objawami starzenia si i czsto syszano jak mwia domownikom: Trzeba pozby si tych wszystkich gratw, bo ju y nam nie daj. Doktor Urbino wymiewa si z tych jej porzdkw, wiedzia bowiem, e uwolnione przestrzenie posu jedynie do ponownego ich zapenienia. Obstawaa przy swoim, bo i rzeczywicie nigdzie nie byo ju miejsca na nic i wszdzie poniewieray si zupenie bezuyteczne rzeczy, jak zwisajce z klamek koszule czy cinite w kuchennych szafach cikie paltoty na europejskie zimy. Gdy wic zdarzao si jej wstawa rano w bojowym nastroju, wywracaa do gry nogami bieliniarki, oprniaa kufry, demolowaa strych, tworzc ze stosw nazbyt ju opatrzonych ubra krajobraz po bitwie, z kapeluszy, ktrych nigdy nie woya, bo pki byy modne, to nie miaa okazji, z pantofli bdcych wiernymi rkodzielniczymi kopiami tych, ktre nosiy europejskie imperatorowe na uroczystociach koronacyjnych, a ktrymi tutaj gardziy wysoko urodzone panny, bo byy takie same jak kupowane na targu przez Murzynki do chodzenia po domu. Do poudnia na wewntrznym tarasie obowizywa stan wyjtkowy, a w domu nie sposb byo wytrzyma z powodu cierpkiego zapachu naftaliny. Ale spokj powraca po kilku godzinach, bo w kocu lito braa Fermin Daz na widok porozrzucanych na pododze jedwabi, zbytecznych brokatw i pasmanteryjnych odpadkw i tylu etoli z niebieskich lisw skazanych na pomienie. - Grzechem byoby je spali mawiaa - gdy tylu ludzi nie ma co je. Spalanie ulegao wic odroczeniu, bo zawsze byo odraczane, a graty zmieniay jedynie swoje miejsce, i z uprzywilejowanych pek wdroway do dawnych stajni przemienionych na skady staroci, podczas gdy uwolnione od nich szafy, zgodnie z przepowiedniami doktora Urbino, wnet zaczynay si zapenia, by niebawem pka w szwach od rzeczy yjcych przez chwil i dogorywajcych pniej w bieliniarkach: do nastpnego palenia. Mwia: Trzeba by pomyle, co robi z rzeczami, ktre do niczego si nie nadaj, ale ktrych nie da si rwnie wyrzuci. Bo i tak byo: przeraaa j zachanno, z jak przedmioty opanowyway przestrze yciow, wypierajc ludzi, zapdzajc ich do kta, dopki Fermina Daza nie pochowaa rzeczy tam, gdzie nie byo ich wida. Nie naleaa bowiem, wbrew temu, co sdzono, do osb nazbyt dbajcych o porzdek, miaa natomiast wasn, rozpaczliw metod, aby za tak uchodzi: po prostu ukrywaa baagan. W dniu mierci Juvenala Urbino trzeba byo wynie poow gabinetu i poupycha rzeczy w sypialniach, eby zrobi miejsce na aobne uroczystoci. Obecno mierci w domu przyniosa rozwizanie. Po spaleniu mowskiego ubrania Fermina Daza zdaa sobie spraw, e nawet jej rka nie zadraa, idc wic za ciosem wzniecaa co jaki czas ogie i wrzucaa w pomienie rzeczy zarwno nowe, jak i stare, nie zaprztajc sobie gowy zawici bogaczy ani zemst umierajcych z godu biedakw. Na ostatek kazaa ci drzewo mangowe, nie pozosta wic ju aden lad nieszczcia, a papug podarowaa nowemu Muzeum Miasta. I dopiero wtedy poczua si dobrze w domu, o ktrym zawsze marzya: przestronnym, wygodnym i wasnym. Crka Ofelia towarzyszya jej przez trzy miesice, po czym wrcia do Nowego Orleanu. Syn przychodzi ze sw rodzin na niedzielne obiady i odwiedza j w miar moliwoci rwnie w cigu tygodnia. Najblisze przyjaciki zaczy ponownie u niej bywa, gdy min najtrudniejszy okres aoby, gray w karty na wykarczowanym patio, wyprbowyway nowe przepisy kuchenne, wtajemniczay j w najnowsze sekrety zachannego i wci istniejcego bez niej wiata. Do tych najbliszych naleaa Lukrecja del Real del Obispo, arystokratka na star mod, z ktr zawsze czya j ni sympatii, a teraz, po mierci Juvenala Urbino, zaya przyja. Lukrecja del Real, zniedoniaa na skutek artretyzmu i pokutujc za swe grzeszne ycie, nie tylko obdarzaa j przemiym towarzystwem, ale konsultowaa z ni wszelkie inicjatywy spoeczne czy towarzyskie podejmowane w miecie, co dawao jej poczucie, i jest uyteczna sama przez si, a nie dziki opiekuczemu cieniowi ma. A jednak nigdy nie

utosamiano jej tak bardzo ze zmarym mem jak teraz, bo mwic o niej przestano uywa jak dotychczas jej panieskiego nazwiska i staa si wdow Urbino. Wydawao jej si to czym niepojtym, ale im bardziej zbliaa si pierwsza rocznica mierci ma, tym bardziej czua, jak wkracza w cienist, chodn, cich przestrze: w gaj nieuchronnoci. Nie uwiadamiaa sobie i przez wiele lat nie zdawaa sobie sprawy, w jakiej mierze rozmylania spisywane przez Florentina Ariz pomogy jej odzyska spokj ducha. To one, przystosowane do jej dowiadcze, pozwoliy Ferminie zrozumie wasne ycie i nauczyy pogodnego oczekiwania na kolejne niespodzianki staroci. Ich spotkanie po mszy stao si zbawienn okazj, aby da do zrozumienia Florentinowi Arizie, e i ona, dziki jego dodajcym otuchy sowom, gotowa jest przekreli przeszo. Dwa dni pniej otrzymaa od niego list rnicy si od poprzednich: napisany odrcznie, na welinowym papierze i z ostentacyjnie podanym na odwrocie koperty penym imieniem i nazwiskiem nadawcy. Skrelony tym samym ozdobnym charakterem pisma pierwszych listw, zdradza te same upodobania liryczne, ale wyraajce si w kilku prostych sowach wdzicznoci za to, i zechciaa przywita si z nim w katedrze. Fermina Daza, po przeczytaniu listu, przez wiele dni rozmylaa o nim ze sposzon nostalgi i z tak czystym sumieniem, e w nastpny czwartek zapytaa Lukrecj del Real del Obispo, bez adnego zwizku z toczc si rozmow, czy moe zna Florentina Ariz, waciciela flotylli rzecznych statkw. Lukrecja odpowiedziaa, e owszem: Zdaje si, e jest to zatracony sukub. Wygosia powszechnie panujc opini, e nigdy nie widziano go z adn kobiet, cho stanowi tak wietn parti, i e ma tajne biuro, do ktrego sprowadza dzieci, za ktrymi ugania si nocami po nabrzeach. Fermina Daza, jak sigaa pamici, znaa t legend, lecz nigdy w ni nie wierzya i nie przywizywaa do niej adnego znaczenia. Ale usyszawszy, z jakim przekonaniem powtarza j Lukrecja del Real del Obispo, o ktrej dziwnych skonnociach rwnie w swoim czasie rozpowiadano, nie moga si powstrzyma od przywrcenia rzeczom nalenego im miejsca. Opowiedziaa jej, e zna Florentina Ariz od dziecka. Przypomniaa, e jego matka, wacicielka pasmanterii, na ulicy skupowaa stare koszule i przecierada, i robia z nich szarpie, ktre sprzedawaa podczas wojen domowych. Z penym przekonaniem zakoczya: To uczciwi ludzie, ktrzy do wszystkiego doszli wasn prac. Wypowiedziaa to z tak zapalczywoci, e Lukrecja natychmiast wycofaa si z przytoczonej opinii: Co tam, zreszt o mnie mwi to samo. Ferminy Dazy nawet nie korcio, eby sam siebie zapyta, dlaczego tak gorliwie staje w obronie czowieka, ktry w jej yciu by zaledwie cieniem. Mylaa o nim nadal przede wszystkim wtedy, gdy w codziennej poczcie brakowao kolejnego listu od niego. Upyny ju dwa tygodnie milczenia, kiedy jedna z pokojwek obudzia j z poobiedniej drzemki niespokojnym szeptem. - Prosz pani - powiedziaa - tam jest pan Florentino. I rzeczywicie tam by. Pierwsz reakcj Ferminy Dazy bya panika. Pomylaa, e nie, eby przyszed kiedy indziej o dogodniejszej porze, e nie czuje si na siach, aby przyjmowa goci, e nie ma mu nic do powiedzenia. Ale opanowaa si szybko i kazaa go wprowadzi do salonu i poczstowa kaw, a ona przez ten czas wyszykuje si, eby go przyj. Florentino Ariza czeka przy drzwiach frontowych, wystawionych na piekielne soce trzeciej po poudniu, ale cakowicie kontrolowa sytuacj. By przygotowany na to, e moe zosta odprawiony choby pod byle pretekstem i w najuprzejmiejszy sposb, i przekonanie to dodawao mu spokoju. Ale przekazane mu polecenie wstrzsno nim a do gbi, a kiedy znalaz si w cienistym chodzie salonu, nie starczyo mu ju czasu, aby pomyle o przeywanym wanie cudzie, bo wntrznoci wypenia mu nagle eksplozja zapiekej piany. Pad na krzeso bez tchu, drczony przekltym wspomnieniem ptasiego gwna na swym pierwszym miosnym licie, i czeka nieruchomo w pmroku, a minie pierwszy atak dreszczy, gotw podda si w tym momencie kademu nieszczciu, byle nie temu najbardziej niesprawiedliwemu. Zna siebie zbyt dobrze: pomimo dziedzicznego zatwardzenia, w cigu tylu lat odek odmwi mu publicznie posuszestwa trzy - lub czterokrotnie i tyle razy zmusi go do poddania

si. I tylko w takich sytuacjach i w rwnie naglcych okolicznociach uwiadamia sobie suszno twierdzenia, ktre lubi artem powtarza: Nie wierz w Boga, ale si go boj. Nie starczyo mu czasu, eby to podway: usiowa odmwi jakkolwiek zapamitan modlitw, ale adnej nie odnalaz. Gdy by dzieckiem, inny dzieciak nauczy go magicznych sw, eby trafi kamieniem ptaka: Pluj, pluj, a jak ci nie trafi, to ci skarabinuj. Uy ich, kiedy po raz pierwszy ruszy w gry z now proc, i ptak spad trafiony. Speszony nieco, uzna, e jedno z drugim moe mie co wsplnego i arliwie niczym modlitw odmwi zaklcie, ale bez efektu. Kolejny skrt kiszek niczym sprynujca spirala unis go z krzesa, coraz gstsza, piekca piana w odku zabulgotaa jkliwie, a obla si lodowatym potem. Pokojwka, ktra przyniosa mu kaw, przerazia si jego trupim wygldem. Westchn: To upa. Otworzya okno, sdzc, e sprawi mu tym ulg, ale promienie popoudniowego soca pady mu prosto na twarz, wic trzeba byo ponownie zamkn okno. Zrozumia wanie, e nie wytrzyma duej ani minuty, kiedy zjawia si Fermina Daza niedostrzegalna w pmroku i przerazia si widzc go w takim stanie. - Moe pan zdj marynark - powiedziaa. To, e usysze moga bulgot jego wntrznoci, sprawio mu teraz wikszy bl ni miertelny skrt kiszek. Zdoa jednak przetrzyma t jedn jedyn chwil, eby powiedzie, e nie, e zaszed tu tylko pragnc zapyta, kiedy mogaby go przyj. Zbita z tropu, nawet nie siadajc, odpara: Wanie teraz pana przyjmuj. I poprosia, by poszed z ni na taras przy patio, gdzie jest chodniej. Odmwi gosem, ktry wyda jej si raczej westchnieniem alu. - Moe jutro, bagam pani - powiedzia. Pamitaa, e jutro jest czwartek, dzie staych wizyt Lukrecji del Real del Obispo, wic zaproponowaa mu ostateczne rozwizanie: Pojutrze o pitej. Florentino Ariza wyrazi jej sw wdziczno, nie zwlekajc poegna si kaniajc si kapeluszem i odszed nie skosztowawszy nawet kawy. Staa zdumiona na rodku salonu, nie cakiem rozumiejc, co si waciwie stao przed chwil, dopki w gbi ulicy nie umilk warkot samochodu. Florentino Ariza przyj wwczas, na tylnym siedzeniu, najdogodniejsz pozycj, zamkn oczy, rozluni minie i podda si cakowicie woli swego ciaa. Jakby urodzi si na nowo. Szofer, ktry po tylu latach suby niczemu si ju nie dziwi, niewzruszony wiz go przez miasto. Ale otwierajc drzwiczki przed bram domu, powiedzia mu: - Prosz uwaa, don Floro, to wyglda na choler. Ale to byo to co zawsze. W pitek, punktualnie o pitej Florentino Ariza dzikowa Bogu, kiedy pokojwka przeprowadzia go przez mrok salonu a do tarasu i tam ujrza Fermin Daz przy stoliku zastawionym na dwie osoby. Zaproponowaa mu herbat, czekolad albo kaw. Florentino Ariza poprosi o kaw, bardzo gorc i bardzo mocn, ona za powiedziaa pokojwce: Dla mnie to co zawsze. Tym co zawsze by mocny napar z przernego rodzaju herbat orientalnych, ktre po sjecie dodaway jej animuszu. Kiedy ona wypia swj czajniczek, a on swj dzbanek kawy, oboje zdyli ju podj i zarzuci sporo tematw, i nie dlatego, by rzeczywicie ich szczeglnie interesoway, ale po to, eby omin inne, ktrych ani on, ani ona nie mieli odwagi poruszy. Oboje byli oniemieleni, nie bardzo rozumiejc, co tu robi, tak daleko od swej modoci, na szachownicy tarasu w niczyim domu, pachncym jeszcze kwiatami z cmentarza. Po raz pierwszy siedzieli naprzeciw siebie i tak blisko, majc czas, aby spokojnie przypatrze si sobie po p wieku, i oboje ujrzeli si takimi, jakimi byli: par staruszkw, stojcych nad grobem, ktrzy nie mieli ze sob nic wsplnego, poza ulotnym wspomnieniem przeszoci, nienalecej do nich, lecz do dwojga ju nie istniejcych modych ludzi, ktrzy mogliby by ich wnukami. Pomylaa, e moe on przekona si wreszcie o nierealnoci swych marze, a tym samym wyleczy si ze swej zuchwaoci. Chcc unikn niewygodnego milczenia lub niepodanych tematw, zadaa kilka banalnych pyta dotyczcych statkw rzecznych. Czym zupenie nieprawdopodobnym mogo si wydawa, e on, waciciel przedsibiorstwa, pyn rzek zaledwie raz, wiele lat temu, kiedy nie mia nic wsplnego ze statkami. Nie wiedziaa dlaczego, a on zaprzedaby dusz, eby jej to

wyjani. Te nie znaa rzeki. Jej m rwnie nie znosi andyjskich stron, tumaczc to na rne sposoby: niebezpieczn dla serca wysokoci, grob zapalenia puc, podstpnym charakterem mieszkacw i niesprawiedliwoci politycznego centralizmu. Znali wic poow wiata, ale nie znali swego kraju. Obecnie pomidzy miejscowociami w dorzeczu Magdaleny lata, niczym aluminiowy konik polny, hydroplan, junkers z dwuosobow zaog, szecioma pasaerami i workami pocztowymi. Florentino Ariza skomentowa: To jest latajca trumna. Ona braa udzia w pierwszym locie balonem i nie czua adnego strachu, ale trudno jej byo uwierzy, e sama odwaya si na podobn przygod. Odpara: To co innego. Chcc powiedzie, e to ona si zmienia, a nie sposb latania. Czasami zaskakiwa j warkot samolotw. Widziaa, jak przelatyway niziutko, wykonujc akrobacje, w setn rocznic mierci Wyzwoliciela. Jeden z samolotw, czarny jak ogromny sp, przelecia muskajc dachy domw w La Manga, zostawi kawaek skrzyda na pobliskim drzewie i zawis na drutach elektrycznych. Ale i taki wypadek nie wpyn na to, aby Fermina Daza oswoia si z myl o istnieniu samolotw. Nawet w ostatnich latach nie korcio jej, eby uda si nad zatok Manzanilli, gdzie ldoway hydroplany po uprztniciu przez stra nabrzen odzi rybackich i coraz liczniejszych turystycznych odzi wiosowych. I pomyle, e wanie j, leciw pani, wybrano, eby przywitaa pkiem r Charlesa Lindbergha, kiedy przylecia tu w swej misji dobrej woli, a ona nie moga poj, jak moe wznie si w powietrze taki duy, taki jasny, taki adny mczyzna w maszynie, ktra zdawaa si by zrobiona z blachy falistej i ktr dwch mechanikw musiao pcha od strony ogona, eby moga oderwa si od ziemi. Myl, e niewiele wiksze samoloty mog unie osiem osb, nie miecia jej si w gowie. Syszaa za to, e statki rzeczne to sama rozkosz, bo nie koysz tak jak morskie, cho gro im inne, jeszcze powaniejsze niebezpieczestwa, jak piaskowe awice i napady bandytw. Florentino Ariza wyjani jej, e to anegdoty z zupenie innych czasw: wspczesne statki posiadaj salon dansingowy, kajuty tak przestronne i luksusowe jak hotelowe apartamenty, z azienk i elektryczn wentylacj, a od ostatniej wojny domowej nie zdarzaj si ju napady. Wyjani jej rwnie, nie bez osobistej satysfakcji z odniesionego zwycistwa, i w postp nastpi przede wszystkim w wyniku popieranej przez niego wolnoci eglugi, co pobudzao konkurencj: zamiast jednego przedsibiorstwa, jak przedtem, istniay obecnie trzy, aktywne i rozwijajce si. Mimo to szybki rozwj lotnictwa stanowi realne zagroenie dla wszystkich. Sprbowaa go pokrzepi: statki zawsze bd istnie, bo niewielu jest szalecw gotowych zamkn si w czym, co wydaje si zaprzecza prawom natury. Na ostatek Florentino Ariza opowiedzia o postpach w pracy poczty, zarwno w transporcie, jak i systemie dorczania, pragnc, aby wspomniaa o jego listach. Nie udao mu si. Wnet jednak okazja nadarzya si sama. Odbiegli ju znacznie od tematu, kiedy suca przerwaa im rozmow, by dorczy Ferminie Dazie list dostarczony w tej wanie chwili przez specjalny dzia poczty miejskiej, niedawno utworzony, stosujcy identyczny system co dzia telegramw. Jak zwykle Fermina nie moga znale okularw do czytania. Florentino Ariza zachowa spokj. - Nie bd potrzebne powiedzia - to list ode mnie. W rzeczy samej. Napisa go wczoraj, w okropnym stanie depresji, gdy nie mg przezwyciy wstydu po swej pierwszej i nieudanej wizycie. Przeprasza w nim za to, e zoy jej niezapowiedzian wizyt, a zarazem rezygnowa z odwiedzin. Wrzuci list do skrzynki bez namysu, a kiedy si zreflektowa byo ju za pno, eby go odzyska. Wszystkie te wyjanienia wyday mu si jednak potrzebne, wic poprosi Fermin Daz, by bya tak dobra i nie czytaa listu. - Jasne - powiedziaa. - W kocu listy s wasnoci tego, kto je pisze. Nieprawda? Nabra odwagi: - Ot to - powiedzia. - Dlatego wanie jest to rzecz, jak przede wszystkim naley odda, gdy dochodzi do zerwania. Pucia mimo uszu jego skryte intencje i zwrcia mu list, dodajc: Szkoda, e nie mog go przeczyta, bo poprzednie bardzo mi pomogy. Odetchn gboko, zaskoczony tym, e

powiedziaa w tak spontaniczny sposb znacznie wicej, ni oczekiwa, i odpowiedzia: Nawet sobie pani nie wyobraa, jaki jestem szczliwy syszc te sowa. Ale zmienia temat, a on ju przez reszt wieczoru nie znalaz sposobu, eby wrci do tej sprawy. Poegna si ju po wybiciu szstej, gdy w domu przystpiono do zapalania wiate. Czu si pewniej, ale nie ywi nadmiernych zudze, nie zapomnia bowiem o zmiennym charakterze i nieprzewidzianych reakcjach Ferminy Dazy, gdy liczya sobie lat dwadziecia, a nie mia adnych podstaw, aby sdzi, e si zmienia. Z tego wzgldu odway si zapyta ze szczer pokor, czy moe jeszcze kiedy przyj, a odpowied znw go zaskoczya: - Moe pan przyj, kiedy tylko pan chce - powiedziaa. - Prawie zawsze jestem sama. Cztery dni pniej, we wtorek, zjawi si znowu, nie zapowiedziany, a ona nie czekaa a podadz herbat, eby opowiedzie mu, jak bardzo jej pomogy jego listy. Odpowiedzia, e nie s to listy w cisym tego sowa znaczeniu, lecz lune kartki ksiki, ktr bardzo chciaby napisa. Ona rwnie tak to odbieraa. Do tego stopnia, e zamierzaa mu je zwrci, o ile nie przyjby tego za afront, eby mg je wykorzysta do znacznie lepszych celw. Cigna dalej sw opowie o tym, jak jej pomogy wwczas, w tym cikim dla niej okresie, a mwia to z takim entuzjazmem, z tak wdzicznoci, a by moe i z uczuciem, i Florentino Ariza odway si na co wicej ni na kolejny miay krok: na salto mortale. - Przedtem mwilimy sobie po imieniu - powiedzia. To byo to zakazane sowo: przedtem. Poczua jak przelatuje nad ni chimeryczny anio przeszoci i prbowaa mu si wymkn. Ale Florentino Ariza posun si jeszcze dalej: Miaem na myli nasze dawne listy. Przyja to z niesmakiem i z wszystkich si musiaa si powstrzyma, eby nie da tego pozna po sobie. Ale zauway to i zrozumia, e powinien postpowa z wikszym taktem, cho to potknicie uwiadomio mu, e ona nadal jest rwnie szorstka jak w swoich dziewczcych latach, lecz nauczya si agodzi swoj szorstko. - Chc przez to powiedzie, e obecne listy s czym zupenie innym. - Wszystko zmienio si na wiecie - powiedziaa. - Ja nie - powiedzia. - A pani? Znieruchomiaa z drug filiank herbaty w poowie drogi i skarcia go wzrokiem pozbawionym jakiejkolwiek litoci. - Teraz to ju wszystko jedno - powiedziaa. - Niedawno skoczyam siedemdziesit dwa lata. Florentino Ariza dosta cios prosto w serce. Pragn co prdzej znale szybk i celn jak strzaa ripost, ale zmogo go brzemi lat: nigdy nie czu si bardziej wyczerpany tak krtk rozmow, bolao go serce, a kade jego uderzenie rozlegao si z metalicznym rezonansem w arteriach. Poczu si stary, smutny, niepotrzebny i tak bardzo chciao mu si paka, e nie mg powiedzie nic wicej. Dopili drug filiank w ciszy wybrukowanej przeczuciami i wreszcie Fermina Daza przerwaa milczenie, ale tylko po to, eby poprosi suc o przyniesienie teczki z listami. Ju chcia baga, by zachowaa je dla siebie, bo on przecie ma kopie, ale pomyla, e owa zapobiegliwo moe wyda si niezbyt szlachetna. Nie mia ju nic do powiedzenia. egnajc si zasugerowa ponown wizyt w najbliszy wtorek o tej samej godzinie. Zastanowia si, czy powinna by a tak wspaniaomylna. - Nie bardzo rozumiem, jaki sens miayby mie te wszystkie wizyty - powiedziaa. - Nawet nie pomylaem, e mog mie jaki sens - powiedzia. Przyszed wic we wtorek o pitej i zjawia si potem w kady kolejny wtorek zrezygnowawszy z konwencjonalnego zapowiadania swoich wizyt, bo po upywie dwch miesicy na stae weszy one w ich tryb ycia. Florentino Ariza przynosi angielskie herbatniki, kasztany w cukrze, greckie oliwki, mae salonowe przysmaki, zdobywane w kambuzach transatlantykw. Ktrego wtorku przynis zdjcie przedstawiajce j i Hildebrand, zrobione przez belgijskiego fotografa ponad p wieku temu, ktre kupi za pitnacie centymw podczas licytacji kart pocztowych w Bramie Pisarzy. Fermina

Daza nie moga poj, jak fotografia tam trafia, on za rozumia to po prostu jako cud mioci. Gdy pewnego ranka cina re w swym ogrodzie, nie mg oprze si pokusie wrczenia jej jednej z nich podczas najbliszej wizyty. Pamitajc o mowie kwiatw mia nie lada problem, bo chodzio o kobiet niedawno owdowia. Czerwona ra, symbol pomiennej namitnoci, moga zniewaa jej aob. te re, ktre w innym jzyku byy kwiatami przynoszcymi szczcie, w powszechnie przyjtej symbolice byy wyrazem zazdroci. Opowiadano mu kiedy o czarnych rach z Turcji, ktre moe byyby najwaciwsze, ale nie zdoa ich zdoby do swej hodowli. Po dugim namyle omieli si zaryzykowa bia, cho ta najmniej mu si podobaa, bo bya nijaka i niema: nie mwia nic. W ostatniej chwili, na wypadek gdyby Fermina Daza zechciaa w swej zoliwoci nada im jakie znaczenie, poobcina kolce. Zostaa dobrze przyjta, jak prezent pozbawiony intencji, i w ten sposb wtorkowy rytua zosta wzbogacony o kolejny element. Do tego stopnia, e kiedy Florentino Ariza pojawia si z bia r, na herbacianym stoliku sta ju wazon napeniony wod. W jeden z owych wtorkw, wkadajc r do wazonu, powiedzia niby niechccy: - W naszych czasach dawano kamelie, a nie re. - To prawda - powiedziaa - ale w zupenie innych intencjach i pan dobrze o tym wie. Cigle byo tak samo: on prbowa postpi nieco naprzd, a ona zamykaa mu drog. Tym razem jednak, mimo jej byskotliwej odpowiedzi, Florentino Ariza zrozumia, e trafi, bo chcc ukry rumieniec odwrcia twarz. Rumieniec pomienny, dziewczcy, ywioowy, ktrego niestosowno wzbudzia w niej niesmak wobec siebie samej. Florentino Ariza przezornie skierowa rozmow na inne, mniej niebezpieczne tematy, jego uprzejmo bya jednak tak wyrazista, e Fermina Daza poczua si zdemaskowana, co jeszcze bardziej j rozzocio. To by zy wtorek. Ju miaa go poprosi, eby wicej nie przychodzi, ale myl o narzeczeskiej ktni w ich wieku i sytuacji wydaa jej si tak komiczna, e wybuchna niepohamowanym miechem. Podczas nastpnej wtorkowej wizyty, kiedy Florentino Ariza umieszcza r w wazonie, zrobia rachunek sumienia i stwierdzia z radoci, e po odwiedzinach z zeszego tygodnia nie zachowaa najmniejszej urazy. Wizyty nader szybko ulegy niewygodnej intensyfikacji rodzinnej, doktor Urbino Daza z maonk wpadali bowiem od czasu do czasu na chwil, by w rezultacie zosta i gra w karty. Florentino Ariza nie umia gra, ale Fermina nauczya go tego w cigu jednej wizyty, po czym wysali maonkom Urbino Daza pisemne wyzwanie na najbliszy wtorek. Spotkania te upyway w tak uroczej atmosferze, i rwnie szybko jak odwiedziny Florentina Arizy weszy do staego kalendarza, przy czym kademu z nich przydzielono okrelone obowizki. Doktor Urbino Daza z maonk, wymienit specjalistk od deserw, wnosili domowe torty, za kadym razem inne. Florentino Ariza nadal dostarcza ciekawostki wyszukiwane na statkach przypywajcych z Europy, a Fermina Daza dbaa o to, by co tydzie przygotowa kolejn niespodziank. Turnieje odbyway si zawsze w trzeci wtorek miesica, a stawk w grze nie bya taka czy inna kwota, lecz specjalne zadanie do spenienia. Doktor Urbino Daza nie odbiega od swego publicznego wizerunku: by to czowiek niezbyt lotny, raczej ciki w obyciu, skonny do gwatownych zmian nastroju, i w najbardziej niespodziewanych momentach, ju to z radoci czy pod wpywem niezadowolenia oblewa si rumiecem, co budzio obawy o stan jego wadz umysowych. Ale wystarczyo na niego spojrze, aby bez cienia wtpliwoci powiedzie o nim to, czego Florentino Ariza za nic nie chciaby usysze o sobie: e jest dobrym czowiekiem. Za to jego maonka bya pen wigoru kobiet, obdarzon kpiarsk plebejsk iskr, przydajc jej elegancji bardziej ludzkiego rysu. Trudno byo wymarzy sobie lepsz par do gry w karty, a jeli chodzi o Florentina Ariz, to jego nienasycona potrzeba mioci zostaa zaspokojona, mia bowiem wraenie, e jest w rodzinie. Pewnej nocy, kiedy wychodzili razem z domu, doktor Urbino Daza poprosi, eby nazajutrz zjad z nim obiad: Jutro, punktualnie o dwunastej trzydzieci w Klubie Towarzyskim. Obiad by wspaniay,

cho wino cokolwiek cierpkie: Klub Towarzyski rezerwowa sobie prawo nieakceptowania zapraszanych przez swoich czonkw goci, jeli nie speniali oni pewnych warunkw, a jednym z najwaniejszych by status naturalnego syna. Wuj Leon XII mia irytujce dowiadczenia pod tym wzgldem, a i Florentino Ariza musia kiedy cierpie afront, gdy wyproszono go z sali, cho zaj ju miejsce przy stole na zaproszenie jednego z czonkw zaoycieli. i osobnik ten, ktremu Florentino Ariza wiadczy kopotliwe usugi w handlu rzecznym, musia go zaprowadzi na obiad gdzie indziej. - My, ktrzy wymylamy regulaminy, jestemy najbardziej zobowizani do ich respektowania - powiedzia mu. Mimo to Florentino Ariza zaryzykowa, przystajc na zaproszenie doktora Urbina Dazy i zosta przyjty ze specjalnymi honorami, aczkolwiek nie poproszono go o wpisanie si do zotej ksigi najznakomitszych goci. Obiad by krtki, tylko dla nich dwch i przebieg w minorowym nastroju. Nkajce Florentina Ariz od ostatniego wieczoru obawy w zwizku z czekajcym go spotkaniem, rozwiay si przy podanym na aperitif porto. Doktor Urbino Daza chcia porozmawia o swej matce. Z tego, co zdoa powiedzie, Florentino Ariza odgad, e mwia mu o nim. I nawet, co bardziej zaskakujce, e skamaa na jego korzy. Opowiedziaa synowi, e przyjani si od dziecka, e bawili si razem od czasu kiedy przyjechaa z San Juan de la Cienaga, e to on wprowadzi j w pierwsze lektury, za co bya mu wdziczna do dzi dnia. Dodaa jeszcze, e czsto po wyjciu ze szkoy spdzaa wiele godzin w pasmanterii z Transito Ariz haftujc przerne cuda, bo bya to mistrzyni haftu, i jeli przestaa pniej spotyka si rwnie czsto z Florentinem Ariz, to dlatego, e odmiennie potoczyy si ich losy, a nie, e tego chciaa. Nim dotar do sedna, doktor Urbino Daza poczyni par uwag na temat staroci. Uwaa, e wiat czyniby szybsze postpy, gdyby nie zawada w postaci starych ludzi. Powiedzia: Ludzko, jak oddziay w trakcie kampanii wojennych, porusza si w tempie najwolniejszego. Przewidywa przyszo bardziej humanitarn, a tym samym, bardziej cywilizowan, kiedy to istoty ludzkie bd izolowane w lecych na uboczu miastach, od chwili gdy stan si niepenosprawne: w ten sposb zaoszczdzi im si wstydu, cierpie, przeraajcej samotnoci podeszego wieku. Z medycznego punktu widzenia dat graniczn mona byoby, jego zdaniem, ustali na szedziesit lat. Ale pki nie dojdziemy do tak daleko posunitego miosierdzia, jedynym rozwizaniem s przytuki, gdzie starcy wspieraj si nawzajem, rozpoznaj si w swych upodobaniach i odrazach, w swych naogach i w smutkach, z dala od naturalnych konfliktw z modszym pokoleniem. Powiedzia: Starzy ludzie wrd starych ludzi s mniej starzy. Ot to: doktor Urbino Daza chcia wyrazi wdziczno Florentinowi Arizie za wspaniae dotrzymywanie towarzystwa jego matce w samotnoci wdowiestwa, i omiela si zarazem prosi, by nadal dotrzymywa jej towarzystwa, dla dobra ich obojga i wygody wszystkich, i by cierpliwie znosi jej starcze humory. Florentino Ariza poczu ulg usyszawszy, jaki by cel spotkania. Prosz by spokojnym - powiedzia. Jestem cztery lata od niej starszy i to nie tylko teraz, ale od dawna i na dugo przed pana przyjciem na wiat. Nastpnie uleg pokusie i pozwoli sobie na odrobin ironii: - W spoeczestwie przyszoci - podsumowa - musiaby pan teraz uda si na cmentarz, eby zanie swej matce i mnie bukiet anturium na obiad. Doktor Urbino Daza do tej chwili nie uwiadamia sobie, jaki nietakt popeni snujc t wizj przyszoci, tote zacz brn w labirynt wyjanie, w ktrym ugrzz na dobre. Ale Florentino Ariza pomg mu znale wyjcie. By rozpromieniony, bo wiedzia, e wczeniej czy pniej czeka go podobne spotkanie z doktorem Urbino Daza, eby dopeni nieuniknionej formalnoci: poprosi go o rk jego matki. Obiad by krzepicy, nie tylko sam przez si, ale rwnie dlatego, e ujawni mu, jak atwo i jak dobrze zostanie przyjta owa zdecydowana proba. Gdyby mg liczy na przyzwolenie Ferminy Dazy, adna inna okazja nie byaby bardziej sprzyjajca. Wicej: po tej rozmowie podczas owego historycznego obiadu sama proba bya waciwie czcz formalnoci. Florentino Ariza pokonywa schody, zarwno w d, jak i w gr ze szczegln

ostronoci, nawet w modoci, bo zawsze przekonany by, e staro zaczyna si z pierwszym, niegronym upadkiem, mier za nastpuje przy drugim. Strome i wskie schody prowadzce do jego biura uwaa za najbardziej niebezpieczne, schodzi wic i wchodzi na nie przypatrujc si bacznie kademu stopniowi i kurczowo trzymajc si obu rkami porczy, i to od dawna, zanim jeszcze musia zacz uwaa, by nie powczy nogami. Wielokrotnie namawiano go, by wymieni schody na bardziej bezpieczne, ale decyzja odkadana zawsze bya do nastpnego miesica, bo wydawao mu si to przedwczesnym ustpstwem wobec staroci. Z upywem lat wchodzenie pod gr po nich zabierao coraz wicej czasu i nie dlatego nawet, e kosztowao go to jakby wicej wysiku, jak skwapliwie wyjania, lecz dlatego e z coraz wiksz uwag stawia kroki. Ale owego wieczora, wracajc ze spotkania z doktorem Urbino Daza, po kieliszku porto na aperitif i niecaej szklaneczce czerwonego wina do obiadu, a przede wszystkim po zakoczonej sukcesem rozmowie, sprbowa dosign trzeciego stopnia w tak modzieczym tanecznym piruecie, e skrci sobie kostk lewej nogi, upad na plecy i tylko cudem nie zabi si na miejscu. W chwili upadku zachowa na tyle przytomnoci, e zdoa pomyle, i nie umrze od tego, bo w logice ycia nie miecia si taka ewentualno, aby dwch mczyzn, tak bardzo kochajcych przez tyle lat t sam kobiet, mogo zgin identyczn mierci w cigu jednego roku. Mia racj. Naoono mu gipsowy pancerz od stopy po ydk i kazano lee nieruchomo w ku, ale by wawszy ni przed wypadkiem. Kiedy lekarz nakaza mu szedziesit dni rekonwalescencji, nie mg uwierzy, e spotyka go a tak wielkie nieszczcie. - Doktorze, prosz mi tego nie robi baga. - Dwa miesice mojego ycia to jak dziesi lat paskiego. Wielokrotnie usiowa wsta dwigajc w obu doniach swoj posgow nog, ale rzeczywisto zawsze okazywaa si silniejsza od niego. Kiedy jednak w kocu zacz kutyka z bolc jeszcze kostk i piekcymi wci plecami, mia a nadto powodw, aby wierzy, e los nagrodzi jego upr opatrznociowym upadkiem. Najgorszym dniem by pierwszy poniedziaek. Bl ustpi, a lekarskie prognozy byy pocieszajce, on jednak nie mg pogodzi si z wyrokiem skazujcym go na odwoanie po raz pierwszy od czterech miesicy jutrzejszej wizyty u Ferminy Dazy. Ale, po sjecie godzcej go z losem, skapitulowa wobec rzeczywistoci i skreli do Ferminy kartk z przeprosinami. Napisa odrcznie, na perfumowanym papierze i wieccym atramentem, umoliwiajcym odczytanie liciku w ciemnociach, i bez adnych skrupuw udramatyzowa powag wypadku usiujc wzbudzi jej wspczucie. Odpowiedziaa mu po dwch dniach, bardzo poruszona, bardzo uprzejma, ale krtko i zwile, bez zbdnych sw, jak w czasie wielkich dni mioci. Zapa okazj w lot i ponownie do niej napisa. Kiedy odpowiedziaa mu po raz drugi, postanowi posun si jeszcze dalej ni w zaszyfrowanych wtorkowych rozmowach i kaza zainstalowa sobie telefon przy ku, pod pretekstem staego dogldania prac w przedsibiorstwie. Poprosi telefonistk w centralce, by poczya go z trzycyfrowym numerem, ktry zna na pami, od czasu gdy zadzwoni tam po raz pierwszy. Przytumiony gos, napity z powodu penej tajemnic odlegoci, gos ukochany, odpowiedzia, rozpozna go i poegna si po trzech konwencjonalnych zdaniach. Florentino Ariza poczu si przygnbiony jej obojtnoci: znowu znajdowali si na pocztku drogi. W dwa dni pniej otrzyma jednak list od Ferminy Dazy, w ktrym prosia, by ju wicej do niej nie dzwoni. Powody byy do istotne. W miecie byo tak niewiele telefonw, i poczenia uzyskiwano przez telefonistk, ktra znaa wszystkich abonentw oraz ycie kadego z nich od podszewki, i niewane, czy byli wanie w domu, czy te nie: gdziekolwiek by przebywali, zawsze ich odnajdywaa. W zamian za tak daleko idc operatywno suchaa rozmw, odkrywaa sekrety prywatnego ycia, najwstydliwsze dramaty i nikogo nie dziwio, e wtrca si uczestniczc w wymianie zda, aby da wyraz swej opinii czy uspokoi rozmawiajcych. Z drugiej za strony, w tym wanie roku, zaoono La Justicia, popoudniwk, ktrej jedynym celem byo chosta rodziny o wieloczonowych nazwiskach, jawnie i bez skrupuw; by to odwet waciciela gazety za odmow przyjcia jego synw do Klubu Towarzyskiego. Mimo e Fermina Daza nie miaa nic

w yciu do ukrycia, zacza bardziej ni kiedykolwiek uwaa na to, co mwi i robi, nawet w obecnoci najbardziej zaprzyjanionych osb. Tak wic nadal czya j z Florentinem Ariz anachroniczna ni listw. Korespondencja w jedn i w drug stron nabraa takiej czstotliwoci i intensywnoci, e zapomnia o nodze, o katordze ka, o wszystkim, i nie robi nic, tylko pisa na przenonym stoliczku, takim jak te, ktrych uywa si w szpitalach do podawania chorym posikw. Ponownie zaczli zwraca si do siebie po imieniu i wymieniali uwagi o wasnym yciu jak w tamtych listach, ale Florentino Ariza znowu chcia przyspieszy: wyku szpilk jej imi na patkach kamelii i posa w licie. W dwa dni pniej otrzyma kameli z powrotem bez komentarza. Fermina Daza nie moga postpi inaczej: wszystko to wydawao jej si dziecinad. Szczeglnie gdy Florentino Ariza wbi sobie do gowy, e bdzie rozpamitywa wieczory melancholijnych wierszy w parku Los Evangelios, schowki na listy w drodze do szkoy, nauk haftu pod migdaowcami. Z blem serca cigna go na ziemi przypadkowym, zdawaoby si, pord tylu innych trywialnych uwag, pytaniem: Dlaczego wci mwisz o czym, co nie istnieje? Pniej zarzucia mu, e z daremnym uporem nie chce si zestarze zgodnie z natur. Taka bya, jej zdaniem, przyczyna jego zniecierpliwienia i jego cigych poraek w oywianiu przeszoci. Nie rozumiaa, czemu mczyzna zdolny do spostrzee, ktre tak bardzo pomogy jej znie wdowiestwo, gubi si jak dziecko, gdy chodzi o zastosowanie ich wobec samego siebie. Role odwrciy si. Teraz ona prbowaa doda mu otuchy w patrzeniu w przyszo, i napisaa co, czego w gorczkowym popiechu nie potrafi rozszyfrowa. Nie popdzaj czasu, poczekajmy co nam przyniesie. Bo nigdy nie by tak pojtnym uczniem jak ona. Przymusowy bezruch, nachodzce go i z kadym dniem coraz mocniejsze przekonanie o przemijaniu czasu, szalone pragnienie ujrzenia jej - wszystko to byo dla dowodem, e jego obawy przed upadkiem byy znacznie bardziej uzasadnione i tragiczniejsze w skutkach, ni sam mg przewidzie. Po raz pierwszy zacz racjonalnie myle o realnoci mierci. Leona Cassiani co drugi dzie pomagaa mu w kpielach i zmianie piamy, robia lewatywy, podstawiaa nocnik, przykadaa kompresy z pomornika, by zapobiec odleynom na plecach, masowaa go zgodnie z zaleceniami lekarza, tak aby bezruch nie sta si przyczyn jeszcze gorszych dolegliwoci. W soboty i niedziele zastpowaa j Ameryka Vicua, ktra w grudniu miaa otrzyma swj nauczycielski dyplom. Obieca wysa j na studia do Alabamy na koszt towarzystwa rzecznego, po czci chcc zaguszy wyrzuty sumienia, przede wszystkim jednak, eby nie stawia czoa wymwkom, ktrych sama nie potrafia sformuowa, i wyjanieniom, ktre by jej winien. Nigdy nie by w stanie wyobrazi sobie, jak bardzo cierpiaa podczas swych bezsennych nocy w internacie, bo nigdy sobie nie wyobraa, jak bardzo go kochaa. Wiedzia dziki oficjalnemu listowi ze szkoy, e z pozycji prymuski, ktr zawsze zajmowaa, spada na ostatnie miejsce i grozio jej nawet oblanie ostatnich egzaminw. Ale nie speni swego obowizku opiekuna: nie poinformowa o tym rodzicw Ameryki Vicui. Sparaliowany poczuciem winy, ktre prbowa zrzuci z siebie, nawet z ni nie porozmawia o tej zmianie, obawiajc si nie bez podstaw, e dziewczynka sprbuje uwika go w sw porak. Pozostawi wic rzeczy naturalnemu biegowi. I cho nie uwiadamia sobie tego rozpatrujc wasne problemy, z nadziej oczekiwa, e rozwie je mier. I obie opiekujce si nim kobiety, i sam Florentino Ariza coraz to stwierdzali z zaskoczeniem, jak bardzo si zmieni. Jeszcze dziesi lat temu natar na jedn ze swych sucych za gwnymi schodami domu, w ubraniu, na stojco, zostawiajc j w czasie krtszym, ni mgby tego dokona filipiski kogut, w bogosawionym stanie. Musia podarowa jej cakowicie umeblowane mieszkanie w zamian za przysig, e sprawc dyshonoru jest jej niedzielny niby to narzeczony, ktry ani razu jej nawet nie pocaowa, by w rezultacie ojciec i wujowie dziewczyny, znani ze sprawnego wadania maczet, nakonili modych do oenku. Wydawao si nieprawdopodobne, e tego samego mczyzn przewracaj na wszystkie moliwe strony dwie kobiety, ktre zaledwie par miesicy temu doprowadzay go do miosnego drenia. Teraz

namydlay go z gry do dou i z dou do gry, wycieray rcznikiem z egipskiej baweny i masoway mu cae ciao, on za nie wydawa z siebie ani jednego zaenowanego westchnienia. Kade z trojga inaczej tumaczyo sobie jego zobojtnienie. Leona Cassiani sdzia, e jest to preludium mierci. Ameryka Vicua przypisywaa to jakiej ukrytej przyczynie, ktrej pochodzenia nie potrafia dociec. Tylko on zna prawd i potrafi j wskaza z imienia i nazwiska. W kadym razie byo to niesprawiedliwe: bardziej cierpiay one usugujc mu ni on, tak troskliwie obsugiwany. Wystarczyy trzy wtorki zaledwie, eby Fermina Daza zdaa sobie spraw, jak bardzo byy jej potrzebne wizyty Florentina Arizy. Mio spdzaa czas z niezastpionymi przyjacikami, tym milej, im bardziej czas oddala j od zwyczajw ma. Lukrecja del Real del Obispo wyjechaa do Panamy, by zbada przyczyn blu ucha, ktry adn miar nie chcia ustpi, i po miesicu wrcia, nieco zdrowsza, za to guchsza i zmuszona do korzystania z przykadanej do ucha trbki. Spord swych przyjaciek Fermina Daza najlepiej znosia gmatwanin jej pyta i odpowiedzi, co z kolei na tyle pokrzepiao Lukrecj, i nie byo prawie dnia, by nie pojawiaa si, niezalenie od pory, u niej w domu. Ale nic nie mogo zastpi Ferminie Dazie uspokajajcych wieczorw z Florentinem Ariz. Pami o przeszoci nie bya odkupieniem przeszoci, jak uporczywie sdzi Florentino Ariza. Wprost przeciwnie: Fermina Daza utwierdzaa si tylko w niezomnym przekonaniu, e owo rozgorczkowanie dwudziestolatka, jakkolwiek szlachetne i pikne, nie byo jednak mioci. Pomimo swej okrutnej szczeroci nie miaa zamiaru ujawnia mu tego ani listownie, ani osobicie i nie miaa rwnie serca powiedzie mu, jakim strasznym faszem brzmi dla niej sentymentalizm jego listw, z chwil gdy doznaa cudownej pociechy czytajc jego pisane medytacje, jak bardzo deprecjonuj jego liryczne kamstwa i jak bardzo jego sprawie szkodzi jego maniacki upr w odzyskiwaniu przeszoci. Nie: ani jedna linijka jego dawnych listw i ani jeden moment z jej wasnej i nienawistnej modoci nie day jej odczu, e wtorkowe wieczory mog by tak nuco rozwleke bez niego, jak to rzeczywicie miao miejsce: tak samotne i bez niego nijakie. W ferworze robienia porzdkw kazaa wynie do stajni podarowan jej kiedy przez ma na urodziny radiol, ktr doktor zamierza przekaza muzeum jako pierwszy egzemplarz sprowadzony do miasta. W mrokach aoby postanowia nie korzysta z niej ju wicej, bo wdowa o tylu wietnych nazwiskach nie powinna sucha adnej muzyki, by nie obraa pamici zmarego, choby i w zaciszu domowym. Ale po trzecim samotnym wtorku kazaa j przynie z powrotem, nie po to, eby sucha sentymentalnych piosenek z rozgoni z Riobamba, jak przedtem, ale eby wypeni swoje martwe godziny wyciskajcymi zy suchowiskami z Santiago de Cuba. Bya to suszna decyzja, gdy od urodzenia crki zacza traci nawyk czytania wpajany jej tak zawzicie przez ma od czasu podry polubnej, a wraz z postpujcym zmczeniem wzroku zatracia go zupenie, do tego stopnia, e przez cae miesice nie wiedziaa, gdzie si podziewaj jej okulary. Tak rozmiowaa si w radiowych powieciach z Santiago de Cuba, e z niecierpliwoci czekaa z dnia na dzie na kady nastpny odcinek. Od czasu do czasu suchaa wiadomoci, eby wiedzie, co si dzieje na wiecie, a w tych rzadkich chwilach, kiedy zostawaa sama w domu, owia uchem, ciszajc odbiornik, dalekie i ledwie dajce si sysze melodie mereng z Santo Domingo i plen z Puerto Rico. Pewnego wieczoru, w programie jakiej nieznanej rozgoni, ktra nagle daa o sobie zna z tak moc i wyrazistoci, jakby znajdowaa si w ssiednim domu, podano wstrzsajc wiadomo: par staruszkw, powtarzajcych swj miesic miodowy w tym samym miejscu co czterdzieci lat temu, zabi wiosem wiozcy ich sw odzi przewonik, chcc zabra im pienidze: czternacie dolarw. Bya poruszona jeszcze bardziej, kiedy Lukrecja del Real zrelacjonowaa jej przebieg wydarze na podstawie tego, co publikowa miejscowy dziennik. Policja odkrya, e zamordowani staruszkowie, ona w wieku siedemdziesiciu omiu, on osiemdziesiciu czterech lat, byli sekretnymi kochankami i od czterdziestu lat spdzali razem wakacje, cho oboje wiedli ywot w swoich zwizkach maeskich, stabilnych, szczliwych i z liczn rodzin. Fermina Daza, ktra nigdy nie pakaa przy suchowiskach radiowych, musiaa resztk si powstrzyma szloch dawicy jej gardo. W kolejnym licie

Florentino Ariza posa jej, bez komentarza, wycinek gazety z t informacj. To nie byy ostatnie zy, jakie Fermina Daza musiaa powstrzyma. Florentino Ariza nie odlea jeszcze szedziesiciu dni przewidzianej rekonwalescencji, kiedy La Justicia ujawnia na pierwszej kolumnie, z fotografiami bohaterw, domniemany tajemny romans doktora Juvenala Urbino z Lukrecj del Real del Obispo. W artykule tym roztrzsano szczegy owego zwizku oraz czstotliwo i sposoby spotka odbywajcych si z przyzwoleniem ma, ktry oddawa si wystpnym homoseksualnym praktykom z zatrudnionymi we wasnej cukrowni Murzynami. Relacja, wydrukowana olbrzymimi czcionkami i krwist farb, niczym grom z jasnego nieba spada na bezbronn ju miejscow arystokracj. Ale nie byo tam ani jednej linijki prawdy: Juvenal Urbino i Lukrecja del Real byli najbliszymi przyjacimi od swych modych lat i pozostali nimi nadal, gdy kade zaoyo wasn rodzin, nigdy jednak nie byli kochankami. W kadym razie celem tej publikacji nie byo, jak si zdaje, skalanie dobrego imienia doktora Juvenala Urbino, ktrego pami otoczona bya powszechnym szacunkiem, lecz raczej zaszkodzenie mowi Lukrecji del Real, tydzie wczeniej wybranemu na przewodniczcego Klubu Towarzyskiego. Skandal zaegnano w cigu paru godzin. Ale Lukrecja del Real przestaa odwiedza Fermin Daz, ta za odczytaa to jako przyznanie si do winy. Do szybko okazao si jednak, e i Fermina Daza naraona jest na groce jej sferze niebezpieczestwa. La Justicia zadaa jej cios trafiajc w jedyny saby punkt: tajemnicze interesy ojca. Kiedy zosta on zmuszony do opuszczenia kraju, poznaa jeden jedyny epizod z jego mtnej dziaalnoci handlowej w relacji Gali Placidii. Pniej, kiedy doktor Urbino potwierdzi to wszystko po spotkaniu z gubernatorem, upewnia si, e ojciec pad ofiar czyjej nikczemnoci. Faktem byo, e dwch rzdowych agentw stawio si z nakazem rewizji w domu przy parku Los Evangelios, przeszukali budynek od gry do dou, nie znajdujc tego, czego szukali, a na koniec kazali otworzy szaf z lustrzanymi drzwiami w dawnej sypialni Ferminy Dazy. Gala Placidia, sama w domu, nie mogc nikogo powiadomi, odmwia tumaczc si, e nie ma kluczy. Wwczas jeden z funkcjonariuszy stuk lustro nasad rewolweru i odkry, e przestrze pomidzy lustrem a drewnian ciank zapeniona jest faszywymi studolarwkami. Byo to ostatnie ogniwo rozlegego midzynarodowego acucha nielegalnych operacji prowadzcego do Lorenza Dazy. Oszustwo byo najwyszej prby, banknoty posiaday bowiem oryginalne znaki wodne: w miejsce jedynki, usunitej poprzez chemiczn obrbk graniczc z magi, wydrukowano oznakowane setki. Lorenzo Daza broni si, e szafa zostaa nabyta wiele lat po lubie crki i e dostarczono j do domu ju z ukrytymi banknotami, niemniej policja stwierdzia, e szafa bya jego wasnoci wtedy, kiedy Fermina Daza chodzia do szkoy. Nikt prcz niego nie mg ukry faszywej fortuny za lustrami. Tyle tylko doktor Urbino opowiedzia onie, kiedy zobowiza si wobec gubernatora, e odele tecia do jego rodzinnego kraju, eby zatuszowa skandal. Dziennik przytacza jednak znacznie wicej faktw. Powiada, e podczas jednej z wielu ubiegowiecznych wojen domowych Lorenzo Daza poredniczy midzy rzdem liberalnego prezydenta Aquileo Parry a niejakim Josephem Korzeniowskim, Polakiem z pochodzenia, ktry stacjonowa tu przez wiele miesicy w charakterze czonka zaogi statku handlowego Saint Antoine, pywajcego pod bander francusk, i usiowa doprowadzi do sfinalizowania niezbyt jasnej transakcji broni. Korzeniowski, nieco pniej sawny na caym wiecie jako Joseph Conrad, nawiza, nie wiadomo w jaki sposb, kontakty z Lorenzo Daz, ktry zakupi od niego adunek broni na zamwienie rzdu, posiadajc odpowiednie, absolutnie legalne waciwe penomocnictwa i pacc prawdziwym zotem. Wedug wersji dziennikarzy, Lorenzo Daza donis o utracie broni w wyniku nie udowodnionego napadu, w rzeczywistoci odprzeda j za podwjn cen konserwatystom walczcym przeciwko rzdowi. La Justicia informowaa rwnie, e Lorenzo Daza kupi za miesznie nisk cen parti butw z nadwyek wojsk angielskich w czasach, kiedy genera Rafael Reyes tworzy Marynark Wojenn, i dziki tej jednej operacji w sze miesicy podwoi swoj fortun. Gdy transport dotar do miejscowego portu, Lorenzo Daza, jak twierdzi dziennik, odmwi przyjcia towaru, bo

adunek zawiera wycznie buty na praw nog, ale wkrtce potem, jako jedyny, stawi si na ich licytacj ogoszon zgodnie z obowizujcymi przepisami przez urzd celny i naby je za symboliczn kwot stu pesos. W tych samych dniach jeden z jego wsplnikw zakupi, na tych samych warunkach, adunek butw na lew nog, ktry dotar na miejsce przez urzd celny w Riohacha. Poczywszy buty do pary, Lorenzo Daza posuy si swymi rodzinnymi wizami z rodzin Urbino de la Calle i odprzeda obuwie nowo powstaej Marynarce Wojennej zarabiajc na transakcji dwa tysice od sta. Relacja w La Justicia koczya si informacj, e Lorenzo Daza opuci San Juan de la Cienaga pod koniec ubiegego wieku nie dlatego, by chcia zapewni lepsz przyszo crce, jak sam lubi mawia, lecz w zwizku z tym, i zosta przyapany na zyskownym procederze polegajcym na mieszaniu tytoniu z importu z drobno siekanym papierem, i to tak sprytnie, e nawet najbardziej wyrafinowani palacze nie byli w stanie wykry oszustwa. Ujawniono rwnie jego powizania z midzynarodowym tajnym przedsibiorstwem, ktrego najzyskowniejsz dziaalnoci pod koniec ubiegego wieku by nielegalny przewz Chiczykw z Panamy. Za to jego ciemne interesy z mulicami, ktre tak bardzo zaszkodziy jego reputacji, zdaway si by jedynymi godziwymi pord tych wszystkich, jakie prowadzi. Gdy Florentino Ariza wsta z ka z odleynami na plecach i po raz pierwszy, podpierajc si ozdobnie toczon lask miast parasola, opuci wreszcie mieszkanie, zaraz uda si do Ferminy Dazy. Bya zmieniona nie do poznania, z niszczycielskimi ladami wieku na twarzy i pena urazy, ktra odebraa jej ch do ycia. Doktor Urbino Daza w trakcie obydwu wizyt, jakie zoy Florentinowi Arizie podczas choroby, napomkn o konsternacji, w jakiej pogryy jego matk obydwie publikacje w La Justicia. Pierwsza doprowadzia j do ataku bezsensownej furii z powodu niewiernoci maonka i zdrady przyjaciki, tote zrezygnowaa ze zwyczaju odwiedzania rodzinnego mauzoleum w jedn z niedziel kadego miesica, bo wyprowadzaa j z rwnowagi wiadomo, e m nie moe usysze w trumnie wszystkich zorzecze, jakie chciaaby mu wykrzycze: pokcia si z nieboszczykiem. Lukrecji del Real kazaa powiedzie, przez kogokolwiek kto zechciaby jej to przekaza, eby za pocieszenie starczyo jej to, i pord tumu, jaki przewali si przez jej ko, miaa przynajmniej szczcie trafi na jednego mczyzn. Po publikacji o Lorenzie Dazie trudno byo stwierdzi, co j bardziej dotkno: czy sama publikacja, czy spnione odkrycie prawdziwego oblicza ojca. Ale albo jedna z tych publikacji, albo obydwie naraz upokorzyy j. Tak bardzo uszlachetniajce jej twarz wosy koloru czystej stali zwisay jej teraz w tawo - kukurydzianych strzpach, a pikne oczy pantery nie byy w stanie odzyska dawnego blasku nawet w chwilach najwikszego gniewu. Postanowienie, e nie chce ju duej y, widoczne byo w kadym gecie. Dawno temu zarzucia nawyk palenia w azience czy gdziekolwiek indziej na osobnoci, a teraz ponownie do niego wrcia, po raz pierwszy palc publicznie, z niepohamowan apczywoci, wpierw skrcane przez siebie papierosy, tak jak zawsze lubia, pniej za kupujc gotowe, bo nie miaa ju ani czasu, ani cierpliwoci na zabaw w skrty. Kady inny mczyzna prcz Florentina Arizy zadaby sobie pytanie, czego mog oczekiwa od przyszoci: on, wiekowy i kulawy, z plecami pokrytymi ranami jucznego osa, i ona, kobieta, ktra poza mierci nie pragnie innego szczcia. Ale nie Florentino Ariza. On dojrza wiateko nadziei pord rumowiska katastrofy, bo zdawao mu si, e nieszczcie Ferminy Dazy uwzniola j, wcieko upiksza, a pretensje do wiata przywracaj jej nieokrzesany charakter sprzed kilkudziesiciu lat. Ona z kolei zacigna kolejny dug wdzicznoci wobec Florentina Arizy, bo w zwizku z nikczemnymi artykuami posa do La Justicia doskonay list na temat etycznej odpowiedzialnoci prasy i szacunku nalenego osobom posiadajcym swoj godno. List nie zosta opublikowany, ale autor wysa kopi do Diario del Comercio, najstarszego i najpowaniejszego w tej czci Karaibw dziennika, ten za uhonorowa go drukiem na pierwszej stronie. Podpisany zosta pseudonimem Jupiter i by tak trafny, ostry i dobrze sformuowany, e zosta przypisany kilku najznakomitszym pirom regionu. By to gos woajcego na puszczy,

niemniej roznis si dalekim echem i zapad gboko. Fermina Daza nie musiaa pyta, kto jest autorem listu, rozpoznaa bowiem niektre myli i nawet dosowny cytat z refleksji Florentina Arizy. W bezadzie swego osamotnienia odebraa list z panieskim afektem. W tym samym wanie czasie Ameryka Vicua, znalazszy si sama w pewne sobotnie popoudnie w sypialni na ulicy Ventanas, wcale ich nie szukajc, przez czysty przypadek, odkrya w nie zamknitej na klucz szafie kopie pisanych na maszynie medytacji Florentina Arizy i odrczne odpowiedzi Ferminy Dazy. Doktor Urbino Daza uradowa si z odnowienia wizyt, ktre tyle otuchy dodaway jego matce. W przeciwiestwie do swej siostry Ofelii. Ta bowiem wrcia pierwszym odpywajcym do Nowego Orleanu frachtowcem owocowym, na wie o tym, e Fermina Daza utrzymuje dziwne przyjacielskie stosunki z mczyzn, ktrego moralne oblicze nie cieszy si najlepsz opini. Jej histeria doprowadzia do kryzysu ju od pierwszego tygodnia, gdy zdaa sobie spraw, z jak pewnoci siebie Florentino Ariza przekracza prg tego domu, z jak zayoci porusza si po nim, i podsuchaa szept przelotnych narzeczenskich sprzeczek podczas owych trwajcych do pnej nocy wizyt. To, co doktorowi Urbino Dazie wydawao si zdrowym powinowactwem dusz dwojga samotnych staruszkw, dla niej byo rozwiz form tajemnego konkubinatu. Caa Ofelia Urbino, wykapana doa Blanka, babka ze strony ojca, jakby bya jej crk, a nie wnuczk. Dystyngowana jak babka, wyniosa jak babka bya ofiar tych samych co i babka uprzedze. W gowie jej si nie miecia niewinna przyja midzy mczyzn a kobiet, choby mieli zaledwie pi lat, a co dopiero w wieku lat osiemdziesiciu. W trakcie zacitej dyskusji z bratem powiedziaa, e tylko tego brakuje, aby Florentino Ariza ostatecznie pocieszy ich matk pakujc si razem z ni do jej wdowiego ka. Doktor Urbino Daza nie mia odwagi, eby oponowa, bo nigdy nie odwaa si sprzeciwi siostrze, ale z pomoc pospieszya mu ona, spokojnie usprawiedliwiajc mio w kadym wieku. Ofelia stracia panowanie. - W naszym wieku mio jest ju mieszna - wrzasna na ni - ale w ich wieku to najzwyklejsze wintuszenie. Tak bardzo zacietrzewia si w swym postanowieniu, by przepdzi z domu Florentina Ariz, e doszo to do uszu Ferminy Dazy. Zawoaa crk do sypialni, jak zwykle, gdy zamierzaa przeprowadzi rozmow na osobnoci, tak by nie syszay jej suce, i kazaa jej bezporednio powtrzy oskarenia. Ofelia niczego nie zagodzia: bya przekonana, e Florentino Ariza, uwaany przez wszystkich za zboczeca, chce doprowadzi, w sobie tylko wiadomym celu, do jakiego dwuznacznego zwizku, ktry dobremu imieniu rodziny przyniesie wicej szkd ni matactwa Lorenza Dazy i niewinne przygody Juvenala Urbino. Fermina Daza wysuchaa jej bez sowa, bez zmruenia powiek nawet, ale wysuchawszy bya ju kim innym: przeprosia si z yciem. - Martwi mnie tylko to, e nie mam si, eby ci spuci lanie za twoj bezczelno i pode myli - powiedziaa jej. - Ale w tej chwili opucisz ten dom i przysigam ci na szcztki mojej matki, e pki y bd, wicej noga twoja tu nie postanie. Nie byo siy, eby jej to wyperswadowa. Ofelia przeniosa si na razie do mieszkania brata i stamtd zacza wysya rnego rodzaju bagania za porednictwem co szanowniejszych posacw. Daremnie. Ani mediacja syna, ani interwencje przyjaciek nie zdoay przebaga matki. Synowej, z ktr zawsze utrzymywaa swoistego rodzaju plebejsk wi, wyznaa w kocu w charakterystycznym dla swych najlepszych lat kwiecistym stylu: Sto lat temu przesrano mi ycie z powodu tego biednego czowieka, bo bylimy za modzi, a teraz znowu chc nam to zrobi, bo jestemy za starzy. Przypalia papierosa od niedopaka i wyrzucia z siebie cay jad, ktry zera jej wntrznoci. - Niech ich wemie jasna cholera - powiedziaa. - Jeli wdowy mog w ogle liczy na jaki przywilej, to chyba tylko taki, e nie ma ju nikogo, kto by mg nam rozkazywa. Nic nie mona byo zrobi. Kiedy Ofelia ostatecznie si przekonaa, e wyczerpane zostay wszystkie moliwoci, wrcia do Nowego Orleanu. Jedynym ustpstwem, jakie udao jej si

wybaga u matki, bya moliwo poegnania si z ni, na co Fermina Daza przystaa po wielu probach, ale nie zezwalajc na przekroczenie progu domu: przysiga na koci swej matki, a w owych mrocznych dniach byo to dla niej jedyne czyste wspomnienie, jakie jej pozostao. Podczas jednej ze swych pierwszych wizyt Florentino Ariza oficjalnie zaprosi Fermin Daz na rejs wypoczynkowy po rzece. Dokadajc jeszcze jeden dzie jazdy pocigiem mogaby dojecha a do stolicy republiki, ktr, jak wikszo mieszkacw rejonu karaibskiego, nadal obdarzali nazw z ubiegego wieku: Santa Fe. Fermina Daza wci jednak podzielaa uprzedzenia ma i nie miaa zamiaru poznawa mronego i ponurego miasta, gdzie kobiety wychodz z domu jedynie na porann msz i nie mog wej do lodziarni ani do publicznych urzdw, jak jej mwiono, i gdzie o kadej porze cignie pogrzeb za pogrzebem blokujc cay ruch uliczny, a w powietrzu od niepamitnych czasw wisi drobna mawka: gorzej ni w Paryu. Za to rzeka zawsze j pocigaa, chciaa zobaczy kajmany grzejce si na piaskowych awicach, chciaa, by w rodku nocy budzi j kobiecy pacz morskich krw, ale pomys, e oto ona, w jej wieku, samotna i do tego wdowa, miaaby wyruszy w tak uciliw podr, wydawa jej si nierealny. Florentino Ariza ponowi propozycj nieco pniej, kiedy postanowia jednak dalej y bez ma, i wwczas wydao jej si to bardziej prawdopodobne. Ale po sprzeczce z crk, rozgoryczona zniesawieniem ojca, obraona na zmarego ma, wcieka na przymiln hipokryzj Lukrecji del Real, ktr przez tyle lat uwaaa za sw najlepsz przyjacik, czua, e jest zawad w swoim wasnym domu. Pewnego wieczoru, pijc swoj zioow herbatk, spojrzaa na patio, gdzie nigdy nie miao odrosn drzewo jej nieszczcia. - Tak naprawd to chciaabym uciec z tego domu i pj sobie daleko, daleko, i ju nie wrci - powiedziaa. - Popy statkiem - powiedzia Florentino Ariza. Fermina Daza przyjrzaa mu si zamylona. - A wiesz, e moe nawet i tak - powiedziaa. Przed chwil, zanim to powiedziaa, jeszcze tak nie mylaa, ale wystarczyo przyj tak moliwo, eby uzna rzecz za przesdzon. Syn i synowa z radoci przyklasnli tym projektom. Florentino Ariza natychmiast pospieszy z wyjanieniem, e Fermina Daza bdzie gociem honorowym na jego statkach, przygotowana zostanie dla niej kajuta tak jakby to miao by jej wasne mieszkanie, on sam gwarantuje doskonae usugi, kapitan za osobicie bdzie odpowiedzialny za jej bezpieczestwo i dobre samopoczucie. Przynis mapy z wytyczonymi trasami, eby pobudzi jej ciekawo, pocztwki z wciekymi zmierzchami, wiersze na cze prymitywnego raju Magdaleny napisane przez sawnych podrnikw lub tych, ktrzy za takowych zostali uznani ze wzgldu na doskonao wierszy. Bdc w dobrym nastroju rzucaa na nie okiem. - Nie musisz mnie kusi jak dziecko - mawiaa. - Jeli popyn, to dlatego, e tak postanowiam, a nie dla pikna krajobrazw. Kiedy syn zasugerowa, by towarzyszya jej jego ona, natychmiast ucia: Jestem ju za dua, aby musia si mn kto opiekowa. Sama przygotowaa szczegowy plan podry. Poczua ogromne odprenie na myl, e bdzie moga przey osiem dni eglugi w gr i pi dni drogi powrotnej, majc ze sob tylko to, co niezbdne: p tuzina ubra bawenianych, swoje przybory do kosmetyki i higieny, par butw do wejcia na pokad i zejcia z niego i domowe papucie na czas trwania podry. I to wszystko: marzenie jej ycia. W styczniu 1824 roku, komandor Juan Bernardo Elbers, inicjator eglugi rzecznej, wcign flag na maszt pierwszego statku parowego, ktry mia popyn rzek Magdalen: bya to prymitywna ajba o mocy czterdziestu koni mechanicznych i nazywaa si Wierno. Ponad sto lat pniej, 7 lipca o szstej wieczorem, doktor Urbino Daza i jego ona odprowadzili Fermin Daz na statek, ktry mia j zabra w jej pierwszy rzeczny rejs. By to pierwszy statek zbudowany w lokalnej stoczni, ktremu Florentino Ariza, na pamitk swego sawnego poprzednika, nada imi Nowa Wierno. Fermina Daza nigdy nie moga uwierzy, i ta nazwa, tak dla nich znaczca, jest rzeczywicie tylko historycznym przypadkiem, a nie kolejnym dowcipem

chronicznego romantyzmu Florentina Arizy. W kadym razie, w odrnieniu od innych statkw rzecznych, tak dawnych, jak i wspczesnych, Nowa Wierno posiadaa przy kajucie kapitana dodatkowy przestronny i komfortowy apartament, skadajcy si z saloniku z bambusowymi meblami w radosnych kolorach, sypialni maeskiej ozdobionej chiskimi motywami, azienki z wann i prysznicem; poza tym by tam bardzo duy taras z wiszcymi paprociami i z penym widokiem na dzib i obie burty statku, a cae pomieszczenie posiadao system cichej klimatyzacji, chronicy z jednej strony od panujcego na zewntrz huku i utrzymujcy aur ustawicznej wiosny. Ten luksusowy apartament, znany jako Kajuta Prezydencka, bo do tej pory podrowao w nim ju trzech prezydentw republiki, nie mia charakteru komercyjnego, lecz zarezerwowany by dla wadz wyszego szczebla i dla specjalnych goci. Florentino Ariza kaza go wybudowa, gdy tylko zosta prezesem KTRz, podkrelajc na uytek opinii publicznej owe funkcje reprezentacyjne, ale z wewntrznym przekonaniem, e wczeniej czy pniej owe pokoje bd szczliwym schronieniem na czas jego podry polubnej z Fermin Daz. Gdy nadszed dzie podry, przeja ona istotnie we wadanie Kajut Prezydenck jako jego wacicielka i pani. Kapitan statku z honorami powita na pokadzie doktora Urbino Daz, jego maonk i Florentina Ariz czstujc ich szampanem i wdzonym ososiem. Nazywa si Diego Samaritano, na sobie mia biay lniany mundur i by nieskazitelnie szykowny od czubka butw po czapk z wyhaftowanym zotymi nimi godem KTRz, a z innymi kapitanami eglugi rzecznej czyy go: korpulentno drzewa kapokowego, stanowczy gos i maniery florenckiego kardynaa. O sidmej wieczorem zabrzmia pierwszy sygna do odjazdu i Fermina Daza poczua, jak w dwik rozchodzi si ostrym blem po wntrzu jej lewego ucha. Poprzedniej nocy miaa sny pene zych przeczu, ale nie odwaya si docieka ich znaczenia. Bardzo wczenie rano kazaa zawie si na pobliski cmentarz przyseminaryjny, zwany wwczas Cmentarzem La Manga, i stojc przed krypt pogodzia si ze zmarym mem, wygaszajc monolog, w ktrym wyrzucia z siebie wszystkie tumione dotd i uzasadnione ale. Nastpnie opowiedziaa mu szczegowo o wszystkim, co miao zwizek z podr i poegnaa si do rychego zobaczenia. Nikomu nie chciaa mwi, e wyjeda, tak jak to niemal zawsze robia, kiedy podrowaa do Europy, by unikn mczcych poegna. Chocia miaa za sob wiele podry, doznaa wraenia, jakby ta miaa by pierwsza i w miar upywu godzin jej niepokj si pogbia. Znalazszy si na pokadzie, poczua si opuszczona i smutna i chciaa zosta sama, eby sobie popaka. Kiedy zabrzmia ostatni sygna, doktor Urbino Daza z maonk poegnali si z ni bez zbdnego dramatyzowania, a Florentino Ariza odprowadzi ich do trapu. Doktor Urbino Daza przepuciwszy on chcia i jemu ustpi miejsca, lecz dopiero wtedy zrozumia, e Florentino Ariza te udaje si w podr. Doktor Urbino Daza nie potrafi ukry swego zmieszania. - Przecie nie tak si umawialimy - powiedzia. Florentino Ariza pokaza mu klucz do swej kajuty, z zamiarem nazbyt oczywistym: najzwyklejsza kajuta na wsplnym pokadzie. Ale doktorowi Urbino Daza w dowd niewinnoci nie wydawa si wystarczajcy. Posa onie spojrzenie toncego rozbitka, w poszukiwaniu jakiegokolwiek punktu oparcia dla swej konsternacji, ale napotka lodowate spojrzenie. Cicho i gronym gosem powiedziaa mu: Ty te? Tak, on te, tak jak i jego siostra Ofelia, uwaa, i od pewnego wieku mio jest czym nieprzyzwoitym. Ale zdoa natychmiast odpowiednio zareagowa i poegna si z Florentinem Ariz uciskiem doni, wyraajcym raczej pogodzenie si z losem ni wdziczno. Florentino Ariza stojc przy balustradzie salonu patrzy, jak schodz po trapie. Tak jak tego oczekiwa i pragn, doktor Urbino Daza z maonk, nim wsiedli do samochodu, odwrcili si, by spojrze na niego, on za pomacha im na poegnanie doni. Oboje odpowiedzieli mu tym samym gestem. Sta przy balustradzie, dopki samochd nie znikn w kurzawie zaadunkowego nabrzea, a nastpnie uda si do swej kabiny, by przebra si w stosowniejsze ubranie do pierwszej kolacji na pokadzie, w prywatnej jadalni kapitana. By to wspaniay wieczr, ktry kapitan Diego Samaritano przyprawi smakowitymi opowieciami ze swych czterdziestu lat spdzonych na rzece, Fermina Daza jednak musiaa

dokona nie lada wysiku, eby wyglda na rozbawion. Chocia ostatni sygna do wypynicia rozleg si o smej i o tej samej godzinie poproszono osoby towarzyszce o opuszczenie statku i podniesiono trap, statek nie odbi od nabrzea, dopki kapitan nie skoczy posiku i nie wszed na mostek, by osobicie kierowa manewrem. Fermina Daza i Florentino Ariza stali przy balustradzie salonu, pord tumu haaliwych pasaerw, ktrych bawio rozpoznawanie wiate w miecie, dopki statek nie opuci zatoki wpywajc na wody niewidocznych kanaw i bagien, tu i wdzie usianych falujcymi lampkami odzi rybackich, by wreszcie odetchn pen piersi na wolnej przestrzeni Rio Grand de la Magdalena. Orkiestra wwczas zagraa popularny w tym czasie utwr, rozleg si okrzyk radoci pasaerw i w najlepsze zaczy si tace. Fermina Daza wolaa schroni si w swej kajucie. Przez cay wieczr nie powiedziaa ani sowa, a Florentino Ariza pozwoli jej zagubi si we wasnych mylach. Przeszkodzi jej raz jedynie, by poegna si przy drzwiach do kajuty, ale Ferminie nie chciao si spa, byo jej tylko troch chodno i zaproponowaa, eby usiedli na chwil i przyjrzeli si rzece z tarasu. Florentino Ariza przysun do balustrady dwa wiklinowe fotele, zgasi wiata, przykry ramiona Ferminy wenianym kocem i usiad obok. Skrcia z zadziwiajc biegoci papierosa biorc tyto z pudeeczka, ktre jej podarowa, i w milczeniu wypalia trzymajc rozarzony koniec w ustach, po czym skrcia nastpne dwa i wypalia jeden po drugim. Florentino Ariza w tym czasie wypi, yk po yku, dwa termosy mocnej kawy. una nad miastem znikna za widnokrgiem. Obserwowana z toncego w mrokach tarasu gadka, cicha rzeka i pastwiska po obu jej stronach przeistoczyy si w wietle ksiycowej peni w fosforyzujc rwnin. Od czasu do czasu dostrzec mona byo somiane szaasy przy ogromnych ogniskach, sygnalizujcych, e tu sprzedaje si drewno do okrtowych kotw. W pamici Florentina Arizy zachoway si jeszcze mgliste wspomnienia z modzieczej podry, a widok rzeki przywoywa je w poraajcych przebyskach, jakby miay miejsce wczoraj. O niektrych z nich wspomnia Ferminie Dazie, sdzc, e w ten sposb moe j jako oywi, ale ona palia swoje papierosy przebywajc w innym wiecie. Florentino Ariza zaniecha swoich wspomnie, pozostawiajc j sam na sam z jej wasnymi, skrcajc w tym czasie papierosy i podajc jej ju zapalone, pki pudeeczko nie zostao oprnione. Muzyka umilka po pnocy, gwar ludzkich gosw przeszed w senne szepty i serca tych dwojga pozostay same na mrocznym tarasie, bijc w takt silnikw nioscego ich statku. Po duszej chwili Florentino Ariza spojrza na Fermin Daz w blasku bijcym od rzeki, zjawiskow, o posgowym profilu wysubtelnionym przez delikatn, bkitn powiat, i zrozumia, e ona bezgonie pacze. Zamiast j jednak pocieszy albo poczeka, a wypacze si do koca, jak tego chciaa, da si ponie panice. - Chcesz zosta sama? - zapyta. - Gdybym tego chciaa, nie zaprosiabym ci do rodka - odpowiedziaa. Wycign wwczas zgrabiae palce, sprbowa po omacku odnale jej do i odnalaz oczekujc go w ciemnociach. Oboje byli na tyle przytomni, by w tej samej przelotnej chwili uwiadomi sobie, e adna z obu doni nie jest t, ktrej dotknicia oczekiwali w swych wyobraeniach, lecz tylko garci starych koci. Ale ju wkrtce obie donie stay si czym wicej. Zacza mwi o zmarym mu w czasie teraniejszym, jakby jeszcze y, i Florentino Ariza w tej samej chwili zrozumia, e i dla niej wybia godzina, by z godnoci, z ca moc, z nieprzepart wol ycia, samej sobie zada pytanie, co zrobi z mioci pozbawion swego pana. Fermina Daza przestaa pali, nie chcc wypuszcza rki z jego doni. Czua si cakiem zagubiona w swym pragnieniu zrozumienia wszystkiego. Nie moga wyobrazi sobie lepszego ma od tego, ktry by jej mem, a jednak wspominajc wasne ycie odnajdywaa w nim wicej potkni ni przyjemnoci, zbyt wiele wzajemnych nieporozumie, niepotrzebnych sprzeczek, alw le zaleczonych. Niespodziewanie westchna: To niewiarygodne, jak mona czu si szczliw przez tyle lat, mimo tylu ktni, tylu upierdliwoci i tak naprawd, kurwa, nie wiedzie, czy to mio czy nie. Kiedy wyrzucia z siebie ca zo, kto zgasi ksiyc. Statek posuwa si

dokadnie wymierzonymi krokami, stawiajc ostronie jedn nog przed drug: ogromne zwierz w zasadzce. Fermina Daza powrcia z krainy lkw. - A teraz id - powiedziaa. Florentino Ariza cisn mocniej jej do i pochyli si nad ni chcc pocaowa j w policzek. Ale wywina mu si mwic swym ochrypym i czuym gosem. - Ju nie, mierdz star bab. Usyszaa, jak wychodzi w ciemnociach, usyszaa jego kroki na schodach, usyszaa, jak przestaje istnie do nastpnego dnia. Zapalia kolejnego papierosa i zacigajc si nim ujrzaa doktora Juvenala Urbino w nienagannie skrojonym lnianym garniturze, jak ze sw zawodow powag, olniewajco sympatyczny i okazujcy sw oficjaln mio egna si z ni kaniajc si swym biaym kapeluszem z pokadu innego statku z przeszoci. My, mczyni, jestemy biednymi niewolnikami przesdw - powiedzia jej przy jakiej okazji. - Za to kiedy kobieta postanawia przespa si z jakim mczyzn, nie ma takiego parkanu, ktrego by nie przeskoczya, fortecy, ktrej by nie zdobya, ani jakiejkolwiek normy moralnej, ktrej nie byaby gotowa zama: i nie ma takiego Boga, ktry by j powstrzyma. Fermina Daza siedziaa bez ruchu a do witu, mylc o Florentinie Arizie, ale nie o smutnym wartowniku przy skwerze Los Evangelios, ktrego wspomnienie nie rozpalao w niej najmniejszej choby iskierki nostalgii, lecz o obecnym Florentinie Arizie, zgrzybiaym, kulawym, ale rzeczywistym: o mczynie, ktry zawsze by w zasigu jej rki, lecz ktrego nie potrafia rozpozna. Podczas gdy statek sapic wlk si ku blaskowi pierwszych r, bagaa Boga tylko o to, eby Florentino Ariza nazajutrz wiedzia, jak ma jeszcze raz zacz. Wiedzia. Fermina Daza polecia stewardowi, by pozwoli jej wyspa si do woli, a kiedy si obudzia, na stoliku nocnym sta wazonik ze wie bia r pokryt jeszcze potem rosy, z doczonym do niej listem od Florentina Arizy, liczcym tyle stron, ile zdoa napisa od chwili poegnania si z ni. By to spokojny list, usiujcy jedynie wyrazi trwajcy od minionej nocy stan jego ducha: list rwnie liryczny, jak tamte, rwnie retoryczny, jak wszystkie, ale liczcy si z rzeczywistoci. Fermina Daza przeczytaa go zawstydzona nieco nieprzyzwoitym galopem wasnego serca. List koczy si prob, by powiadomia stewarda, kiedy bdzie ju gotowa, kapitan czeka bowiem na nich na mostku, by oprowadzi ich po statku. O jedenastej bya gotowa, wykpana, pachnca mydem kwiatowym, we wdowim bardzo prostym stroju z szarej etaminy i, po nocnej burzy, znowu w dobrej formie. Poprosia o skromne niadanie stewarda w nieskazitelnej bieli, podlegajcego bezporednio kapitanowi, ale nie przekazaa przez niego wiadomoci, by po ni wstpili. Wysza sama na pokad, olepiona bezchmurnym niebem, i napotkaa Florentina Ariz rozmawiajcego z kapitanem na mostku dowodzenia. Wyda jej si odmieniony, nie tylko dlatego, e patrzya na niego innymi oczyma, ale i dlatego, e istotnie si zmieni. Zamiast uywanego przez cae ycie pogrzebowego garnituru mia na sobie lniane spodnie i koszul z rozchylonym konierzykiem, z krtkimi rkawami i z monogramem wyhaftowanym na kieszonce, a na nogach bardzo wygodne biae pbuty. Poza tym nosi bia szkock czapk, a na swe odwieczne okulary krtkowidza zaoy ciemne szka. W oczy bio, e mia to na sobie po raz pierwszy i wszystko zostao kupione dopiero co z okazji podry, prcz mocno zniszczonego paska z brzowej skry, na ktry Fermina Daza natychmiast zareagowaa jak na much w zupie. Gdy zobaczya go tak ostentacyjnie dla niej wyszykowanego, nie bya w stanie powstrzyma zalewajcego jej twarz rumieca. Witajc si z nim bya zmieszana, on za zmiesza si jeszcze bardziej jej zmieszaniem. wiadomo, e zachowuj si jak zakochani, jeszcze bardziej ich zmieszaa, a uwiadomienie sobie, e oboje czuj si zmieszani tak dalece ich zmieszao, e kapitan Samaritano zauway to z dreszczem wspczucia. Wybawi ich z kopotu demonstrujc im w cigu dwch godzin dziaanie poszczeglnych stanowisk i oglny mechanizm statku. Powoli pynli bezbrzen rzek, rozlewajc si pord suchych awic a po horyzont. Jej fale teraz, w przeciwiestwie do mtnych wd przy ujciu, byy przezroczyste i toczyy si leniwie mienic si w promieniach bezlitosnego soca metalicznymi odblaskami. Fermina Daza ulega wraeniu, e

pynie delt pokryt piaskowymi wyspami. - Ot i co nam zostao z rzeki - powiedzia kapitan. Florentino Ariza by rzeczywicie zaskoczony zmianami, a zaskoczenie miao by jeszcze wiksze nastpnego dnia, kiedy egluga stawaa si coraz trudniejsza i zda sobie spraw, e gwny nurt rzeki Magdaleny, jednej z najwikszych rzek wiata, jest jedynie uud pamici. Kapitan Samaritano wyjani im, e bezsensowne wycinanie lasw zniszczyo rzek w pidziesit lat: koty statkw parowych zary puszcz poronit ogromnymi drzewami, ktre Florentino Ariza podczas swej pierwszej podry odczuwa jako zagroenie. Fermina Daza nie zobaczy zwierzt swoich marze: owcy skr z nowoorleaskich garbarni wybili kajmany, ktre caymi godzinami udajc zdeche koty wylegiway si z otwartymi paszczami w przybrzenych parowach, czatujc na motyle; rwnie wrzaskliwe papugi i szaleczo pokrzykujce mapy giny, w miar jak ubywao lenych ostpw, a krowy morskie o ogromnych matczynych piersiach, karmice swe mae i zawodzce na piaskowych awicach gosem zrozpaczonej kobiety, byy gatunkiem wytrzebionym przez pancerne kule myliwych strzelajcych do nich dla rozrywki. Kapitan Samaritano darzy krowy morskie macierzyskim niemal uczuciem, bo wydaway mu si damami skazanymi za pobdzenie na bezdroach mioci i cakowicie wierzy w legend, e w krlestwie zwierzt s to jedyne samice bez samcw. Zawsze by przeciwny strzelaniu do nich z pokadw przepywajcych statkw, jak to czyniono zwyczajowo, pomimo zakazu tego typu praktyk. Pewien myliwy z Pnocnej Karoliny, posiadajcy odpowiednie dokumenty, nie zastosowa si do jego polece i celnym strzaem ze swego springfielda roztrzaska gow karmicej krowie morskiej, a mae wpado w rozpacz paczc z blu wniebogosy przy martwym ciele matki. Kapitan rozkaza wnie osierocone zwierz na pokad, eby si nim zaj, myliwego za wysadzi na bezludn ach pozostawiajc go samego obok trupa zamordowanej matki. W wyniku dyplomatycznych protestw kapitan spdzi sze miesicy w wizieniu, omal nie tracc licencji, ale opuci je zdecydowany powtrzy swj czyn zawsze, gdyby mia do czynienia z podobnymi okolicznociami. Jednak incydent w nalea ju do ostatnich: osierocone zwierz, ktre wyroso i yo wiele lat w ogrodzie rzadkich gatunkw w San Nicolas de las Barrancas, byo ostatni widzian na rzece krow morsk. - Za kadym razem, gdy przepywam obok tej achy - powiedzia - bagam Boga, eby ten gringo jeszcze raz pojawi si na moim statku i ebym jeszcze raz mg go wyrzuci. Kapitan nie wzbudza dotychczas w Ferminie Dazie wikszej sympatii, ale teraz ten czuy olbrzym wzruszy j tak bardzo, i umiecia go w uprzywilejowanym miejscu swego serca. I dobrze zrobia: podr dopiero si zacza i czekaa j jeszcze niejedna sposobno, by zrozumie, e nie popenia bdu. Fermina Daza i Florentino Ariza przebywali na mostku kapitaskim a do obiadu, kiedy to mijali osad Calamar, ktra jeszcze par lat temu nieustannie witowaa, a teraz bya dogorywajcym portem o bezludnych ulicach. Jedyn dostrzeon z pokadu statku istot bya kobieta w bieli, powiewajca chusteczk. Fermina Daza nie rozumiaa, dlaczego nie bior jej na statek, skoro wyglda tak smutno, ale kapitan wytumaczy jej, e to widmo topielicy, ktra daje mylne znaki, cigajc statki ku niebezpiecznym wirom przy tamtym brzegu. Przepynli tak blisko niej, e Fermina Daza ujrzaa j dokadnie, na wycignicie rki, w promieniach soca i nie miaa ju adnej wtpliwoci, e w rzeczy samej nie istnieje, ale twarz kobiety wydaa jej si znajoma. Dzie by upalny i dugi. Fermina Daza po obiedzie wrcia do kajuty na obowizkow sjest, ale nie spaa dobrze, bo rozbolao j ucho, gdy statek zgodnie z przepisami wymieni sygnay z innym statkiem KTRz, z ktrym min si par mil za Barranca Vieja. Florentino Ariza zdrzemn si na chwil usiadszy w gwnym salonie, gdzie wikszo pasaerw nie posiadajcych miejsc w kajutach spaa w najlepsze, jakby to bya pnoc, i przynia mu si Rosalba, nie opodal miejsca, gdzie po raz pierwszy ujrza j wchodzc na statek. Podrowaa sama, ubrana w letni sukni z koca ubiegego wieku i to ona, a nie dziecko, odsypiaa sjest w wiklinowej klatce. By to sen tak zabawny i tajemniczy zarazem, e przez cae popoudnie, gdy

grali w domino z kapitanem i dwoma zaprzyjanionymi pasaerami, cigle by pod jego wraeniem. Upa mala w miar jak zniao si soce, a statek oywa. Pasaerowie wyaniali si jak obudzeni z letargu, wieo wykpani, w czystych ubraniach, zajmujc w salonie wiklinowe fotele w oczekiwaniu na kolacj zapowiedzian na godzin pit przez chopca okrtowego, ktry obszed cay pokad potrzsajc wrd kpiarskich oklaskw dzwonkiem zakrystiana. Podczas kolacji orkiestra zaczynaa swe haaliwe wystpy, po czym dansing trwa a do pnocy. Fermina Daza nie chciaa je, bo dokucza jej bl w uchu, ale posza popatrze, jak przybijano do brzegu po drewno, przy wykarczowanym wwozie, gdzie nie byo nic poza nagromadzonymi polanami, ktrych sprzeda zajmowa si bardzo stary mczyzna. Wydawao si, e w promieniu wielu mil nie ma nikogo wicej. Dla Ferminy Dazy by to postj dugi i nudny, nie do pomylenia w transatlantyckich podrach, upa za panowa tak duy, e dawa si we znaki nawet w klimatyzowanym pomieszczeniu. Ale kiedy statek odbi, wia ju wiey wiatr pachncy matecznikiem puszczy, a muzyka rozbrzmiaa jeszcze radoniej. W osadzie Sitio Nuevo wiecio si tylko jedno wiateko w jednym tylko oknie jednego tylko domu, a e urzd portowy nie powiadomi odpowiedni sygnalizacj o ewentualnym zaadunku towarw lub zabraniu pasaerw, statek w rezultacie przepyn bez powitalnego sygnau. Fermina Daza przez cay wieczr zastanawiaa si, jakich sposobw chwyci si Florentino Ariza, eby zobaczy j nie pukajc do jej kajuty i okoo smej czekaa na niego ju bardzo niecierpliwie. Wysza na korytarz udzc si, e spotka go niby przypadkiem i nie musiaa i daleko: Florentino Ariza siedzia na jednym ze stopni prowadzcych w d schodw, milczcy i przybity jak przy skwerze Los Evangelios, od ponad dwch godzin zastanawiajc si, co ma zrobi, eby j ujrze. Oboje przybrali zaskoczony wyraz twarzy wiedzc, e jest udawany, i przeszli przez pokad pierwszej klasy zapeniony tumem modych ludzi, w wikszoci haaliwych studentw wykorzystujcych do utraty tchu ostatni wakacyjn zabaw. W kantynie oboje wypili prosto z butelki napj orzewiajcy siedzc jak studenci przy barku, a Fermina Daza nagle poczua si zawstydzona sytuacj. Powiedziaa: To straszne! Florentino Ariza zapyta, o czym mylaa, e wywaro to na niej takie wraenie. - O biednych staruszkach - powiedziaa. - Tych, ktrych zabito wiosem. Kiedy ucicha muzyka, oboje poszli spa, po dugiej, niczym nie zmconej rozmowie na ciemnym tarasie. Ksiyc nie wieci, niebo byo zachmurzone, horyzont rozdzieray owietlajce ich na moment byskawice bez grzmotw. Cho Florentino Ariza skrci dla niej papierosy, wypalia tylko cztery, drczona blem, ktry czasem zanika, by si pogbi, kiedy statek bucza mijajc inny statek lub przepywajc obok picego miasteczka lub te kiedy zwalnia, aby wysondowa dno rzeki. Florentino opowiedzia jej, z jak zachannoci patrzy na ni zawsze podczas Turniejw Poetyckich, gdy leciaa balonem, gdy jechaa na akrobatycznym welocypedzie i jak przez cay rok nie mg si doczeka kolejnych uroczystoci, bo tak bardzo chcia j zobaczy. Fermina Daza te go widziaa wielokrotnie, lecz nigdy na myl by jej nie przyszo, e on przychodzi tam tylko dla niej. Mimo to, zaledwie rok temu, po przeczytaniu jego listw zastanowia si nagle, jak to moliwe, eby nigdy nie wzi udziau w Turnieju Poetyckim: bo wygraby bez wtpienia. Florentino Ariza skama: pisa tylko dla niej, wiersze dla niej i tylko on je czyta. I teraz to ona poszukaa w ciemnociach jego doni, lecz zamiast odnale oczekujc j rk, tak jak ona oczekiwaa jego doni poprzedniej nocy, trafia na pene zaskoczenie. Florentinowi Arizie zamaro serce. - Kobiety s bardzo dziwne - powiedzia. Zamiaa si gbokim miechem modej gobicy i znw pomylaa o staruszkach w odzi. Tak byo jej pisane: obraz ten zawsze mia j przeladowa. Ale tej nocy bya w stanie to znie, bo czua si dobrze i bya spokojna, jak rzadko kiedy w swoim yciu: wolna od jakiegokolwiek poczucia winy. Chciaaby tak siedzie a do witu, nic nie mwic, trzymajc w swojej doni jego do pocc si lodem, ale nie moga wytrzyma tortury ucha. Kiedy umilka muzyka, a pniej ustaa krztanina pasaerw wieszajcych hamaki w salonie, zrozumiaa, e jej bl jest silniejszy

od chci przebywania razem z nim. Wiedziaa, e ju samo przyznanie mu si do blu przyniesie jej ulg, ale nie zrobia tego, eby go nie przestraszy. Bo miaa wwczas wraenie, e zna go tak, jakby przeya z nim cae ycie, i wierzya, e zdolny byby wyda rozkaz, by zawrcono statek do portu, jeli miaoby to umierzy jej cierpienie. Florentino Ariza przewidzia, e tej nocy sprawy przybior taki a nie inny obrt, i wycofa si. W drzwiach kajuty usiowa pocaowa j na poegnanie, ale ona podstawia mu tylko lewy policzek. Nie ustpi, ju oddychajc gwatownie, ona za podstawia mu drugi policzek z kokieteri, ktrej nie zna u niej nawet w jej szkolnych czasach. Sprbowa wwczas raz jeszcze, a ona podaa mu usta i przyja jego pocaunek z gbokim dreniem, ktre usiowaa ukry, wybuchajc zapomnianym od swej nocy polubnej miechem. - Mj Boe - powiedziaa - czy na statkach zawsze musz dostawa bzika! Florentina Ariz przeszy dreszcz: rzeczywicie, tak jak sama mwia, przesycona bya cierpkim zapachem swoich lat. Ale wracajc do swej kajuty przez labirynt picych hamakw, pociesza si myl, e i od niego zalatuje taki sam, tyle e o cztery lata starszy zapach i e na pewno ona odebraa to z takim samym wzruszeniem. By to zapach ludzkich fermentw, ktry wyczuwa u swych najstarszych kochanek, one za u niego. Wdowa Nazaret, jak zawsze szczera, powiedziaa mu to o wiele bardziej dosadnie: mierdzimy ju cierwem. Oboje wzajemnie tolerowali swoje wonie, bo mieli siebie pod rk: mj zapach przeciwko twojemu. Niemniej mia si cay czas na bacznoci przy Ameryce Vicui, ktrej niemowlcy zapaszek budzi w nim zawsze rodzicielskie instynkty, a mimo to niepokoia go myl, e mogaby nie znie jego odoru starego lowelasa. Ale to wszystko naleao do przeszoci. Najwaniejsze, e po raz pierwszy od owego wieczoru, kiedy ciotka Scholastyka pooya modlitewnik na kontuarze urzdu telegraficznego, Florentino Ariza nigdy nie odczuwa takiej radoci jak tej nocy: tak wielkiej, e a wzbudzaa w nim strach. Zaczyna zasypia, kiedy o pitej w porcie Zambrano obudzi go miejscowy buchalter, eby wrczy mu pilny telegram. Podpisany by przez Leone Cassiani, z wczorajsz dat, i caa jego groza miecia si w jednym zdaniu: Ameryka Vicua zmara wczoraj powody nieznane. O jedenastej rano zna ju szczegy dziki rozmowie telegraficznej z Leon Cassiani, podczas ktrej osobicie obsugiwa urzdzenie nadawcze, czego nie robi od czasw, gdy by telegrafist. Ameryka Vicua, wpadszy w depresj po oblaniu kocowych egzaminw, wypia skradziony w szkolnym ambulatorium flakon laudanum. Florentino Ariza by w gbi duszy przekonany, e informacja jest niepena. Ale nie: Ameryka Vicua nie pozostawia adnej notatki, ktra pozwoliaby kogokolwiek obarczy win za jej decyzj. Rodzina powiadomiona przez Leone Cassiani przybywaa o tej wanie porze z Puerto Padre, a pogrzeb mia si odby tego dnia o pitej po poudniu. Florentino Ariza odetchn. Wszystko, co mg zrobi, eby nadal y, to nie podda si torturze tego wspomnienia, i tylko tyle. Wymaza je z pamici, aczkolwiek od czasu do czasu, przez reszt swoich lat, czu, jak nagle powraca, ni std, ni zowd, niczym rwanie dawno zablinionej rany. Kolejne dni byy upalne i duyy si bez koca. Rzeka zwaa si coraz bardziej, wody mtniay, a tam, gdzie kiedy bya gstwina ogromnych drzew, zadziwiajcych Florentina Ariz podczas jego pierwszej podry, rozcigay si popieliska rwnin, ogooconych z lasw zartych przez koty statkw i sterczay ruiny opuszczonych przez Boga miasteczek, ktrych uliczki cigle zalane byy wod, nawet w okresach najpotworniejszej suszy. W nocy zamiast syreniego piewu krw morskich budzi ich przyprawiajcy o mdoci odr trupw spywajcych ku morzu. Nie byo ju wojen ani zarazy, ale wzdte ciaa wci przepyway. Kapitan raz przynajmniej by oszczdny w sowach: Otrzymalimy rozkaz informowania pasaerw, e s to topielcy przypadkowi. Zamiast wrzasku papug i awanturujcych si niewidzialnych map, ktre w innych czasach potgoway jeszcze poudniow duchot, w powietrzu unosio si jedynie rozlege milczenie spustoszonej ziemi. Zostao tak niewiele skadw drewna, a te, co zostay, byy tak od siebie oddalone, e

czwartego dnia podry Nowa Wierno pozostaa bez paliwa. Statek niemal przez tydzie sta na kotwicy, podczas gdy poszczeglne ekipy zapuszczay si w bagniska popiow w poszukiwaniu ostatnich wolno rosncych drzew. Innych nie byo: drwale opucili swoje przecinki, uciekajc przed zachannoci ziemskich posiadaczy, uciekajc przed niewidzialn choler, uciekajc przed cigle wiszcymi w powietrzu wojnami, zawzicie, w pokrtnych dekretach, pomijanymi milczeniem przez kolejne rzdy. W tym czasie znudzeni pasaerowie urzdzali zawody pywackie, organizowali wyprawy myliwskie, wracali z ywymi iguanami, ktrym rozcinali brzuchy, by zszy je ponownie szydem po wydobyciu grona mikkich, przezroczystych jaj, ktrych cae sznury suszyli nastpnie na socu. Biedne prostytutki z pobliskich osad ruszyy w lad za ekspedycjami, naprdce rozbiy namioty w przybrzenym parowie, sprowadziy muzykw, otworzyy kantyn i urzdziy huczn zabaw przy zakotwiczonym statku. Florentino Ariza na dugo przed objciem funkcji prezesa KTRz otrzymywa alarmistyczne raporty o stanie rzeki, ale ledwie rzuca na nie okiem. Uspokaja wsplnikw: Prosz si nie przejmowa, zanim skoczy si drewno, pojawi si statki na rop. Optany namitnoci do Ferminy Dazy nigdy nie zada sobie trudu, by przemyle w problem, kiedy za zda sobie spraw ze stanu faktycznego, nie mona byo ju nic zrobi: chyba e sprowadzi now rzek. Noc jednak, nawet w okresie najwyszego stanu wd, trzeba byo cumowa, eby umoliwi pasaerom spanie, a wwczas ju sam fakt, e czowiek w ogle yje, stawa si nie do zniesienia. Wikszo pasaerw, przede wszystkim Europejczycy, opuszczaa gnojowisko kajut przez ca noc bdzc po pokadach, oganiajc si od wszelkiego robactwa tym samym rcznikiem, ktrym ocierali spywajcy po nich nieustannie pot, tote doywali witu cakowicie wyczerpani i opuchnici od uksze. Jeden z podrnikw angielskich z pocztkw XIX wieku, opowiadajc o wyprawie, ktr odbywano w cznach i na muach, co mogo trwa nawet i pidziesit dni, napisa: Jest to jedna z najgorszych i najniewygodniejszych wdrwek, jak moe podj istota ludzka. Zdanie to utracio wiarygodno w pierwszych osiemdziesiciu latach eglugi parowej, ale pniej odzyskao j ju na zawsze, kiedy kajmany zary ostatniego motyla i znikny pene macierzyskich uczu krowy morskie, papugi, mapy, osady: znikno wszystko. - Nie ma sprawy - mia si kapitan - za par lat przyjedziemy tutaj suchym korytem, w luksusowych samochodach. Fermina Daza i Florentino Ariza przez pierwsze trzy dni chronili si w aurze agodnej wiosny na osonitym tarasie widokowym, ale kiedy zaczto oszczdza paliwo i czsto zawodzia klimatyzacja, Kajuta Prezydencka zamienia si w ekspres do kawy. Fermina Daza moga przey noce tylko dziki nadrzecznemu wiatrowi wpadajcemu przez otwarte okna i odpdzaa komary rcznikiem, gdy rozpylacz z pynem owadobjczym nie zdawa si na nic, gdy statek sta na kotwicy. Bl ucha sta si nie do wytrzymania, ale pewnego ranka, gdy si obudzia, ustpi nagle i zupenie, niczym piew cykady, ktra pka. Dopiero o zmroku zdaa sobie spraw, e stracia such w lewym uchu, kiedy Florentino Ariza powiedzia jej co znajdujc si na lewo od niej, ona za musiaa odwrci gow, eby usysze, co mwi. Nikomu nic nie powiedziaa, pogodzona z tym, e jest to jeszcze jedna z wielu nieuleczalnych uomnoci wieku. Mimo wszystko opnienie statku okazao si dla nich bogosawiestwem. Florentino Ariza przeczyta kiedy: Mio staje si gbsza i szlachetniejsza w nieszczciu. Panujca w Prezydenckiej Kajucie wilgo zanurzya ich w nierealnym letargu, w ktrym atwiej byo kocha si bez adnych pyta. Przeywali niewyobraalne godziny trzymajc si za rce w ustawionych przy balustradzie fotelach, caowali si powoli, cieszyli si oszoomieniem pieszczot nie odczuwajc kopotliwego zniecierpliwienia. Trzeciej nocy upau czekaa na niego z butelk anywki, niegdy popijanej przez ni po kryjomu wraz z gronem kuzynki Hildebrandy, a pniej, gdy bya ju matk i matk, nadal potajemnie z przyjacikami z darowanego jej wiata. Musiaa si nieco zamroczy, eby nie myle o wasnym losie zbyt trzewo, ale Florentino Ariza sdzi, e w ten sposb chce doda sobie odwagi zdecydowawszy si na krok ostateczny. Zbudowany t zudn nadziej, zacz miao rozpoznawa opuszkami palcw jej pomarszczon szyj, piersi

opancerzone metalowymi fiszbinami, nadwerone koci bioder, uda starej ani. Przyzwolia na to nie bez przyjemnoci, nie otwierajc oczu, nie drc, palc i z rzadka popijajc. Wreszcie, kiedy pieszczoty zelizgny si po brzuchu, w sercu miaa ju anywki pod dostatkiem. - Jeli mamy robi gupstwa, to prosz bardzo - powiedziaa - ale zrbmy je jak ludzie z klas. Zaprowadzia go do sypialni i zacza si rozbiera, bez faszywego wstydu, przy zapalonym wietle. Florentino Ariza pooy si na ku usiujc odzyska panowanie, po raz kolejny nie wiedzc, co ma zrobi ze skr upolowanego przez siebie tygrysa. Powiedziaa mu: Nie patrz. Zapyta dlaczego, nie odrywajc wzroku od sufitu. - Bo ci si nie spodoba - powiedziaa. Spojrza wtedy na ni i ujrza j rozebran do pasa, tak jak j sobie wyobraa. Miaa pomarszczone ramiona, obwise piersi, ebra pokryte bladaw i zimn jak u aby skr. Zakrya sobie piersi bluzk, ktr przed chwil zdja, i zgasia wiato. Wsta wwczas i zacz rozbiera si w ciemnoci, rzucajc w ni kad czci swej garderoby, a ona odrzucaa mu je, miejc si do rozpuku. Przez duszy czas leeli na plecach, Florentino Ariza, w miar jak opuszczao go uniesienie, coraz bardziej i bardziej oszoomiony, ona spokojna, niemal otpiaa, ale bagajca Boga, eby nie pozwoli rozemia si jej gupawo, jak jej si to zawsze zdarzao, gdy przebieraa miar w piciu anywki. Zaczli rozmawia, eby czym zapeni czas. Rozmawiali o sobie, o odmiennych kolejach losu kadego z nich, o nieprawdopodobnym zbiegu okolicznoci, ktry sprawi, e teraz le nago obok siebie w ciemnej kajucie zakotwiczonego statku, kiedy naleaoby raczej sdzi, e czeka ich tylko mier. Fermina Daza nigdy nie syszaa, by kiedykolwiek wspominano, e jest zwizany z jak kobiet, choby jedn, i to w miecie, gdzie wiedziano wszystko, zanim co si naprawd wydarzyo. Powiedziaa to mimochodem, on za natychmiast jej odpowiedzia bez drenia w gosie: - Bo zachowaem cnot dla ciebie. I tak by nie uwierzya, nawet gdyby to bya prawda, bo jego miosne listy skaday si z takich wanie zda, ktrych istota nie polegaa na ich znaczeniu, lecz na sile oszaamiania. Ale spodobaa jej si odwaga, z jak to powiedzia. Florentino Ariza, ze swej strony, zastanowi si nad czym, o czym nigdy nie miaby pomyle: jakiego rodzaju potajemne ycie wioda na uboczu swojego maestwa. Nic by go nie zdziwio, bo wiedzia, e w sekretnych przygodach kobiety niczym nie rni si od mczyzn: identyczne fortele, identyczna wena twrcza, identyczne, pozbawione wyrzutw sumienia, zdrady. Dobrze jednak zrobi nie pytajc o to. W pewnym okresie, kiedy jej stosunki z Kocioem byy i tak ju dosy zaognione, spowiednik zapyta j, bez adnej przyczyny, czy kiedykolwiek bya niewierna mowi, ona za wstaa i nie odpowiedziawszy, nie koczc, nie egnajc si wysza i ju nigdy wicej nie wrcia ani do tego spowiednika, ani do adnego innego, bo nigdy ju nie posza do spowiedzi. Za to rozwaga Florentina Arizy doczekaa si nieoczekiwanej rekompensaty: Fermina Daza wycigna rk w ciemnociach, popiecia jego brzuch, biodra, niemal pozbawione wosw podbrzusze. Powiedziaa: Masz skr jak u dzidziusia. I postawia ostatni krok: poszukaa go tam, gdzie go nie byo, szukaa dalej bez zudze i odnalaza bezbronnego. - Jest martwy - powiedzia. Zawsze mu si to zdarzao za pierwszym razem, z wszystkimi, nauczy si wic obcowa z tym widmem: za kadym razem musia uczy si wszystkiego od nowa, jakby to byo po raz pierwszy. Uj jej do i pooy sobie na piersi: Fermina Daza poczua niemal na powierzchni skry niestrudzone, stare serce, ktre bio z modziecz si, w popiechu i chaosie. Powiedzia: Nadmiar mioci w takich chwilach jest rwnie szkodliwy, jak jej brak. Ale powiedzia to bez przekonania: by zawstydzony, wcieky na siebie, i tylko czyha, eby obarczy j win z byle powodu. Wiedziaa o tym i zacza askota bezbronne ciao artobliwymi pieszczotami, niczym czua kotka rozkoszujca si okruciestwem, a w kocu nie mg ju duej znie tych tortur i uciek do swojej kajuty. Mylaa o nim do witu, ostatecznie przekonana o jego mioci i w miar jak powoli odparowywaa z niej anywka, opada j coraz wikszy niepokj, e Florentino Ariza

zniechci si i ju nigdy nie wrci. Ale wrci jeszcze tego samego dnia, o niezwykej porze, bo o jedenastej rano, wiey, wypoczty i rozebra si przed ni nie bez pewnej ostentacji. Ujrzawszy go w penym wietle, z zadowoleniem stwierdzia, e wanie tak go sobie wyobraaa w ciemnociach ostatniej nocy: e jest mczyzn w nieokrelonym wieku, o ciemnej, byszczcej i napitej jak otwarty parasol skrze, pokrytej tylko z rzadka, pod pachami i na wzgrku onowym sztywnymi wosami. Prezentowa bro w caej jej okazaoci, a Fermina Daza zrozumiaa, e nie przypadkiem demonstruje swj or, lecz paraduje z nim jak z upem wojennym, eby doda sobie odwagi. Nie zdya nawet zdj nocnej koszuli, ktr zaoya, gdy powiaa poranna bryza, a jego gorczkowy popiech nowicjusza przyprawi j o dreszcz wspczucia. Nie przeja si tym, bo w podobnych przypadkach trudno jej byo odrni wspczucie od mioci. Jednak, po wszystkim, poczua si pusta. Kochaa si po raz pierwszy od dwudziestu lat i uczynia to zdjta ciekawoci, jak to z tym bdzie w jej wieku i po tak dugim pocie. Ale Florentino Ariza nie da jej nawet czasu, eby zdya si dowiedzie, czy jej ciao rwnie chce tego. By zbyt raptowny i smutny, i pomylaa: No, to teraz emy ju wszystko przejebali. Ale pomylia si: pomimo obustronnego rozczarowania, mimo i on wyrzuca sobie wasn nieporadno, a ona sobie szalestwo anywki, przez nastpne dni nie rozstawali si ani na chwil. Wychodzili z kajuty jedynie w porze posikw. Kapitan Samaritano, ktry instynktownie odkrywa kady sekret, jaki usiowano zachowa na jego statku, posya im codziennie rano bia r, kaza im zagra serenad zoon z walcw ich modoci, poleci, by przyrzdzano zabawne dania z podniecajcymi ingrediencjami. Nie ponawiali miosnych prb, i to przez duszy czas, dopki nie naszo ich wcale przez nich nie szukane natchnienie. To, e mog si cieszy najprostszym szczciem i by razem, zadowalao ich cakowicie. Nawet przez myl im nie przeszo, e naleaoby wreszcie opuci kajut, gdyby kapitan nie powiadomi ich osobnym licikiem, e po obiedzie dopyn do portu La Dorada, ktry by celem podry po jedenastu dniach eglugi. Fermina Daza i Florentino Ariza zobaczyli z kajuty wzgrze pokryte domami owietlonymi bladym socem i wydawao im si, e rozumiej, skd wzia si nazwa portu, ale wydawao im si to ju mniej oczywiste, kiedy poczuli ar bijcy jak z kotw i ujrzeli skwierczcy asfalt na ulicach. Statek zreszt przybi nie tam, lecz na przeciwlegy brzeg, gdzie znajdowaa si kocowa stacja linii kolejowej z Santa Fe. Opucili swj przytuek dopiero wtedy, gdy wysiedli wszyscy pozostali pasaerowie. Fermina Daza odetchna miym powietrzem bezwstydu w pustym salonie i razem z Florentinem Ariz przygldaa si z pokadu gwarnemu tumowi ludzi, ktrzy szukali swoich bagay w wagonach przypominajcego zabawk pocigu. Zdawa by si mogo, e przybywaj prosto z Europy, zwaszcza kobiety, ktrych grube palta i kapelusze z ubiegego wieku byy w kurzawie upau cakowit niedorzecznoci. Niektre miay we wosy wpite przeliczne, cho ju widnce od upau kwiaty ziemniaka. Przed chwil przyjechali z andyjskiego paskowyu, po caym dniu podry pocigiem przez sawann z sennych marze i nie zdyli przebra si stosownie do karaibskich warunkw. Osaczony zgiekiem targowiska bardzo stary mczyzna o beznadziejnie smutnym wygldzie wyciga pisklta z kieszeni swego ebraczego palta. Przedarszy si przez tum pojawi si nagle, w postrzpionym palcie, ktre byo niewtpliwie wasnoci kogo znacznie wyszego i tszego. Zdj kapelusz, odwrci go i pooy na ziemi, na wypadek, gdyby kto chcia wrzuci we jaki grosz, i zacz garciami wyjmowa z kieszeni mae bezbarwne pisklta, ktre zdaway si rozmnaa midzy jego palcami. Po chwili nabrzee wygldao, jakby usano je niespokojnymi i popiskujcymi wszdzie kurcztami, ktre biegay midzy nogami spieszcych si pasaerw, ci za niechccy deptali po nich. Zafascynowana przedziwnym widowiskiem, odgrywanym jakby na jej cze, bo tylko ona mu si przygldaa, Fermina Daza przegapia moment, kiedy zaczli przybywa nowi pasaerowie, udajcy si w rejs powrotny. Skoczyo si dla niej wito: wrd wchodzcych dostrzega wiele znanych jej twarzy i kilku przyjaci, ktrzy jeszcze nie tak dawno towarzyszyli jej w aobie, tote co prdzej wrcia do kajuty. Florentino Ariza zasta j

zakopotan: wolaa umrze, ni zosta przyapan przez znajomych w podry, ktr odbywaa dla przyjemnoci niedugo po mierci ma. Florentinem Ariz tak wstrzsno jej przygnbienie, e przyrzek jej znale takie wyjcie z puapki, ktre nie zmuszaoby jej do zamykania si w celi kajuty, a jednoczenie nie naraao jej na przykroci. Wpad na pomys nagle, kiedy jedli kolacj w prywatnej mesie. Kapitana niepokoi pewien problem, i ju od duszego czasu chcia go omwi z Florentinem Ariz, ktry zbywa go swym zwyczajem powtarzajc: Z takimi duperelami Leona Cassiani radzi sobie lepiej ode mnie. Tym razem jednak go wysucha. A sprawa miaa si tak, e w gr rzeki statki pyny z adunkiem, ale wracay puste, podczas gdy z pasaerami rzecz miaa si wprost odwrotnie. Na korzy adunku, za ktry paci si wicej i ktry na dodatek nie je, powiedzia. Fermina Daza jada z niechci, znudzona mczc dyskusj dwch mczyzn o korzyciach, jakie pyn z ustalenia zrnicowanych taryf. Ale Florentino Ariza wysucha wszystkiego do koca i dopiero wtedy zada pytanie, ktre kapitan uzna za zapowied zbawiennego pomysu: - Rozwaajc to hipotetycznie - powiedzia - czy moliwy byby bezporedni rejs bez adunku, bez pasaerw, bez postojw w portach i adnych innych obcie? Kapitan powiedzia, e jest to moliwe, ale tylko hipotetycznie. KTRz miao zobowizania wobec innych firm, o czym Florentino Ariza wiedzia lepiej ni ktokolwiek, miao podpisane umowy na przewz adunkw, pasaerw, poczty i wiele podobnych zobowiza, w wikszoci nie do zamania. Jedynym przypadkiem pozwalajcym na ominicie wszystkiego mg by wybuch zarazy na pokadzie. Wwczas ogaszao si na statku kwarantann, wcigao si t flag i pyno na warunkach wyjtkowych. Kapitan Samaritano wielokrotnie by do tego zmuszony w zwizku z licznymi przypadkami cholery na tych terenach, aczkolwiek pniej wadze sanitarne zmuszay lekarzy do wystawiania zawiadcze, e chodzi o pospolit dyzenteri. Zreszt w historii rzeki wielokrotnie wcigano t flag zarazy po to, eby uchroni si przed paceniem podatkw, eby unikn kopotliwego pasaera, eby uniemoliwi niepodan kontrol. Florentino Ariza odnalaz pod stoem rk Ferminy Dazy. - No wic, dobrze - powiedzia - zrbmy to. Kapitan zdziwi si, ale w mig, kierujc si instynktem starego lisa, zrozumia w czym rzecz. - Ja rzdz na tym statku, ale pan rzdzi nami - powiedzia. - Jeli wic mwi pan powanie, prosz mi wyda rozkaz na pimie i natychmiast odpywamy. Florentino Ariza mwi oczywicie jak najbardziej powanie i podpisa rozkaz. Ostatecznie wszyscy wiedzieli, e czasy cholery jeszcze si nie skoczyy, pomimo radosnych sprawozda wadz sanitarnych. Jeli chodzi o statek, nie byo adnego kopotu. Wyadowano niewielk ilo przyjtego adunku, pasaerw za poinformowano, e pojawiy si pewne problemy techniczne, i tego samego ranka przebukowano ich na statek innego przedsibiorstwa. Jeli takie rzeczy robiono z tak wielu niemoralnych, a nawet haniebnych pobudek, Florentino Ariza nie widzia powodw, dla ktrych nie mona by tego robi z mioci. Kapitan ze swej strony prosi tylko o postj w Puerto Nare, eby wzi na pokad osob, ktra miaa mu towarzyszy w podry: kapitan te mia swoje serduszko w ukryciu. Nowa Wierno odpyna wic nastpnego dnia wicie, bez adunku, bez pasaerw, za to z powiewajc radonie na maszcie t flag cholery. O zmierzchu przyjli w Puerto Nare na pokad kobiet wysz i tsz od kapitana i o nieludzkiej urodzie: brakowao jej tylko brody, eby moga wystpowa w cyrku. Nazywaa si Zenaida Neves, ale kapitan mwi o niej Moja Furiatka: dawna przyjacika, ktr zwyk odbiera w jednym porcie, by pozostawi w innym, a ktra wesza na statek z podajcym za ni orkanem szczcia. W tym smutnym zadupiu, gdzie Florentino Ariza ponownie przey nostalgiczne wspomnienie Rosalby, kiedy zobaczy pocig z Envigado z trudem pokonujcy dawny trakt mulnikw, runa amazoska ulewa, ktra z niewielkimi przerwami miaa trwa przez reszt podry. Nikt si tym jednak nie przej: eglujce wito miao swj wasny dach. Tego wieczoru Fermina Daza, chcc wnie swj osobisty wkad do zabawy, zesza do kambuza pord owacji zaogi i przygotowaa dla wszystkich naprdce

wymylone danie, nazwane przez Florentina Ariz na wasny uytek jako: bakaany Amora. W cigu dnia grali w karty, jedli do upadego, zapadali w kamienny sen sjesty, po czym budzili si cakiem wyczerpani i ledwie soce zachodzio odsyali orkiestr i pili anywk pod ososia a do obrzydzenia. Bya to podr szybka, lekkim statkiem, przy dobrym stanie wd, bo poziom podwyszy si u rde dziki deszczom, ktre paday przez cay tydzie, tak jak i przez cay czas trwania rejsu. Z niektrych osad wystrzeliwano w ich stron strzay miosierdzia, eby odpdzi choler, oni za z wdzicznoci odpowiadali smutnym buczeniem. Mijane po drodze statki wszystkich towarzystw przesyay im kondolencyjne sygnay. W osadzie Magangue, gdzie urodzia si Mercedes, zaadowali drewno na reszt podry. Fermina Daza przelka si, kiedy zacza sysze okrtow syren w zdrowym uchu, ale po drugim dniu anywki syszaa ju lepiej na oba uszy. Odkrya, e re pachn bardziej ni przedtem, e ptaki piewaj o wicie o wiele adniej ni przedtem i e Bg stworzy jedn krow morsk i umieci j na awicy w Tamalameque tylko po to, eby obudzia Fermin Daz. Kapitan usysza jej syreni piew, kaza zboczy z kursu i wreszcie ujrzeli ogromn karmic matron ze swym maym w ramionach. Ani Florentino, ani Fermina nie spostrzegli, jak bardzo si do siebie zbliyli: ona pomagaa mu robi lewatywy, wstawaa przed nim, by wyczyci mu sztuczn szczk, ktr odkada do szklanki, gdy Fermina zasypiaa, i wreszcie rozwizaa problem zagubionych okularw, jego szka nadaway si bowiem zarwno do czytania, jak i do cerowania. Obudziwszy si pewnego ranka zobaczya go w pmroku przyszywajcego guzik do koszuli i natychmiast mu pomoga, zanim zdy powtrzy rytualne zdanie, e potrzebuje dwch on. Natomiast jedyn przysug, jakiej potrzebowaa od niego, byo stawianie jej baniek na ble w plecach. Florentino Ariza, ze swej strony, zacz oywia nostalgi za pomoc skrzypiec poyczonych od orkiestry i po kilku godzinach prb znowu mg zagra dla niej walca Bogini w koronie i wygrywa go bez koca, dopki go si nie zmusili, by tego zaprzesta. Pewnej nocy, po raz pierwszy w swoim yciu, Fermina Daza przebudzia si nagle duszc si od paczu, ktry nie by wywoany wciekoci, lecz alem na wspomnienie staruszkw zatuczonych na mier przez przewonika. Za to padajcy nieustannie deszcz w ogle jej nie porusza i pomylaa rycho w czas, e by moe Pary nie jest a tak ponury, jak sdzia, a w Santa Fe nie ma a tylu pogrzebw na ulicach. Sen o innych, przyszych podrach z Florentinem Ariz pojawi si na horyzoncie: o podrach szalonych, bez tylu kufrw i bez adnych towarzyskich zobowiza. O miosnych podrach. W przeddzie powrotu do domu zorganizowali huczn zabaw, z papierowymi girlandami i kolorowymi lampionami. Zacza si o zmierzchu. Kapitan i Zenaida, mocno objci, zataczyli pierwsze bolera, ktre w tych wanie latach zaczy rozdziera ludziom serca. Florentino Ariza odway si zasugerowa Ferminie Dazie, by zataczyli swego tajemnego walca, ale odmwia. Mimo to przez ca noc poruszaa gow w takt melodii wybijajc rytm obcasami, a nawet bya taka chwila, e bezwiednie zacza taczy na siedzco, podczas gdy kapitan wci si potyka ze sw czu furiatk w pmroku bolera. Fermina wypia tyle anywki, e musieli jej pomc przy wchodzeniu po schodach, i napad j taki atak miechu przeplatanego zami, e przerazia wszystkich. Ale kiedy zdoaa si ju opanowa w pachncym zaciszu kajuty, zaczli si kocha spokojn, zdrow mioci steranych staruszkw i ta miosna noc miaa zapa im w pami jako najlepsze wspomnienie z owej lunatycznej podry. Ju nie czuli si jak dopiero co zakochani, wbrew przypuszczeniom kapitana i Zenaidy, ani tym bardziej jak pni kochankowie. Byo tak, jakby przeskoczyli uciliw mk maestwa docierajc od razu do sedna mioci. Przemijali w milczeniu, niczym dwoje starych maonkw dowiadczonych przez ycie, poza zasigiem puapek namitnoci, poza zasigiem brutalnego szyderstwa, marze i penych uudy rozczarowa: poza zasigiem mioci. Bo zdyli razem ju tyle przey, eby poj, e mio jest mioci o kadej porze i w kadym miejscu, ale im bliej mierci, tym bardziej jest intensywna. Obudzili si o szstej. Ona z blem gowy pachncym anywk i z sercem oszoomionym wraeniem, e doktor Juvenal Urbino powrci jakby grubszy i modszy, ni kiedy spad z drzewa i

czeka na ni w fotelu na biegunach w progu ich domu. Bya jednak na tyle przytomna, eby uwiadomi sobie, e nie jest to spowodowane nadmiarem anywki, ale nieuchronnoci powrotu. - To bdzie tak, jakbym miaa umrze - powiedziaa. Florentino Ariza zdziwi si, bo wanie odgada myl, ktra nie dawaa mu spokoju od dnia, gdy wyruszyli w drog powrotn. Ani on, ani ona nie potrafili wyobrazi sobie siebie samych w domu innym ni kajuta, jadajcych gdzie indziej ni na statku, wczonych w nurt ycia, ktre na zawsze miao by im obce. Byo to rzeczywicie tak, jakby mieli umrze. Nie mg ju zasn. Wycign si na ku podoywszy obie rce pod gow. W pewnym momencie przeszy go ostry bl z powodu Ameryki Vicui i nie mg ju duej odwleka prawdy: zamkn si w azience i bez wstydu wypaka si, powoli, do ostatniej zy. Dopiero wwczas zdoby si na odwag, by przyzna, jak bardzo j kocha. Kiedy wstali, przyszykowani do zejcia na brzeg, za nimi pozostay ju kanay i trzsawiska dawnego toru hiszpaskiego i pynli pord szcztkw wrakw i plam martwych olejw po stojcych wodach zatoki. Nad zotymi kopuami miasta wicekrlw wschodzi promienny czwartek, ale Fermina Daza, wsparta o balustrad, nie moga cierpie fetoru ich chway, pychy ich twierdz sprofanowanych przez iguany: zgrozy realnego ycia. Ani on, ani ona, nie mwic sobie tego, nie byli skonni tak atwo si podda. Odnaleli w mesie kapitana w stanie cakowitego zapuszczenia, nie licujcego z jego eleganckimi nawykami: by nie ogolony, oczy mia podkrone z niewyspania, ubranie przesiknite caonocnym potem, i po kadym sowie beka anywk. Zenaida spaa. Zasiedli w milczeniu do niadania, kiedy d motorowa z portowej Suby Zdrowia kazaa zatrzyma statek. Kapitan krzyczc z mostku dowodzenia odpowiedzia na pytania zbrojnego patrolu. Chcieli wiedzie, jakiego rodzaju zaraz maj na pokadzie, ilu jest pasaerw, ilu chorych, jakie jest prawdopodobiestwo kolejnych zarae. Kapitan odpowiedzia, e na pokadzie ma tylko troje pasaerw i e wszyscy maj choler, wic wszystkich trzyma w cisym odosobnieniu. Ani osoby, ktre musiay wej na pokad w La Dorada, ani dwudziestu siedmiu czonkw zaogi nie miao z chorymi adnego kontaktu. Ale dowdca patrolu nie by usatysfakcjonowany przekazanymi informacjami i rozkaza im wypyn z zatoki i zaczeka w mokradach Las Mercedes do drugiej po poudniu na zaatwienie wszystkich formalnoci, niezbdnych do ogoszenia na statku kwarantanny. Kapitan puci furmaskiego bka i znakiem rki nakaza sternikowi wykona zwrot i zawrci na mokrada. Fermina Daza i Florentino Ariza siedzc przy stole syszeli wszystko, ale zdawao si, e kapitana niewiele to obchodzio. W milczeniu powrci do przerwanego niadania, a jego wcieko widoczna bya nawet w sposobie, w jaki zgwaci zasady dobrego wychowania podtrzymujce legendarn reputacj kapitanw eglugi rzecznej. Ostrzem noa przeku tka czterech smaonych jaj i wymiesza je na talerzu z talarkami zielonych bananw, ktre w caoci wkada do ust i przeuwa z dzik rozkosz. Fermina Daza i Florentino Ariza przygldali mu si w milczeniu, czekajc w szkolnej awce na odczytanie kocowych stopni. Nie wymienili ze sob ani jednego sowa w trakcie rozmowy z patrolem sanitarnym, nie mieli rwnie pojcia, co z nimi bdzie, oboje jednak wiedzieli, e kapitan myli za nich: mona to byo pozna po pulsowaniu jego skroni. W czasie gdy paaszowa sw porcj jaj z bananami i pi kaw z mlekiem, statek powoli wypyn z zatoki i zawrci na mokrada, torujc sobie drog w wskich kanaach poprzez kouch rzsy wodnej i rzeczne lotosy o fioletowych kwiatach i olbrzymich liciach w ksztacie serca. Woda mienia si mas unoszcych si na boku ryb zabitych przez wybuch dynamitu, a nad nimi kryy z metalicznym wrzaskiem ptaki ldowe i wodne. Wiatr znad Morza Karaibskiego wpad przez okna niosc ptasi wrzaw i Fermina Daza poczua we krwi chaotyczne ttno wasnej wolnej woli. Po prawej stronie mtne i ospae rozlewisko Rio Grand de la Magdalena cigno si a po tamt stron wiata. Kiedy na talerzach nie pozostao ju nic do jedzenia, kapitan wytar usta brzegiem obrusa i przemwi w dosadnym argonie, raz na zawsze koczc ze saw subtelnego daru wymowy

kapitanw eglugi rzecznej. Nie mwi do nich ani do nikogo, usiowa jedynie pogodzi si z wasn wciekoci. Jego kocowym wnioskiem, do ktrego doszed wyrzuciwszy z siebie wizank barbarzyskich przeklestw, byo stwierdzenie, e nie wie, jak wybrn z kabay, w ktr si wpakowa przez t cholern flag. Florentino Ariza wysucha go bez zmruenia powiek. Nastpnie spojrza przez okno na peny okrg ry wiatrw, przejrzysty horyzont, bezchmurne grudniowe niebo, wody eglowne a po kres i powiedzia: - Pymy prosto, prosto i prosto, jeszcze raz do La Dorada. Fermina Daza zadraa, bo rozpoznaa dawny, nawiedzony gos z aski Ducha witego i popatrzya na kapitana: on by przeznaczeniem. Ale kapitan nie widzia jej, gdy poczu si unicestwiony straszliw si natchnienia Florentina Arizy. - Mwi pan serio? - zapyta. - Od urodzenia - odpar Florentino Ariza - nie powiedziaem niczego, co nie byoby na serio. Kapitan spojrza na Fermin Daz i dostrzeg na jej rzsach pierwszy blask zimowego szronu. Nastpnie popatrzy na Florentina Ariz, jego niezomne opanowanie, nieustraszon mio i przerazio go spnione podejrzenie, e to nie mier, ale wanie ycie nie ma granic. - A jak pan myli, jak dugo moemy pywa w to cholerne tam i z powrotem? - zapyta. Florentino mia przygotowan odpowied od pidziesiciu trzech lat, siedmiu miesicy i jedenastu dni, cznie z nocami. - Przez cae ycie - powiedzia. KONIEC