27. UVIÉU
Estranueitan á man d´a catedral, á lo canto d´a guana morfuga de l´arronzadera carrera Gascona, do zenarán y garimboliarán una miallica.
1-7-2015. Uviéu (de ro preinduropeyo ALB, AUB, ALBETUM, ALVIETUM: “blango, augua; puasto agundoso en arrigallos”. Autro parixer enfila ta ro latín meyebal URBS VETUS: “zidá biella”) ye ra segunda zidá de ra comunidá autonoma y siede d´o Prenzipau d´Asturies. Uviéu ha 223.765 abitadors y ye á 232 mts. d´altaria en o trampo zentral de ro Nalón. A zidá ye protexita de ros biandos d´o norde por o mon Naranco y ta lo sur por a siarra d´Aramo. Lo clima ye ozianico con estius tobos e ibiernos fresquez y umedencos.
En as coronicas meyebals d´o Raino d´Asturies l´anomenan Ovetao y Oveto.
Uviéu ha lo “mote” de Vetusta y Pilares, y á ros ubietans lis izen “Carbayones” y á begatas tamián “Virusos”.
Son conoxitos istos ditos: “En Oviéu, tambor y gaita”.
“¿Muyeres?:
En Oviéu mete mieu
en Xixón toes son
en Avilés, en ca casa tres
en Candás unes menos y otres más”.
“Pella Ascensión, cereces n’Uviéu y cebada en León”.
“Uomo asturiano, vino puro, e lancia nella mano”.
“Asturias es España y lo demás, tierra conquistada”.
As fiastas grans en a onor á San Mateu, lo 21 de setiambre, se i zilebran durán 10 diyas con escaizimiens esportibos, culturals y relichiosos. Mientres ixos diyas, lo 17, se i zilebra lo “Día de América en Asturias”, fiasta de “Interés Turístico Nacional”, que rende omenax á ras tiarras que han acullito á ros emigrans asturians con una raxosa cabalgata.
O primer mardis dimpués d´a Pentecosta se i zilebra “La Balesquida” u “Martes de Campo”, os zidadans se´n achuntan en os parques ta i tastar o “bollu preñau” con sidra (día del Bollu).
Autra fiasta gastronomica ye “el Desarme” que se i zilebra lo 19 d´otubre en casas y ristaurans con o menú de garbanches con abadexo y espinais, callos á l´asturiana y roz con leit.
De ro libro de poyesías “Cantar y más cantar: Impresiones de Asturias: poesía bable” de ro poyeta d´ Uviéu – lo más importán d´Asturies d´o sieglo XIX -, Xuan María Acebal:
“…Y mirando pa ‘ntrambos ‘ta ‘illí Uvieo
Nel que punxo quiciabes Don Fruela
So gobiernu non más, pos ya Santiago
‘N elli el primer discípulo escoyera,
Según que nel Pilar de Zaragoza
Un vieyu pergamín hay que lo reza.
Y á miós piés ‘ta el Monsagru con so ermita
Que nos siglos sirvió d’escondidiella
A les Santes Reliquies que en Uvieo
Todu ‘l mundu cristianu reverencia…”
L´orichen decumentau d´Uviéu ye de ro 761, cuan os monches beneditins
Máximo y Fromestano deziden de creyar una espleitazión agricola y quillón o monesterio de San Vicente en a costera d´o tozal Ovetao (Ovetum, en latín).
O rai Fruela I empentó ra costruzión d´un palaz y ra basilica d´o Salbador, y aquí naxió lo suyo fillo Alfonso II el Casto.
Dende lo 791 dica lo 842 o rai dezidió de tresladar la Cort d´o Raino de Cangues d´Onís ta Uviéu. Por aquelas engüeltas estió creyata tamián la biya de pelegrinax conoxita como Camín de San Chaime, con a que Uviéu bebirá un fortal pogreso, y ro temple de San Salvador esdebiendrá puasto fitero ta ra besita d´os pelegrins. Ya lo diz una antiga mazada:
“Quien va a Santiago y no a San Salvador, honra al siervo y descuida al Señor”.
En 914 Ordoño II treslada la cort d´Uviéu ta Leyón.
Lo 1090 Alfonso VI l´atorgó fuers suyizos y estió afaborita por a monarquía durán la Baxa Edá Meya.
O rai Juan I, lo 1388, fundó lo Prenzipato d´Asturies, tetulo qu´enzetó lo suyo fillo Enrique. Uviéu esdebiendrá capetal d´o prenzipato.
Dende ro sieglo XIII dica lo XVI, a zidá meyebal se´n desembolicó en toda ra suya luzentor. En o sieglo XIV escomenzipión a costruzión d´a catedral, a muralla y l´acueduto de Los Pilares, que s´emplegará ta furnir d´augua en o s. XVI á ros abitadors d´Uviéu.
Á metá d´o s. XV aparix la “Junta General del Principado”, estituzión de dreito publico que i funzionará dica lo 1834, cuan s´estatuezen as Deputazions Probinzials.
En o s. XVII yestió muito importán a creyazión d´a Unibersidá.
Lo primer que i beyerán ye ra Catedral de San Salvador. Ista Basilica ye d´estilo gotico flamiyero, feita entre ros sieglos XIV y XVI. Lo que más en soprixe ye ra silueta d´a romanica tor-campanal (más de 70 mts.de altaria). En a torre ye ra sonata campana de 1218, conoxita con o nome de Wamba.
O poyeta y estoriador asturián Constantino Cabal esprisa en istos bersos lo que significa la tor ta ros ubietans:
“Mio torre: torrina de aguyes de piedra / qu’esguilen pel cielo lo mesmo que hiedra / coyendoy a mantes cachinos de tul…/ Mio torre: torrina de piedra que aruma, / con niervos en rizo lo mismo que espluma, / que axúntanse en ñudu d’encaxe sotil…”
Ta la catedral se i dentra por a puarta que ba ta lo “Tránsito de Santa Bárbara”, do trobarán en primeras la “Torre Vieja”, de ro s. XI.
L´alfaya de ro temple, prerromanica, ye “la Cámara Santa”, una d´as primers costruzions d´Alfonso II y que puéstar que fese parti de ro disparixito palaz reyal. Ye costimesa por 2 sulers, o chusano en orichen sereba la crita de Santa Liocadia y lo susano ye a mesma Camara Santa, tamién conoxita como capiella de San Miguel, refeita en o s. XII. Astí son alzatos os tresoros d´a catedral, relicas, alfayas plegatas en Asturies dende Toledo por tal d´a furicada mozleme; as dos piazas más importans son “la Cruz de los Ángeles”, de ro s. IX, y “la Cruz de la Victoria” d´estilo franco-carolinchio.
Son remarcables tamién o claustro, ra sala capetular y lo retaulo prenzipiato lo 1511, un de ros millors d´España, en o que i triballón artistas como Berruguete y Giralte de Bruselas.
En a capiella d´o “Rey Casto” b´ha elementos goticos y barrocos y sepulcres de rais asturs. “El apostolado” ye autra piaza importán, con 12 feguras ripresientaderas de ros apostols. Tamién aculle ra catedral l´archibo con o “Libro de los Testamentos”, codizes y manescritos.
Seguntes Elviro Martinez en o suyo libro “Tradiciones asturianas”:
“La iglesia de Aragón tenía por costumbre celebrar tres misas en el día de los Difuntos, al igual que en Navidad. En 1748, Benedicto XIV la confirmó, extendiéndola como privilegio a todos los sacerdotes de España. La diócesis de Oviedo se acogió al privilegio, fijando su propia normativa.
En la Catedral de Oviedo la festividad se celebraba dentro de una minuciosa ceremonia. La víspera, concluido el oficio de Completas, se procedía a la ronda de los responsos, que partía de la capilla del Rey Casto, como panteón real, tras el primer responso, ordenaba la rúbrica: “dize el Preste Pater noster, y echa agua bendida, y incienfa tan folamente las fepulturas de los Reyes, que están cubiertas con vn dosel de terciopelo negro con dos candeleros de plata grandes con sus velas encendidas…”
Seguía luego la procesión por la Catedral y claustro, para concluir en el décimo responso a las gradas del altar mayor.”
Dimpués de besitar a Catedral, gambadían por a bielliza zidá, por a redolada de ro Bico Biello.
Edefizios rufos, escolturas orichinals, casas coloritas como la suyiza casa sidrería “Ramón” pintata d´azul, os incantes plens de bita en a plaza retangular de Fontán, bel qu´autro palaz y ra ilesia de San Isidoro el Real, fundata por os chesuitas en o sieglo XVI. Una cursa plazentera.
Mercan bel par de libros -dizionario y mazadas asturianas- enfruén d´a catedral.
Continan por autra partida: entre as carreras Foncalada y Gascona bi ye ra fuen de Foncalada –declarata Patrimonio d´a Umanidá-, ye ra unica obra zebil conserbata de l´arte prerromanico de ro rieglo IX, feita en tiampos d´o rai Alfonso III el Magno. Por aquelas engualtas yera situgada difuera d´as murallas de ra zidá.
Á lo luen -en o cabaxo de ra zidá- eslufranían a ilesia prerromanica de San Julián de los Prados, tamién dita “Santullano”, de ros mesmos tiampos que ra Foncalada.
Adedicata á ros santos San Chulián y Santa Basilisa, ye ra más gran d´as ilesias prerromanicas d´España. Se conox que ros aintros, decoratos con penturas á lo fresco, se i mantienen en soprixiens condizions, y diz que ye, prebablemén, lo temple con o más antigo culto sininterruto d´España.
L´Uviéu de zaguers d´o sieglo XIX ye estau arritratau ta ra estoria en a sindandaliable millor nobela española d´allora: La Regenta de Leopoldo Alas “Clarín”. Curiosamén, estió nombrato cadieratico de Dreito en Zirigoza, anque se´n tornó ta Uviéu dimpuesas, ta i acupar una “cadiera”.
No lis ne baga de continar besitando lo zentro d´Uviéu (autras ilesias, plazas, museyos, parques….), sisquiá podesen torná-ie de nuabas !!.
De ra par oriental en marchan ta ras partidas norozidentals d´Uviéu, á besitar as ilesias prerromanicas de Santa María del Naranco y San Miguel de Lillo.
En bels poquez kms. de carretera plegan ta lo mon Naranco, un de ros millors aguaitaders d´a zidá. En a suya puyata i son plandificatas as dos alfayas d´o ramirense asturián.
Santa María del Naranco, u Palaz de Ramiro I, a 4 kms. d´Uviéu, estió en primeras calitrau como palaz-discansader d´a reyaleza astur; d´él en remanen bels repuis d´o sulero susano, do yera la salagüena d´acullitas, un baño y os miralgüens.
En o sieglo XII esdebinió ilesia.
Ye un edefizio retangular de dos sulers, con trestallos parellanos: un cuarpo zendral y dos laterals asabelo chicoz.
O sulero susano ye de gran altaria, con dos miralgüens en arcada de gualta.
Ixas arcadas son lo más suyizo de l´estilo asturián ramirense (á la onor de Ramiro I). Lur decorazión ye á pur de chapistels bizantins, medallons y randas entretallatas en piatra.
Santa María ye l´unico edefizio zebil prerromanico mantenito cuasi entegro.
San Miguel de Lillo ye bels 200 mts. más entalto.
De tod lo conchunto eglesiastico nomás se´ndi mantien un tierz de l´emplandille orichinal d´o temple, a loncha y o primer trampo d´as naus; parix que yera la ilesia d´o palaz reyal, arranata cuasi de raso en o s. XIII de risultas d´un eschorripatizo.
Lo más chocán ye a grandaria y as trazas espingorotiadas.
L´arquiteito fazió la nau zendral con o triple d´altaria que d´ancharia, ta que i parixés más molimental. As naus son deseparatas por colunnas y lur decorazión ye bian intresán, con relieus en as brangas de ras puardas que i ripresientan eszenas retrayidas á ras d´estilos bizantins. En a biografía d´Alfonso VI de Leyón, de ro sieglo XII (silense), se i diz: “ser voz común entre cuantos la visitaban, no haber visto cosa igual en hermosura”.
Impresionans as dos ilesias, qu´estión declaratas Patrimonio d´a Umanidá en 1985.
Chintan de muito güen implaz ensalata y tortialla de trunfas en o restaurán “El Mirador”, con un diya rezulián y pistonutas ambiastas enta par d´Uviéu.
D´astí se´n ban ta l´aldeya de El Rubial (á 35 kms.). Dende Uviéu por l´A-63, dimpués l´AS-15 y en Bárcena un esbarre de 1,5 kms.