O Espiello. Numero 18-19

Page 1


4

Breus d'a Luenga

6

Notizias d'Aragón

Especial 11 Congreso de I'Aragonés

8 10 12 13 14 16 19

O Congreso de l'asperanza Charrando con...

Manolo Castán, Presidén de Chuntos por l'Aragonés Comunicazions en o Salón d'Actos d'o Gubiemo d'Aragón Cuan a musica nos une Bellas comu.nicazions d'a tardi d'o biemes 14 Charrando con...

Francisco Fernández Rei, miembro d'a Real Academi2 da Lingua Galega y d'o Instituto da Lingua Galega L'agüerano: una bariedat esconoxida dica fa poco Charrada sobre as graffas

20

Euskaltzaindia tamién en o JI Congreso de !'Aragonés

22 24

Zienzia y tecnolochfa

26

Crionica umana Deno~ " prenz1pio d'a suya exiscenzia o ser umano Ju arr.iu u....i parola u definir un feíto que nunca no se ha puesto fer: resum~cuon.

Orichens d'Aragón 1 '' n.l d~-lrogón, la uloran coz los que arriban :i l•tos poe5WS can •<:ñero•. pero no la catan, pocos han güellos ca columbra: r de5<..-brir as CO'~

28

chiquecas.

Dalí ~

, .;dez d'es obchecos r de bels conzeptos paix Ull3 ucopía awJ dencrán

per derermin.1das pormladas.

30 32

Libros

34

A chugar, a leyer!

Discos

_-\ pachina d'os ninons con falordias, chuegos, mazadas...


numero i8-19

be rano/ agüerro

ESPI ELLO

2006

3

O Branquil Y a tenemos autoridat lingüistica A la fin, d.impués de más de dos añadas amanando pos1z1ons entre toz, o Il Congreso de l'Aragonés creyó o pasau mes de chulio !'Academia de !'Aragonés que ha d'estar l'autoridat lingüistica de toz os que charramos ista luenga. O naiximiento contó, amás de con o refirme d'os congresistas, con importans testimonias: o bizeconsellero d'educazión cultura y esportes d'o Gubierno d'Aragón, J uan José Vázguez, o rector d'a Unibersidat de Zaragoza, Felipe Pétriz, o Presidén d'a D eputazión Probinzial de Uesca, Antonio Cosculluela y representans d'altras acedemias d'o nuestro redol, como d'a basca, a gallega, !'asturiana, o Insticut d'Escuclis Catalans, o Insticut d'Escudis Occitans, etc, por no charrar de lingilistas de gran prestichio internazional como o romanista suizo ~Iichael Metzeltin. Tamién nos cal destacar o interés que esta fita istorica despertó en os meyos de comunicazión aragoneses )', por o tanto, en a so:?iedat aragonesa. Y no nomás o congreso contó con un amplo seguimiento de telebisions, radios y papels, sino que as primeras reunions de !'Academia tamién han estau d'o interés d'os meyos. L'Academia tiene fume fayena por debán y de seguras que se rrobará con cualgues barraches que abrá d'ir superando, manimenos os academicos trigaus son as millors personas pa fer-lo y, antimás, saben que contan con tot o refirme de toz os que queremos que l'aragonés no muera. Sin duda !'aragonés ye de norabuena 1•

Os academicos

-nomás i Fa/c,1 Ana Tena- dimpués d'a primee sesión de r.reballo en Uesca. ' Cuan ya tenébamos zarrada a edlzlón d"O Esp1ello, conoxiemos a triga d'o Consello de Gublerno de l"Academia. Aprobeicamos aqul pa dar a norabuena a coz os esleitos. en espezial a o suyo presídén, Manuel Cascan.

O Espiel/o no comparte, nezesariomén, as opinions que amanixen en os articlos que bon firmaus.

Nomás nos responsabilizamos d'os articlos que son sin firmar. .-J

-


,~

4 ESPIELLO

numero 18-19

bera n o/agüerr o

2006

Breus d'a luen9a Antroponimia en a Balde Chistau Ya no ye suque la parla lo que s'esrudia d'a balde Cbisrau, fa beis meses que salió l'esrudio sobre !'antroponimia d'a chen que bibe )' ha bibiu en ista bal d'o Sobrabe. O tito! ye La bal de Chistau con nombre y apellidos y ye fruito d'añadas d'esrudio d'o suyo autor Víctor Barón Ramón por os lugars d'a bal. Él mesmo nos contó a dura faina de trobar codas as brancas d'os arbols familiars d'a bal, marchando bellas bezes difuera d'o cerricorio d'esrudio ra crobar-ie a ixos familiars que dixón a bal fa tiempos.

Fablans O Ligallo de Fablans contina firme con a suya

IV Premio de

faina d'amostranza de !'aragonés difuera de Zaragoza, encara que a suya sicde y os suyos prenzipios son en o piso d'o Coso cada begada se beyen millors resultaus d'o creballo por tot Aragón. Enguán estió o cabo de semana 8-9 de chulio con o cabo de curso que organizan cada año con todas as aulas d'amoscranzas que cienen os "Ligallos". O pucsco yera Ansó do ,dende fa dos años y dende l'alcuerdo que alcanzón con a comarca d'a Chazerania, se i achusta un cambra ca la amosc:ranza d'aragonés ansotano. Prenzipiaría o sabado de tardis con l'achunrada d'a chen y un espectaclo a'I canco d'a Ermita de

Nobela Curta en Aragonés Ziudá de Balbasuo:

Santa Barbara con La Orquestina del Fabirol. La

Chusé Tnazio Nabarro, mayesrro d'Educazión Secundaria en Balbastro y presidén d'o Consello d'a Fabla ha esrau o ganador, con a obra Reloch de pocha, que estió trigada d'entre as tres oobelas finalisras. L'argumenco d'a obra ye a iscoóa biografica d'un personachc d'o sur d'o Sobrarbc d'encrc fioals d'o sieglo XlX y a guerra zebil, ceoendo como filo conduccor un reloch de pocha, erenzio d'o suyo lolo. Asperemos que plegue luego en as nuescras mans o libro ta poder fer-tos una critica más funda d'isra nobela.

nuei remató con una zena y a entrega de diplomas a la alumnalla. O domingo se pasó eora Echo do lo Ligallo cien un arra aula d'amoscranza d'aragonés cheso, y an que se fa7jó una bisita guiada ta o l\fonesteóo de

IV Premio de Nobela Ca.eta de Balbastro Ya sabemos o resulrau d'o

Ptesentazión ''La sombra del olWdo JI" Tamién en Balbascro se fazió o 22 de chunio a prcsenrazión d'o libro La sombra del olvido II. Tradición oral en el Somontano occidental de BarbaStro, de Sandra Araguás, Nereida Muñoz y Estela Puyuclo, en o salón d'acros d'a UNED d'ixa localidar. Asinas prenzipian a fer-se os alazez d'un archibo oral en una redolada an que !'aragonés ye cuasi "residual".

LIGALLO DE FABLANS DE L'ARAGONtS San Pierro de Ziresa, con a~ esplicazi 10<- en aragonés dleso d'as encargadas de fer a rcbMa Bisas de Lo Subordin } o conzello d'f:cho. De meyodiyas se fazió a rr.1dizional chema remacando asinas un but.'fl abo de 5enuna.

Léxico de Derecho .Aragonés

M.ás Clll$0S

O 23 de mayo se feba en a cambra d'expos1uon~ "Juan de L'lnuza" de Zaragoza a presenrauón d'isre libro churidico sobre !'aragonés. Presenrau por l'acrual Chustizia d'Aragón, Fernando García Yicenre, o libro ha estau escrito por Tgnacio López Susín, cburisra y imbestigador preocupau por cuestioos lingüisticas y más que más por o lexico aragonés que ramién ya ébanos leyiu antis en beis libros, estudios y articlos. A obra ye o resulrau de más de 25 añadas d'afundar y esrudiar a luenga aragonesa dende diferens ambistas: iscoaca, soziolochica, lingüística y churidica. Cal dizir que o libro s'arura sobre tot. en a cxplicazión d'o parlache que se fo serbir en o context0 d'a, relazions churidicas con alazet en o Drc1ro \ra~oné!o.. lsra begacla Léxico de Derecho .\ragoné:- ha esrau publicau por a lnsrirución del Justicia en o numero 29 d'a coleczión El Justicia de \ni!ón. empentau ixo sí, por o ConseUo d'~ Fabb Aragonesa. L'acco de presenrazión estió acompañau por a parrizipa7Jon d'o presidén d'o Consdlo, Chusé Tnazio abarro y o responsable de Public:won,. [·rancho agore.

Tam1én conunan pl~o a~ nociZL1' de que enguán s'han rornau a fer curso~ de bcr:mo en l'asoz1azión Nogará comando con dos carnbras diarias de ler y 2° ran ta toda la chen, más que más ta ixa chen que d 'ibiemo ye prou aqueferada y s'estima más de fer un curso imensibo de beraoo u, en o caso de 2" ran, fer un repaso d'ixe aragonés que reneban enrobinau. Como siempre tamiéo en setiembre se concinará con os cursos d'ibierno. Amás nos plcgan notizias dende o Ligallo de Fablans de que enguán ban a ufrir un curso en a Peña la Pasarela d'o ;.aragozano bico d'o Rabal.

XIIIT.robada d'escátoIS en o Piriaeu \ mcrcmiscranto a cancidat d'escritors que ba dando l'aragones fa que belunos d 'ellos <'achumcn en crobadas con escrirors d'a nuescra luenc;a chermana: o catalán. Tsra begada a enchaquia yera a XIII Trobada d'escriptors al Pmneo, ~ o pucsro pirinenco trigau ra isro estió lo l~r de BeUvcr de Ccrdanya (Lerida) os diyas 311.dc chunio y 1 de chulio. L'ochetibo d'istas trobadas re o chermanamien-

to Li cerario y personal ra prener l'eszenario piónenco como fucn d'inspira:llón litcraru. Os escrirors comb1daus csnón: Sam \brams (Beckley, Birchinia Oeste, 1952 , ~far¡;¡ ,\Jós (Llcida, 1960), Ramón Campo 1'Sam1anigo, 1968), Nieus Luzía Dueso (Plan, 1930); ~ fanel Figuera (Barcelona, 1957), J\ na Giménez (Uesca, 1968), Chusé Inazio abarro (fausce, 1962), Carme Riera (Mallorca, 1948), Chusé Antón Santamaría (Ayerbe, 1950) y Vicem Usó (Vi la-real, 1963). Se i podión beyer y ascuirar beis actos publicos como enguerar a Trobada en a sala gran de Ca les Monges; dimpués feria un confcrenzia a cargo de !'escritor Sam Abrams <obre os biachers d'a luenga anglesa en o Pirineu; ramién se i fazió a presenrazión d'o libro d'a rrobada, Lauraburu, relatos d'os Pirineos a cargo d'Alex Broch critico literario, asinas como a presemazión d'o libro Rufaca de paraules, anrologia liceciria de la Cc:ihnn a cargo de Mane] Figuera. tecruco de normalizazión lingüística y t.-scntor de Bclh-cr de Cerdanya. Ta rematar, va de tardis se b:i icr un rezical poccico-mus1c:..l por o Grup Tú~&Sesé en a plaza Gusmu \do ;o Bécquer o " lugar. Como se beye. }C un tuzu mm lircrano c¡ue tiene !'aragonés como wu d'as lucn<?a5 chermanas a o c.imlin y mui p~ en 2S crob><l3s d'escócors J'o Pmneu.

9" Conauso de capás en uagoois Ya tenemos 2qw ~ gzmdor~ d'o nobeno concurso de coplas ar.igo~ en aragonés d'o PiW'06_ O z.agucr - ck chuli<1 -;e achuntó lo chur.tu d'1ru: pretI!J<\ qur nombr• los ganadors d'o momo de:zuiió que Lws 1 ,cudero Liesa cene:se o pruner pramo cor a suya obra Tr:uuau. Dunpucs conzcdión ' premio a la millo:: copla a o ronomu ~ti • . mosico José Len AJ~ma con a oh.ca Li fuen de lo lugar. Ta rcmacar. o prcrruo .1 ... "-~'Wlda millar obra se dió a Chu"c Ant< ·n Sm'.un.an2 por a obra Bohalar. \'a no t¡ued .. >uque :i.:;pcr:i.r .1 la entrega de premios qut: será t:n calcnd ta~ prosimas a las fiestas d'o Pilar de ¿a.ragoza. "orabuena a toz. Tierra Nuestra La tradición ocal, patrimonio cu/rural de Caldearen as ed. Yalliq, Comarc1 Alto Calligo Ha saliu o nuebo Libro d'a colezión Yalliq, ista begada con una d'as zagueras redoladas que mancaban dencro d'a Comarca de !'Alto Galligo: Candearenas. Dende a suya contraporralada ya se nos remera que "ye un arrautibo y meniscer recomo ta o pasau ta fixar sobre o papel o patrimonio culrural y popular d'1 ~u)·a chen. A memoria d'os suyos abiiadot" r1u)C p< ras suyas pachinas, aut:a notarial d'ur acmpo n<' tan luen que se caziega., ,. a hoz d'o" 1nformans consultaus por a su\'2 auwr:a dusua a nqueza d'a sabiduoa P' 'r;>ubr., a ddcn pm 2 ~ .da y a suya


nume ro 18·19

berano/ agüerro

,~

2006

ESP IELLO

5

Breus d'a luenpa podamos comp:i.rrir a nezesidac de cambiar a grafia de l'aragonés, y a propuesta de Us<Ín nos pareix ins1sumos· imercsán, nusatro~ emos de repeur aquí que os acuerdos s'han de fer encre coz } no pas de traza umla1cral. Con me \ con 1so, de seguro que l'.\cademia de I' \ragonés tiene en 1sta propuesra una referC:Il7Ja an que parar cuenta.

A Fuego lenr.o

capazida1 c.J'imachinazión, a unica aina posible ta sobrebibir en iscas momañas". 'unca :mus una introduczión cha rcflesau ran bien a enchaquia d'ista coleczión de hbros, y en cspezial 1stc que tos ufrimos agora. Trad1c1on oral en Caldcarenas ha siu escríro por \ 'icrona Esceban Roca con a beca de tradiz1ón oral que comboca a Comarca y que fa que s'cstudien y repleguen as dibersas manifestazions d'a culrura aragonesa en ista redolada. O libro prem1pia con una introduczié>n 1swrica a cada uno d'os lugars d'o munizipio de Canclearenas: J\nzanigo, J\quilué, Estallo, Xabierrelatre, Lairc, San Bizén, ~erué Canc.Jearcnas. Dimpués !'aurora !restalla a publicaz1ón en beis apanaus: "cuemos \ leyendas" (a compañfa familiar ycra tmhspcnsablc y igual les ne daba que s'ascuitasen una y aira hez), "mori:i oral" (aquí s'amuestra a istona d'os bezms, plenas cl'anecdotas y nostalch1a) , "canz1onero" (as cantas que feban compañía a chuegos, bailes, rondas y romerías), "chucgos" (a traza m:b curiana de trasmitir-los no ha cstau con a luenga sino por l'aczión de chugar) y "chcneros menors" (di ros, cosrumbres, deb1ne1as, trabaluengas, refrans, e:-.-presions, chisccs), que plenan bellas 150 pachinas d'isca ediz1ón. To1 isro con l'alazec d'a luenga aragonesa, que como en toda la comarca i fa presenzia con mayor u menor mida pcndendo d'os factors que aigan tnfluy1u en a siru:vión d'a persona que ye n.:zenmndo a ch:irrada.

Con molibo d'o 25" anibcrsario de l'asoziaz1ón Guayén, se ba publicar o libro •\ fuego lento, que en as suyas 142 pachinas da una lastra de rezecas de cozma tradiz1onal monrañe,a emplegadas en a Bal de Benás. Ye un libro fc1ro cl'una calid:u prou buena que rezema calmén masiau casamen pórncn. y segundos platos, sabas, conserbas, postres y bebidas. Pero encara <.¡ue ye una buena publicazión, ye de raso en castellano como gosa pasar en os zaguers :uios con cuasi cot lo que fa l'asoziazión. .t\más no ye de buen trobar ya que no se bcnde que en Ribagorza. Bien que faria onrn de beyer más cosas en aragonés feitas dende Guayén.

La Charrada, refleziones sobre el vocabulario aragonés

O

Rolde d'Esrudíos \ragoneses con a colabarazión de Ligallo, Consello y Nogar:í publicó, como una autibidac más en dentro d'o 11 Congreso de !'Aragonés, La Charrada, libro edicau por l'artista Alejandro Cortés. Ta fer este libro Cortés ha contau con conoixius aragoneses de l'arte, a politica ) a cultura que nos escriben as suyas reflexions sobre un buen zarpau de parola.~ aragonesas, mienrres que \lejandro ha fcico as ilustrnzions. Encara <.¡UC a m:b grao parte d'a5 colaborazions ~on en ca'>tcll:1no 1:umén en i hai beluna en aragoncs. Ye un poliu ~ orichinal libro que fa goro de lcycr-lo y de mirar-te-lo.

Canda.lier.o, de Chusé Raúl Usón () escmor y ediror Chusé Raúl L són presentó o pasau qutnzc de chunio en l'J\teneo Rmjano o suyo nuebo libro en arngones Candaheto (Ldic1ones del 4 de agosto). Isre libret ye tasamén un cuadernet bilingüe aragonés-castellano que replega bencicrés poemas: bcluns son onchtnals, bel:uros ya son esrnus publicaus y mesmo i hai tra<luz1ons de poemas en basco, en anglés y en asturiano. O más imeresán d'o libro ye que pareix que o escricor ha rornau a creyer en a esisrenzia d'un aragonés estándar u común porc1ue <> libre> ye escrito en ixa bariedat (conobcida tamién por :i Sl ~\, asozmzión d'a que fa parte !'autor, como "neoaragonés") y antimás, :ipona una Interesan asma propuesta grafica. r ncara que

(ۤ) La Charrada


6 ESPIELLO

numero 18-19

berano/agüerro 2006

ílotizias d'Ara9ón Naixc Diagonal Angón l:.n e>tas fiestas d'o Pilar ha sahu 1'a carrera o numero 1 d'o D1agomú-1\rogon. Ye un pcriodico d'actualidat criuc~\ ljUe s'cd1ta 1am1én en o nuestro país, como edl/iún propia. '\;a1xe gr:mas a la part.ic1pi1Z1ón de muna chen; redactor,, ma'luctador.:, fotografos, ombrcs y mullers ljUC penene1xen a d1ícrcns amb1cns \ colccubos. To7 quieren rczcntar a 1sror1a y no que les ne rezcmen. Si quiers colaborar o subscribir- re ta isce prochecto, puedes fer-lo va. Trobarás más información en a pachina web: 11-w11·.diago11alpcrioclico.m·r

Asambleya ''Base d'OTAN No" O Gub1erno /.entra!, l'au1onom1co 1 o local quieren clabar una base m1hrnr d'a Cn. \N en a ziuda1 de L.aragon. Pre1enden lJUe siga a más grao de toda Europa 1.1 fer de puesto de bichilanz1a, parando r lannndo ;\s enrcscídas que quieran fer 1a cuabiquicr puesto d'o mundo. Ancis ljUe a de1.isi1in siga presa, o proximo 26 de nobiembre, s'ha fc110 I' \samblc) a ziudadana Base de fa <>1' \.\, '\o. \ chcn d'!Sla ziudat uene cultura de P:.v 1· no se fa a b1b1r d'1sia mena. ' o podemos Lxublídar que a ( )1' \\. ha Chenerau OS prenzipals conflíc1os belicos ljUe afectan a la L:manidat dende med1aus d'o s1eglo XX. Remeremos \fgamMán u Palesnna ... Por tol y por isto, s'ha crcyau 1st.1 asamblcya. Ta más información b1s1ra la pachma: hrrp://foro.110b/0:1b:irurrn.org/ indc'.\.f'lip

Benás y Cliistau claman por una comUDÍcazión ta cutio Politicos y empresario~ d1:1s bals de Benás y Chist.1u t1uicrcn <¡ue cntn: as dos bals b1 aiga una bía de comu111caz1ón rn cuuo ) en conchzions. Ta ixo, represelllans de •llnbos cokctibos consensuón una resoluz1ún an ljUe s'msm a o Gubicrno d' \ragon ,. a las Cortes aragonesas a actuar, pero srn propos.1r brenca actuaz1c'm altematiba concrew. O texto s'alcordó o pasau 29 de mayo en una

adU\·arfa a un desemboliljUe SOLiaJ, l'ConomiCO r

cul~ral mayor ta os dos terotooos 1 chcnernria

una bía alc~mariba d'aczeso a la bal de Benás debán de posibles mzideos como os su;rcchus istc ibierno. En a resoluzión se proposa a os responsables aragoneses que se fiqucn en isia fayena ele camin y fagan una buena comunicui<>n entre as dos bals. Remeramos ljUC agorn a umca bia de comunicazión ye una pista forcsral sin asfaltar en o cosrau clusrabin \' alazemda en bel 1mz en o lau benasqués, que 'comunica as localidaz de Plan (Sobracbe) y Chía (Ribagorza) lo <1ue fo <¡ue buena parti de !'año as conchcsrns ) a nicu no faigan posible o suyo emplcgo. Manimenos, en a resoluzión no se i da mica propuesta concreta, perque entienden que "/i1111

d'escar os cecnicos Jos c1uc estudien ·' mdk¡ucn •I millor soluzión". Lo que s1 declarón ye a unanimidat a la que se ple~ó en a resolu11ón. hta ve una reibind.icazión d'as dos bals dende 2001: encara que ista ye a primer bez ljUe se achunran esfuerzo>.

O crebagüesos Féliz eazet:a a SU}'ll adaptazióa ea Ordesa O crebagüesos Félix, nruxiu en caurib1dar o zaguer 15 de febrero, ya ye en o P;trque de Ordes:i J' Monre Perdido ra enzecar l'adapmz1ón, rezién uaspasadas as competenzias d'o Pan¡uc a o Gubierno d'Aragón. A cría se fazic) en una chiquera garchola camuflada beis 20 u 30 diya~ ca que se fcse a o pucsm )' be)•esc o comporramienco d'atros miembros d'a suya espezie. Félix naixió en cauúb1dat dimpués d'esrnr rescarau o güego en un lugar d'o Prepmncu y d'as dudas que presentaba a biab1lida1 ruirural. Cuan naixió a cria pasó por o zcntro de L'.\lfranca ,L.arago7.a) )' mas tardi 'e trasbdó ema un zemro espez.uilizau en Siena ( \usuu). an que se ha fcuo criar 3 meses chumo a airo adulto. \ comunidat aragonesa ye pionera en a cría en cauúbidat de crcbagücsos. De íeim. Félix ye a cuarrena cria naixida con exico en ,\ra~>n. dimpués de Silvano (1995), Ranuro (1998) y Esperan7.a (2002). l\larumenos o 24 de chuho 'C: rrobó en o termino muruzipal d'E..,carnlla (Sobrarbe), en a clamor d'Escarra, o cadáber d'ista zaguera. Feba más d'un año ljUe no ~e sabeba d'ella y os 1ecnicos que cusiran o comportamienro suyo preix1nab¡\n lo pmr. \ ragón concina escando a rech1ón J·.uropca con mayor numero de crebagüesos, y o suyo plan de rcinrroduczión en as zagueras diez añadas a dau

os fruicos dcseyaus. reunión feirn en Bcn;b ;tn ljUe partizip<in os alcaldes de Caslillú de Sos, Saunc, Chía, San Chuan de Plan, Ch1stén y Bcn;b, ;\Slnas como os reprcscntans <l'as comarcas d'a R.ibagorza y ' •brarbc, y cmpresarms 1um11cos d'os dos ~ ·" orios. 1 .n a suya opi1111in l'apcrrura <l'1xa bía

Fendo referenzia a o Parque d'Ordcsa y Monte Perdido cal dezir que dende o trnspaso d'as suyas compecenzias o Departamento de Mero Ambién d'o Gubierno d'Aragón imbcrtirá 99 l.590 euros en aczions ele siñalazión, infrasrrucruras, ganadería, sensibilizaz1ón 11mbesagazión en o Pan¡uc y en coz os lug.1r- d'a

redolada. No son que paru d'os dos mi llons d'euros ljUe Aragón ha destinau cnguán a l'cspa7io procechiu, d'una craza adi.7jonal a o trnspaso.

A D.Cb.A perdonará a "deuda por a madera" si se protechca os moas Os m:\s de dos millons d'euros que deben beis conzellos ) parucular~ d'a Comunidat a o Gub1erno d'.i\ragón • moribaus por pbns de reforcstazi<ln d'a dcctda d'os 5) d'o ~ieglo pasau, serán perdonaus si deudor.: aczcden a protechcr r catalogar ha' redoladas, ta que no se 1 faiga extension' urbanisricas. A mida podna benefiziac a o 40'l o d'os mons aragoneses ljUe son propiedat de muni71pios. consorz1os u parucufars r ljUC puy:tn :t '.!40.()()() cetáceas. (sra mida \'C me,.a en o pro}euto de Leí de ,1\fons d' \ragón que ,'aprobó o 7.agucr 6 de chuJio en consdln de Gubic:rno que se mirará d'estar a nucba Le1 de :\fons que su-.aruiga a la zaguera <le 195.,, que yera de carácter estatal. Remeramos ljUC istas poliricas de reforescazi<ln \'eran tipica' d'a, añadas 50 cuan l'Estau finanz1aba rcfore,taz ons a cambio de que os dueños torna,cn º' diner.: dimpués de bendcr a f1Ma. Pero a b:u.ud:t J'o pre d'o maccrial fazió qu< º' conzcUo, chicoz no !Ornasen os diners que dimpue' d'o IT:l"cole de competenzias se dcbcri.an a o Gubicmo d'.i\.ragón. En toz tstos puestos }e bícdada a urbaruzazión u amugada con focnc,. condizions aclminmraúbas. :'-leyo ,\mb1én d1z que con 1sta poliaca a superfiz1e de mon publico se duplicará, con lo ljUe se da prioridat a las "policicas proceziom~cas". Con 1ot ) con Lxo en a oueba lei se incluye a pos1b1lidat de recalificar rerrenos cremaus anus de 30 añadas, como eleziba l'acrual le1. 5egumes o Deparramento de :O.feyo Amb1én se 1 pcrmnicin fer carreteras, bias d'aoeso, obra 1draulica u mesmo urbanizaz1ons, prebando d'ebitar seguntcs a suya opinión, a cspeculazión y as fogar.dadas.

º'

Trobau ua crampón d'o síeglo XIX ca as cxcabazions d'o ~o Espital de Beaás J\s excabazions arque .c1'11c ' qu~ se son fendo en a demba 1n ., ...e ye o cw.rteno Espita! de Bcn:\s, han trobau un ana.:o crampón. J\ fcmlmienta. de mC'f':lU' d'o s1eglo XlX, co mnmuema rcm¡ucgo de l'Espical como cubilar de mornmcr-s, a:u:wnén d'os pruners


numero 18· 19

be r a n o/ agüe rro

200 6

l::!> Pl l:: LLU

I

ílotizias d'Ara9ón ombrcs que prebon de conquerir as tucas pirincncas más unporcans, como I' \neto u a ;\laladeta. Como cfü o suyo director, José Luis Ona, "a arqueolocl1fa h.1 plt·gau rnmién ra rcbiscolar a i.,toria d'o monuñ1smo". L'equ1po d'arqucologm clara o crampón arrcdol de 1850, calendara en que, scgumcs a

documemaz1on isconca } as monedas \ marcas d'alfarero:. franzeses que se 1 han crobau, esoó nabcgando o dcnominau cuancno Espiral de Bemk Lina d:uuión que "se corrcspón con os prenzipios d'o pirinc1\mo: pro7edens de Luchón. encomen7aban :1 p;1sar o Puerro de Ben:ís, os pnmer.. conquendors de /í\nero". De feito, Albert de 1 ranque,·illc, conquendor de !'Aneto o 20 de chuho de 1842, en o suyo relato de l'aszcns1ón replc~u en o libro \'opge :i la Maladetm, coma que descansón en l'Espital benasqués. Amimá5, l'aparicnzia d'o crampón que i trobón ye parellana a los que fcbnn serbir Frant¡ucnllc segun tes esplica en o relaro: " De fierro, con w1 ala7et rombo1d11/ y as punchas dobladas, )' un11tn1 p1c7a cw·c:i111 clabada en o zcnrro d'.1 primcm, con o¡; cribo.~ rambién doblaus ca <¡uc s'achus111~e11 en ll sucia d'o piec". En o i\.luseu de Luchc>n i h:U una pieza parcllana, que se piensa lfUC pcrtcneixió a o famoso guía luchonés Pierre Barrau, conqueridor chumo con Fréderic Parrot, d'a Tuca d'a ~laladeta o 29 de setiembre de 1817, y que trobó a muerte en 1xas chelerns en 1824. .\ smas, a trobada conmmuestra a rela7ión esiscén enrre o cuarreno Espiral de Ben:\s y o pirineísmo, o suro cmplt-go como cubilar de montaña anu~ que ísms cxisnsen como tal \. l'emplego d'1xa rmrnlazión por os ombres que brincón a la conqui,ca d'as tuca' d'a cordillera pmnenca. Ye m:is, os arqueologos no quitan que o crampón que se 1 ha trobau no escase emplegau por beluno d'1xos proners de l'Aneco.

Bielsa ''regala" a cbestióa d'as pisr:as d'esquf de foado de Pineta Pareix es1ar t)UC tot l'cspone que no siga rclazionau con estricallar as monrañas y fer grans imbersions no ye de modn en o Pirincu. A dificultar ta crobar betún que se foiga cargo d'a chesúón )' explotazión cl'as pistas d'esquí de fondo de Pinetn en o rcrmino de Bielsn, han motibau que o consi,corio anunzie a conzesión d'a chestión d'as mesmas por 250 euros a

temporada. Dende o con7t·llo s'expicó que a mida se mira de rematar con una siruazmn que pasa dende fa 3 añadas, "que dcngún s 'cnc:11:i.,>:i d'a su_ra chesción .' no se puc:dc fer un buen emplego d'cllas" lo que fa que "'~t,ramo.' perdendo". Dende o conzello de B1clsa s'explico a meyaus d'agosco que "dende fa eres añadas .re o con7e/Jo qui fa la craña d'os esquís J ;1 chen de Ronaciza Pineca fa bella cosa de m:wcenimienw, pero como una fabor a o comisrorio y w que os afizioaaus a o fondo lo puedan emplcgar, encaro que no en as millors condizJons". Tamién se mctió n excmplos de que en as zagueras añadas que i abió asabcla de nieu: "beaiba muira chen pcegunt.mdo por as pisr:rs cfo fondo, Jo que conrrimuescm <¡ue 1 llili inués por isre esparte". Pero tamit:n se i dizió que "como /'esquí nordico no tiene una repercusión r:rn grnn como /'alpino, poca che11 s':mima a fcr-.,e cargo d'os zircuicos, a ram:ís que cada año parcix c¡ue 1 h:u más af1Zión". En a parti aragonesa ~on en una situazron parellana os zenttos de Lizarn, l..inza, GabardHo y a Panacua. Nomás Candanchú, conecrau con o zencro oczitano de Le Somporc, y Plans de l'Espital funzionan bien; entre que os zrrcurtos de Fanlo-Ballib1ó y Baños de Pandrcosa ban fendo. Pero en cheneral, a manca d'empenrc instiruzional ta mercar maqumaria }' o macerial que ye menister se fan luen de dar un buen scrbizio. Curdions tl!traliagües

Un treballo d'a Euskal 1 lerriko Trikitixa J;'/kartc:r (Grupo d'a Trikitixa d'o País 13nsco) amancLxió :t pasada primabera replegando as tradizions mosicals d'os países pirinencos en o respccúbe a o curdión. O suyo nombre ye " Pirinés/ Pirineus/ Pirineus/ Pirinoak" y en as suyas pachinas se i puede replegar informa;dcms arrienda sobre o curd1ón en una y altea bcsán d'a monraiia, con bels exemplos, y mesmo as parriruras de buena cosa de camas. O treballo ye escrito en aragonés, oc71cano, catalán y euskara, una miz1atiba que cmos d'emponderar como cal, más que más sr paramos cuenta que a ediz1ón re estada refirmada per o Gobierno basco } a D1pu1az1ón r ora! de Gizpuzkoa. l scc refirme a una obra que posa a o mesmo ran a !'aragonés con a resta de luengas pirenencas comrasca de tot con l'acmu1 cacana que emos de padcixer en o nuestro propio país, con un gobierno que s'csuma más de mirar-se ent'atro puesto, cor.re que a luenga se troba en as tres pedreta:,. A bersión aragonesa d'o libro (que inclui ramo as informazions sobre J\ragón como cl'a resta de terri torios) corre a cargo de Chabier Crespo, mosico tradizonal ttrago nés de gran trnyecmria (Dolmen, Mallac:ín. 1~1 Birolla. Tmcirinullo, ccc.).

La Asociación Guayente homenajea a personajes vinculados con la entidad Bellas zincuenta presonas. as1suon a ista espezral asambleya cheneral d'un colectibo que tien beis 400 sozios. Os que acudión a o Monesterio de Ntra. Sª de Guayén. i podión beyer a presentazión d'o nuebo s1ñal y una zinta que amostraba a marca que eba dixau Guayén en a Bal istas zagueras 25 añadas. asinas como os proyectos que en l'esbenidero se mirará de fer a instituzión ribagorzana. Tamién se i fazión emotibos omenaches a personas como !'actual presidén Aurelio García. os directors d'as escuelas d'Ostelería y "El Remós" u l'arzipreste de Ribagorza. A l'acto tamién i asistión alcaldes d'a bal como lo de Saunc, asabelo d 'implicau con as actibidaz. Ta rematar, una zena feíta por a escuela d'Ostelería. Amás, d'agosto se fazió a Semana d'Estudios de l'Alta Ribagorza an que D. Marcelino Iglesias inaguró un escultura de Santiago Arranz, una esposizión sobre a istoria de l'asoziazión en Guayén y unatra pictorico-literaria de Pepe Cerdá y Carlos Castán en Ansils. Atros actos estión o diya d'o patués (martes}, una mesa redonda con toz os ganadors d'os premios Guayén (miercols), malabars y tallers taninos en La Semaneta (chuebes). presentazión d 'as publicazions de l'asoziazión y lectura d'o ganador d'o concurso de relatos breus en castellano (!] (biernes), mercau artesanal (sabado) y o conzierto de mosica clasica (domingo). Estió una semana que se i amanó muita chen, con lo que se beye a importanzia de l'asoziazión en a bal.


ESPTELLO ~ _e_r_a_n_o~/_a~g~ü_e_rr_o~20_0~6 -II8~~~~~~~~~~~~~~~~~L~~~~~~~~~~~~~~~~~~n~u~rn::.:.er~o:......:..:18~-~12..~~b Congreso ~

de l'asperanza per Rubén Ramos

'aragonés deseya bibir y continar esistindo, ista chicota luenga quiere desmentir a Jean Joseph Sarohiandy, más d'un sieglo dimpués de que iste filologo franzés, d'orichen basco, tramenase per l'Alto Aragón, descubrindo una luenga que ya ta par d'alabez se trobaba malamén, anunziando a suya muerte.

L

lxa ye a prenzipal conclusión d'o Segundo Congreso de !'Aragonés, que complegó en chulio a buena cosa de personas que se permenan per a situazión d'ista parla y que quieren partizipar autibamén ta guaranziar-le un futuro. Ta conseguir l'ochetibo de que !'aragonés contine esistindo en años benir, dende o pasau 15 de chulio ya contamos con una autoridat lingüisica, !'Academia de !'aragonés. lsta autoridat s'ha eslechiu de traza democratica y lechitima, en un congreso ubierto en o que podió partizipar cualsiquier persona. Se i arribó dimpués de cuasi dos años de treballo de Chuntos por !'Aragonés, a comisión organizadera que arroclaba a cuasi todas as asoziazions que han luitau per ista luenga. En istos zaguers meses, os más de bente miembros d'a comisión zelebrón un puyal de reunions de treballo en todas as comarcas de l'Alto Aragón y s'entrebistón con os representans de todas as instituzions aragonesas, como Marcelino Iglesias, presidén d'o Gobierno de Aragón, Fernando García Vicente, Chustizia de Aragón u Felipe Pétriz, reutor d'a Universidad de Zaragoza. A la fin, arredol de dos zientos de personas se reunión en o Gobierno d'Aragón. Biellos amigos y compañers de baralla se barrachaban con congresistas plegaus de diferens lugars an que !'aragonés se contina charrando y que. en muitos casos. ascuitaban per primer begada a fabladors d arras modal1daz d'aragonés. Amás, en o congreso tamien se como con a oresenzia d'un grupo importán de romanistaS de recO"IOxru orestichlo internazional, como Michael Metzeltin u Franc..sc:o fernanGez Rei, que bienen a contrimostrar que l'aragones güe ya ye teniu en cuenta en o mundo, como cualsiquier arra luenga ;:ier a SU'lé! parte, delegazions d'academias de cuasi todas as parlas do nuestro redol (lnstitut d'Estudis Catalans, lnstm:rt dEstudis Occitans, Euskaltzaindia, Real Academia Galega Ac:aOem a de la Llingua Asturiana, etc.) tamién iban a partmpar- e. como testimonias d'un momento istorico, de b1t;U u-aszendenzia. como ya se debinaba dende l'empezipiar d'o rnesmo congreso.

Foto: Doono de! Airo Arogón

Os representans d'atras instituzions academicas nos esplicón cómo treballan y miran d'asolar modelos cultos d'a luenga. A ormino, cuan biemos os problemas que nos trobamos en l'aragonés, nos ixuplidarnos de que a gran parte d'els son compartius con atras luengas d'o mundo, encara que en o caso nuestro, ye zierto que a situazión ye prou complicada, ya que en beis pocos años podemos quedar-nos mesmo sin usuarios d'a parla. Un d'os momentos más emozionans t'os fabladors d'aragonés estió o biemes. de maitins, en Uesca, cuan teniemos oportunidat d'ascu1tar as parolas enzertadas d'os nuestros chirmans d'o norte, en a boca de Piere Biec, de l'lnstitut d Estudis Ocdtans. Siempre s'ha dito que cuan charraputiaban pastors d .ina y atra besan d'a montaña no caleba que fesen serb1r luengas estranías castellano u franzés), ya que aragonés y ocz.tano son mu1to mas aman que no pareix. Cap to' aparte mereix o que podríanos clamar •c<>"greso paralelo• que se bibió antes y dimpués d'as sesions. Momel'ltos de remerar tiempos ya bibius en os que compañers de utta compartiban remeranzas u combersas, pensando en que cal fer más trobadas en as que toda a chen que luitan per aragonés s'arroclen ta charrar tranquilamén sobre os problemas d'a luenga. Prezisamén en ixos momentos, como en as chentas u zenas que se fazión arredol d'o congreso, podiemos bier como chesos, belsetans, chistabins u ribagorzans feban a parola, cadagún en a bariedat de casa suya. No son estadas guaires as


numero t8· 19

berano/a üerro

ESPJ ELLO

2006

9

II Congreso

oportunidaz que emos teniu dica agora de que "representans" de diferens barians puedan trobar-sen y charrar en un contesto aragonesofono de tot. Per ixo mesmo tiene más importanzia encara l"'atro congreso".

Mome ntos de gran e motibidat A fuga d'o congreso, os momentos dau, se bibión o chuebes de tardes y o sabado de maitins. Esti6 alabez cuan se botón as ordinazions y se constituyó a primera academia. Bellas personas de gran importanzia y trayeutoria en a esfensa de !'aragonés, como Francho Nagore, dezidión de no compartir a ideya de creyar !'Academia, en no estar d'alcuerdo con foter-le un nombre que en primerías no pareix contar con o refirme d'o Gobierno. Per un costau ye ixa una d'as razons fundamentals que fazión serbir ta demandarle a o congreso que no continase entadebán con a ideya de constituyir !'Academia. Pero per un altro tarnién cal remerar que no yeran d'alcuerdo con o sistema que s'eba seguiu ta que Chuntos por !'Aragonés presentase a lista de primers academicos. Os debates chener6n momentos de gran emotibidat, más que más o sabado, cuan se remeró o treballo feíto en istes muitos años y as cosas que s'eban conseguiu, grazias a o treballo d'uns poquez que empezipión a fer traña en ista embolicada y difízil endrezera, un ixofre d'añadas entazaga. Manimenos. a gran mayoría d'os congresistas (si fa u no fa o numero blinca d'o 80%) consideró que yera l'inte de dar un trango entadebán, constituyendo una academia "de facto" que, tal y como s'eba marcau o 29 de chinero de

2005 en Uesca, beilase pér a continidat d'a luenga. Que o mesmo Gobierno que leba cuasi diez años incumplindo o D ictamen d'a Comisión Espezial de Política Lingüística (aprebau en 1997 sin garra boto en contra en as Cortes d'Aragón) agora no

reconoxese !'Academia se consideró poco importán. A nueba autoridat s'abrá de ganar o reconoximiento (a lechitimidat, dimpués d'o congreso, ya la tiene) per a fayena que desarrolle d'agora entadebán. Dende a tarde d'o 15 de chulio ista Academia ya esiste, un sueño feíto reyalidat grazias a o compromís y o treballo de toz. Per primer begada, tamién, se i contará con a presenzia d'un numero importán de fabladors patrimonials que podrán alportar tot o suyo conoximiento sobre !'aragonés popular, asinas como fer onra ta ixemenar o treballo de l'autoridat. Agora o que cal asperar ye que !'Academia se meta a treballar antes con antes y que, tarnién de camín, puedan dentrar-ie as personas que per agora s'han estimau más de quedar-sen difuera. L'aragonés, a nuestra luenga, les amenista. Una zaguera ideya nabesaba os tozuelos en a chenta de rematanza que se zelebr6 en o Gobierno d'Arag6n o 15 de chulio, caldría tornar a fer un congreso, encara que nomás sía que ta chuntar-nos altra begada.. . Aspe remos que no sían menister altros 19 años!


10

ESPTE LLO

numero 18-19

berano/ agüerro

2006

II Congreso

Charrando con ...

f11anuel Castán, Presidén de Chunfos por l 'Aroponés por Santiago Paricio

Ha estau presidén de "l'asoziazión d'asoziazons" que ye Chuntos por /'Aragonés, asoziazión con una azeptazión sin igual en a istoria d'a luenga y fedora d'una d'as tucas d'a suya normalizazión: l'Academia de l'Aragonés, apoyada por multitut d'instituzions, academias y entidaz reguladeras d'as luengas d'Europa. ¿Qué sensazions ha teniu por estar a persona con o cargo de mayor responsabilidat y, de bez, con mayor importanzia y protagonism o en tot ixe prozeso? Mira, Santi, la sensasión que he teniu de contino ha seu la de que yera posau a un puesto que no me corresponeba, que hi eba malta chen que hu mereixeba més y que hu aría feto milló. Pero la he teniu que benser y tirar enta debán: no mos podeban parar. Maltas begadas. me ha pesau la reponsabilidat, sobre tot, cuan ban encomensar a amaneser las discrepansias entre alguns de nusaltros y el Congreso ba estar a las tres pedretas de esboldregar-se. El saguer mes antes del Congreso ba ser mol duro, tú tamé hu sabes. Pero tamé tiengo que dir que be tinre al canto a las millós personas que aría puesto tinre. Quera dir tamé que tot iste proceso ye esensialmén de Nogará. Nogará el ba pllanteyar, Nogará el ba menar y Nogará el ba rematar al Congreso dan una partisipasión que, cuantitat iba y cualitatibamén, ba ser crusial. Yo be bautisar a Fernando coma el "alma de Chuntos" y hu ha seu, pero teniba al canto, a la parella, a l'altra alma, que ha seu Rubén. Y ells dos teniban detrás el alma de Nogará. Pero din asó no quera desmereixer el treball de altras personas y de asosiasions: cotas las que han formau Chuntos se mereixen un 1O. Finalmen. he de dir que ta yo ha seu un onor ser presiden de Chuntos, perque tots els que treballats per aragonés m'ets feto sentir el caliu de la buena chen y que ye coma cal.

Treballar por a Lengua Aragonesa de traza actiba dica o punto d'imbolucrar-se en o prozeso de constituzión d'una Academia y poder estar eslito uno d'os suyos integrans por meritas propios ye una faino que pocos parlans maternos d'aragonés han feito. ¿Qué l'ha conduziu a treballar actibamén por l'aragonés dica iste punto?

La po, la po de bere cóm s'esllanguise el patués, de cóm se pierde de las carreras y se amaga a las casas entre que puesca, que tamé allí tiene els días contaus. Y el patués me ha feto bere tamé la situasión de las altras barians, que tal begada estigan pior. Bere que s'amorta una lluenga debán de la indiferensia de casi tots ye una bergüensa. Ademés, ya yera ora de que !'aragonés llebantase un poco la cabesa, perque els suyos charradós sempre han teniu que demanar perdón per empllegar-la y ha seu ridiculisada y en ye cada día. Pero tamé quera dir que ta yo treballar per !'aragonés no ye treballar contra digú ni contra altras !luengas. No comparto ixa bisión anticastellana que alguns

tienen, ni tapoc la bisión panaragonesista de altros. Ta yo, son un error, pues mos enfrentan a casi tots. Otro error gran, ta yo, ye chuntar !'aragonés dan las políticas partidistas. Ha de ser un patrimonio de tots u no será de digú.

Dende a suya bisión como parián de benasqués, modalidat que cuenta con a personalidat más definida de l'aragonés fendo de puen enta o catalán oczidental, asinas

Foto: A:Jblo Seguro


numero 18-19

berano/ a üerro

2006

ESP!ELLO

11

11 Congreso

Els chobes tienen dos posibilidats: u aprenen una de las barians u !'aragonés estándar. Hu han de desidir ells dimpués de demanar tota la informasión que puescan. Lo que no han de fer ye mescllar !'aragonés dan la política: el patrioterismo !lingüístico ye tan malo coma tots els patrioterismos. La suya lluenga mai ye el castellano y la han de querir y empllegar ben. Si ademés queren apenre aragonés, que hu faigan (yo els animo) pero que no hu faigan contra res: ixa llocura matará !'aragonés, perque se reibindica !'aragonés contra el castellano y aixó el fa odiós a moltos uells.

En cuanto a la suya faino como estudioso y escritor en aragonés: i Tiene pensau de fer nuebos escritos ya sían literarios u d'imbestigazión ta un futuro proximo? iQué metas s'ha meso ta iste nuebo curso en relazión con ista luenga?

como con una increyible conserbazión, y un numero de parlans mui alto: iCómo troba o futuro d'os diferens dialectos? iDe qué traza se mirará de treballar dende /'Academia ta fer una unidat d'a dibersidat? iEn qué sentiu o benasqués puede sacar treslau d'ista nueba situazión? Depén del dialecto. Alguns han perdeu ya la trasmisión chenerasional y están abocaus a una desparisión pllatera. Se podrían recuperar si yese chen a ixes llugás, pero no en hi hei. Els altros se mantinrán si la chen entén que ye esensial la suya actuasión, que cada casa, cada familia, ye una chicota academia que amostra la lluenga a las nuebas chenerasions y, ademés les fan bere que ells arán de fer lo mismo més enta debán. lxa ye una de las fayenas esensials de la Academia: combenser a la chen d'ixe papé a la conserbasión de la lluenga. Fer unidat de tanta dibersidat será difísil, pero totas las !luengas cultas que se han conserbau hu han feto tenín una !luenga común per ensima de las bariedats. Ya hi hei una !luenga estándar, que calrá amillorar tot lo que se puesca, pero sin despresiar-la coma alguns fan. El patués ye un problema y ye tamé la solusión, perque se ha conserbau ben, perque encara tiene charradós. Penso que !'aragonés común ha de tinre molto més del patués y el patués

Sé ara dé descastellanisar incorporan palabras que els altros han conserbau y, claro, els cultismos y neologismos que se incorporen al estándar.

Bustet, en a suya trachectoria bita/, ha escrito literatura, articlos y estudios en y sobre o benasqués. Agora ye profesor de secundaria en un instituto zaragozano y conoixe dende mui zerca o treballo y o futuro d'o estudio y d'a creyazión literaria en aragonés dende ista ziudat. iCóm o balora o feito d'amostrar aragonés est ándar e n dita capital? iConsidera que ye benefizioso? i Qué consellos les daría a los chobens que s'amanan a /'aragonés y deziden d'aprender-lo y de practicar-lo? lstes dos sagués ans han seu cuan he descubriu de berdat el mon de !'aragonés y me he quedau sorpreneu del treball que se fa. ¿cóm no ha de ser beneficiós amostrar !'aragonés estándar? Hi hei alguns que charran un estándar mol bueno: ixe ye el que cal amostrar, no bale el que siga.

Lo que yo he estudiau y he escrito en aragonés no penso que me faiga meresedor ni de estudioso ni de escritor. Y te boi a contar un secretet: aría escrito narrasions y en he escrito y están per "astí", pero el empllego del perifrástico del patués las fa pesadas. Repetir sempre "ban marchar, be tornar, bas querir ... " ye poco estetico, u milló, ye cacofonico. iQué hi farem! El patués no puede ser marabillós sempre. Pero bella cosa calrá fer: te tinre informau. Y ta que beigas que apresio els tuyos animos te nimbiaré, chunto dan ista entrebista, un cuentet d'ixes curtos, condensaus, que espero que te faiga goy.

En zagueras, como presidén de Chuntos por /'Aragonés, tenió una importanzia clau tanto en a faino prebia a o /1 Congreso de /'aragonés como e n o suyo desembolique. En muitos m omentos abrá estau dura y costosa, en otros alegre y probeitosa. Abrá feito nuebas amistaz y conoixiu a muita chen en toz istos dos años. i Con qué momento se queda de tot o prozeso en a memoria? i Ha cambiau bella cosa en a suya bida y a suya persona dende alabez? Ya he contestau antes sobre asó, pero quero dir ara que he coneixeu chen marabillosa, chenerosa, intelichén, que portaré sempre al corasón. Las malas estonas yo las ixupllido ascape y las buenas, que han seu moltas las recordo sempre. La més dura ha seu que compañers de Chuntos, coma Chusé lnazio Nabarro, que ye compañero y amigo mío, no querisen estar a !'Academia, y Francho Nagore, ien tot lo que representa al mon de !'aragonés! Yei que recordar que ell ha feto el estándar de una !luenga estricallada coma !'aragonés y que una fayena coma ixa ye de chigans. Yo, y penso que casi tots els de Chuntos, no ebam pensau mai en altra persona ta presidir !'Academia que no fose Francho, perque se hu mereixe y perque representán lo que representa le pertocaba. Coma presidén de Chuntos ixa naballada la portaré sempre dintro. Bells momens del Congreso tamé ban ser difisils, pero en hi ba aber d'altros que me ban posar els pels de punta de la emosión: els aplausos dimpués de llechir el discurso el día de la inagurasión y els de dimpués de las botasions dan la chen posada de peu son momens imborrables. Un abraso ta tots.


------------~·'-----------~12 ESPIELLO II Congreso

- · ____

numero 18-19

berano/ agüerro 2006

Tordi d'o chuebes l3 de chulio

Comunicazions en o Salón d'Actos d'o (iubierno d'Ara9ón per Chusé Ramón Barrios

alurosa tardi la d'o Chuebes, encara quedaban muitas cosas que fer y que sentir y de maitins as calors ya eban dixau a beluno escamallau. Dimpués d'as ponenzias d'o maitino, a inaugurazión y as balurazions dimpués d'a charrada de Juanjo Vazquez (bizeconsellero d'o Departamento d'Educazión y Cultura d'o Gubierno d'Aragón) encara quedaban as comunicazions a ran particular que no s'eban puesto fer de maitins.

C

Prenzipiaría o ya ilustre Artur Quintana corresponsal d'a Francha dentro de l'lnstitut d'Estudis Catalans y autor de prous inbestigazions d'o catalán d'a francha y belunas de !'aragonés. Dimpués d'a presentazión de Nacho Sorolla, o relebo chenerazional y escritor abitual de Temps de Franja y miembro de Los Draps, desembolicaría as conclusions sobre !'estudio de !'aragonés de Sercué, un lugarón de Ballibió que tiene l'onor d'estar o más estudiau d'ista bal. Sercué ye un lugar de zinco casas que se despobló en os setanta an que se'n han reubierto belunas, y por an que pasón beis imbestigadors. Empezipiaría Jean Joseph Saro'thandy cuan fa bellas dezenas d'años fazió notar que a chobenalla d'ixe lugar no charraba como sus pais u lelos; inbestigando o dialecto nos dixaría un fundo estudio con os rasgos típicos de !'aragonés zentral. Dimpués d'añadas plegaría una nueba remesa d'imbestigadors como Chusé Raúl Usón u José Antonio Saura d'a Unibersidat de Zaragoza i contrimostraría como as familias que tornaban contiban tenendo conzienzia de !'aragonés que astí se parlaba encara que estase pasibo. A sonorizazión d'as xordas, os articlos, os pasaus sinteticos,. .. toz ellos rasgos típicos que con o paso d'o tiempo eban anamplau as diferenzias con o suyo lugar bezín de Nerín. A siguién comunicazión prozedeba de Rosa Bercero, a presentazión de Femando Romanos nos explicaría que yera una filóloga lizenziada en a Unibersidat de Birminghan que s'eba intresau por !'aragonés d'Ayerbe y que se lebó una gran sorpresa al conoixer-lo. Rosa contó que eba feíto o docrorau.

Habla e identidad colectiva en la loco/idod de

Ayerbe. Ta fer-lo s'eba basau en os prochectos d'a mesma mena feítos anteriormén ta !'estudio sozial de !'asturiano en 199 1, estudios sozials sobre l'euskobarometro y os dos estudios sozials encargaus por o Gubierno d'Aragón sobre as luengas en l'Alto Aragón y que han estau amagaus. Has encuestas estión feítas entre una comunidat lingüistica trigada, que eba bibiu cuasi toda la suya bida en Ayerbe. Ta ixa comunidat os resultaus eban estau que ta un 52% d'a chen existe !'aragonés y ta un 47 % no existe encara que dimpués bi eba respuestas contradictorias que chen que eba dito que no existiba deziba que s'emplegaba poco. Antimás se bi interrogó sobre dó se feba serbir !'aragonés en o lugar sabendo que i hai una rebist a, Piar, que escribe articlos en aragonés, u que en o programa de fiestas siempre i hai bel texto en aragonés y beis pegallos amostrando expresions en aragonés. A la fin nomás o 37 % reconoixería que sí s'emplegaba en tradizions culturals y un 47% que no s'emplegaba, rematando con unas conclusions de !'estudio que dixan beyer a manca de conzienzia de !'aragonés entre a chen d'Ayerbe. A zaguera comunicazión d'a tardi sería a cargo de Lluis Xavier Flores y Joan-Lluis Monjó, benius dende Alacant prebón de fernos una ideya d'a eboluzión d'as grafías y etimolochías en !'aragonés con "Datos ta

"Dimpués d'añadas plegaría una nueba remesa d'imbestigadors como Chusé Raúl Usón u José Antonio Saura d'a Unibersidat de Zaragoza i contrimostraría como as familias que tornaban contiban tenendo conzienzia de #'aragonés que astí se parlaba encara que estase pasibo."


numero 18-19

bera no/a üerro

2006

ESP I ELLO

13

II Congreso

!'estudio d'os grafemas de !'aragonés". lstos autors han feito estudios con textos antigos y modernos dende que prenzipión as primeras diglosias con o latín. 1explicón as diferenzias de grafias entre !'aragonés (nabarro). catalán. oczitan y castellano, trucando o ficazio como no, en a "ñ". "x", "11", "b/v", "h", y a suya eboluzión; estudiando os textos de !'aragonés d'o s sieglos XVI- XVIII dentro d'un rechistro literario, zientífico-tecnico, churidico-administratibo u istoriografico. Continando en a ringlera d'o tiempo nos ferían un esquema con as diferenzias graficas que a lo largo d'os sieglos XIX-XX s'han desembolicau en as diferens bariedaz de !'aragonés, dende lo cheso a o ribagorzano pasando por o belsetán. Diferenzias graficas que se feban más grans cuan bi eba parolas que no teneban referenzia en o castellano y que a la fin remataban sin tener garra coderenzia etimolochica. Remat6n con un comentario que quedó esclatero en toda la cambra, y ye que !'aragonés abría de tener una grafía más coderén etimolochicamén como a resta d'as suyas luengas chirmanas. Un auo momento d'o Cong<eso.


_1_4~_E_S_P_l_E_L_L_0~~~~~~~---1~"1J .~--~~~~~~~~~~~~~~~~~-n_u_m_e_r_o_1_8_-_19~~-b-e_r_a_n_o_/_a~g-üe_r_r_o_2_0_0_6 II Congreso

~

Bellas comun1caz1ons d'a tardi d'o biernes 14 por C husé Ramón Barrios

tis de que renzipiase a onenzia a cargo de Henrike Knorr ta charrar sobre !'euskera, s'eban quedau pendiens dos comunicazions d'o maitino que no por ello serían menos importans.

A

O primer ponén sería Guillermo Camallonga, uno d'os numerosos miembros d'o Zentro aragonés de Barzelona que se dixón beyer istos diyas por o Congreso. A istoria contina y se torna a repetir, chen con empente dende Cataluña que no quiere dixar morir a suya cultura, a cultura d'os suyos país. Chunto a él atro d'ixos miembros d'o zentro de Barzelona y antimás Ribagorzano, Manuel Marqués. lste remataría estando trigau a la fin d'o 11 Congreso como academico. A comunicazión se clamaba "Enta o modelo d'aragonés común" y prenzipió charrando d'o que él siempre eba bisto y sentiu en as carreras de Catalunya, y lo que él siempre eba quiesto ta !'aragonés. Cualsiquier

abitador de Catalunya puede mantener una conbersazión en castellano u en catalán, ya benise d'Andaluzía u d'Aragón. En a mesa d'o Zentro Zibico d'o Matadero de Uesca Guillermo Camallonga dixó esclatero que !'aragonés, ta ixo, amenistaba a suya ofizializazión política, almenistratiba y chudizial. Ta él !'aragonés no eba d'estar nomás un patrimonio cultural. A partir d'aquí as brancas que dica agora eban saliu de l'arbol de !'aragonés irían a parar enta o tema más legal. Guillermo comentó os abanproyectos presentaus dica agora d'as Leis de luengas. Abanproyectos que nunca no cumplen as perspectibas de toz y que, prou que sí, eban d'embrecarie a todas as bariedaz. A comunicazión remataría con una frase que estoi que resumiría l'ambién cheneral d'o 11 Congreso, y yera la de que "o factor político no eba d'afectar nunca a o factor zientifico".

Ambisto d'o sola d'o Congreso "O erossair·

Poco dimpués de rematar a charrada de Guillermo, un choben, que tamién agora prenzipiaba a dixar-se beyer por Barzelona y que ya ébanos bisto chunto a Artur Quintana o diya d'antis, puyaba enta l'eszenario. O suyo nombre yera Natxo Sorolla. Ta la chen más choben que i yera les sonaba por estar uno d'os componeos d'a colla d'o Matarranya "Los Draps", pero ta la chen que se muebe por os ambiens d'esfensa d'a luenga catalana en Aragón ya yera de sobras conoixiu por partizipar act.ibamén en Temps


numero 18-19

berano/ a üerro

2006

ESPIELLO

15

11 Congreso

de Franja, y agora por os suyos estudios sobre "O prozeso de sustituzión d'a luenga catalana en a Francha y !'aragonesa en l'Alto Aragón". Artur Quintana le tornaría a suya presentazión, compañero en os treballos de campo presentó a Natxo como lizenziau en psicolochía, encargau de !'estudio d'a transmisión d'a luenga. Ta fer ista comunicazión s'eba basau en bellas encuestas: a encuesta de l'euskobarometro d'o 2001 ta !'aragonés y a encuesta sobre o catalán d'a Francha d'o 2003. L'aragonés y o catalán yeran dos luengas chirmanas con muitos problemas comuns en Aragón pero, como más tardi beyeríanos, de bez diferens. En as proyeczions que nos fué amostrando se fuón beyendo unos pinchos graficos con os que se contimparaba as diferenzias entre l'emplego de !'aragonés y d'o catalán en a Francha. Punto por punto o porzentache d'emplego d'o parlache en botigas, telefono, carta y, o punto an que más fuerte se conserba por agora !'aragonés, en casa. Prou que ta l'emplego d'o catalán y menos de !'aragonés escrito no i dentraría a fundo en a grafia que i feban serbir asobén desconoixida por os fablodors maternos. Os porzentaches d'o catalán en a Francha dixarían esluzernau a más d'un contrario d'as luengas minoritarias. O emplego en as botigas, a bida cutiana y, prou que sí, en casa ye abrumador. Y mesmo cuan en casa y en a colleta d'amigos se trababa chen castellanoparlán os porzentaches d'emplego d'o catalán yeran prou alteros. Dimpués de fer un atro repaso sobre l'emplego de !'aragonés y o catalán en os meyos estendilló os graficos y datos pertinens ta corroborar a bitalidat d'a transmisión cheneral d'as dos parlas. L'una, !'aragonés, como toz preixinábanos, ye en rans mui baixos, más que más si se contimpara con os alteros rans de transmisión d'o catalán d'Aragón 93%, que plega a superar a o 10% d'a transmisión d'o castellano ya que muita d'a chen que tiene o castellano como luenga materna remata charrando en catalán a os suyos fillos.

()apoSJtJba presencooa per Notxo Sorollo

Uno d'os puntos más importans a l'ora de balurar a transmisión d'a parla ye iste, qué luenga se trigará cuan se chuntan parellas mixtas ta trasmitir a os suyos fillos. En o caso de !'aragonés as encuestas diziban que un 52% d'as parellas mixtas trigaban o castellano ta charrar a os fillos, manimenos un 32% preneban !'aragonés como luenga beicular con istos.

A chenia de remaconzo


16

ESPIELLO

numero 18-19

berano/ agüerro

2006

II Congreso

Charrando con ...

Francisco Fernández Rei, miembro d'a Real Academia da Lin9ua (iale9a ll d'o Instituto da Lin9ua (iale9a per Rubén Ramos 11

0 reconoximiento legal ye fundamental ta que a luenga pueda continar esistindo

11 •

rancisco Fernández Rei ye istoria biba d'a luenga gallega. Gran conoxedor de /'idioma, ye un d'os responsables de toz os estudios que se'n han feíto en os zoguers trenta años. Estió una d'as personas que enzetó, en o coramen d'a Unibersidat de Santiago. /'Instituto Galego da Ungua. Güe amás de miembro d'ista instituzión tamién en ye d'a Real Academia Galega. Paco, como le fa goi que le digan, ye uno persono zercono y amable, gran conoxedor y entusiasta d'a mar, que conox prou bien perque naxió y se crió cara-cara a ella. en un lugar bien gua/lardo. como ye Cambados. Charremos con el entre que (ébanos a parola per os carrerons y pera costa d'a ría d'Arousa, mientres que el nos esplicaba cómo yero a bida a o canto d'a mar, tan luen y tan diferén a o país nuestro. Como el mesmo nos deziba, os marinos teneban as mans lasas y per unico erenzio a os suyos fi/los les dixaban os conoximientos d'an que se podeban replegar os millors perzebes u muse/os. Saber popular que se transmitió de país a fil/os. en luenga gallega, en os zaguers sieglos y que nomás s'ha trencau con a plegada d'a mecanizaz.ión. Amós d'a mar. otro d'os amors de Paco ye o conoximiento sobre os luengas. De feíto, ye una persona reconoxida y acobaltada en toda a Romanía. Conox /'aragonés dende fa años y ya en 1997 partizipó en a primer Trabada d'estudios y rechiras sobre a luenga aragonesa y a suya literatura. organizada en Uesca per /'Instituto d'Estudios Altoaragoneses. En a Unibersidat de Santiago amuestro /'aragonés a os suyos alumnos chunto a la resta de luengas romanicas, aduyando-se de z.intas de Mallacón. Como un d'os combidaus de luxo en o Segundo Congreso, testimonio d'a traszendenzia d'o momento, l'entrebistemos ta conoxer a suya opinión sobre a situazión d'a nuestra luenga y o propio naximiento de /'Academia de /'Aragonés.

F

Como romanista de reconoxiu prestich.io internazional que ye, ¿considera que ya ye asolada a opinión de que /'aragonés ye una luenga entre o mundo zientifico?

Puestar que sía una cosa que le manca a !'aragonés, tener una mayor presenzia en congresos y trabadas intemazionals. En zaguenas s'han pubhcau estudios en os que Yo creigo que en os zaguers años ha es1st1u una !'aragonés amanix con un tratamiento tan digno como 1mportán presenzta, grazias a o treballa feíto per chen como cualsiquiera d'as atras luengas, como ye o caso de "Antología de Francho Nagore. las lenguas ibéricas", de Metzeltin u un estudio de Nusatros tam1én, dentro d'as nuestras posibilidaz emos soziolingüistica d'as luengas ibericas que m1rau d'aduyar a que !'aragonés pueda estar-ie, enfilemos dende a Unibersidat de Santiago. en congresos y trabadas, en igualdat de "Ye almirable de condizions con a resta de luengas. Tamién ye zierto que en atros estudios prou importans no ye tan reconoxiu. lxo fa que se considere a luenga dende a bier como con En iste momento t'a romanistica i hai filolochía, pero nos trabamos con o problema tan pocos tantas luengas menors en a Romanía, como o de que iste treballa zientifico no se comboye gallego, o catalán, o sardo, o dolomítico, que d'una reibindicazión soziolingüistica. fabladors esiste !'aragonés ye relegau una mica a una categoría Ta yo ye almirable de bier como, con tan un chicot de luengas rechionals. pocos fabladors, esiste un chicot mobimiento de En tot caso, cal remerar que s1 nos lo mobimiento chen conzienziada que luita per a luenga. Un miramos dende una ambiesta estrictamén d'os exemplos d'ista bitalidat ye a presenzia en d'esfensa de lingüística, dica fa no gua1re 1 eba mas estudios internet u a o feíto de que i aiga traduzions de /'aragonés con sobre !'aragonés que no sobre o propio gallego, obras de literatura a !'aragonés que encara no que fa bente años no'n i eba gua1res treballas, son en gallego. Y ya no soi charrando d'a "Plebia chen tan yera una incognita. amariella", de Julio Llamazares, sino d'atras, conzienziada. ,, Atra cosa ye que en os zaguers años o gaJlego como "Suenios d'un sedutor", de Woody Allen, siempre ye estau presén en toz os estudios per exemplo. intemazionals.


numero 18·19

be rano/ a üerro

ESPI ELLO

2006

17

Il Congreso

iCrei que ta conseguir lxe reconoximiento que en somos charrando puede estar una buena ferramienta /'Academia que naxió en o Segundo Congreso u son menister otros elementos? Ye importán que s'estudie, como tamién en ye que se conzienzie, que se reibindique, que se potenzie politicamén u que esistan personas que creyen obras en a propia luenga. Pero ta yo o más importán ye o reconoximiento legal. Per exemplo, fa beis años cuan no esistiba garra reconoximiento, no podébanos imachinar que i ese chen que bibise d'a luenga gallega. Güe, grazias a o suyo reconoximiento legal y a tamas de todas as cosas en as que nos abremos entibocau, i hai toda una industria cultural que ye surtindo, que son fendo cosas como programas de telebisión, que ye una d'as prinzipals ferramientas t'asolar l'idioma. Pero ta tot ixo ye menister un reconoxímiento legal.

Un reconoximiento legal que, en o caso de /'aragonés, no tenemos. Per ixo, amás, tamién ye importán que todas as luengas tiengan a suya academia, un foro en o que, de bella traza, se ye representando tanto l'esprito d'a chen que estudia a luenga como a la chen que ye creyando en ella, de bez que son luitando chuntos per l'idioma. Una Academia ye güe muito importán perque somos bibindo un momento en o que pareix que bale tot y s'amenista creyar una bariedat urbana, culta que sirba de r eferenzia ta normalizar a luenga. En cuanto a o naximiento de !'Academia, en o caso nuestro tamién se produzió d'una traza dramatica, grazias a !'empente d'un zarpau de patriotas que se creyeban o país, perque a trabiés d'a luenga tamién se normaliza a situazión d'un país. Una cosa prou importán ta que a instituzión pueda funzionar con normalidat ye que se trate d'una entidat con total independenzia política, perque a luenga ye de toz, encara que qui empezipiase en muitos puestos a esfensa d'a parla fuesen más que más os nazionalistas. Güe !'Academia Galega cuenta con un gran prestichio. lste mesmo año rezibió a medalla de oro d'a Xunta de Galicia y denguno mete en duda que os millors escritors y conoxedors d'a luenga i son presens.

iCuál podrla estar a recomendazión que se podría fer dende Galizia ta que en años benir /'Academia de /'Aragonés consiga ixe reconoximiento sozial y instituzional?

Sin garra duda una d'as claus de que ixo se consiga la tiene a Unibersidat. En o caso nuestro teniemos a suerte de que a Unibersidat de Santiago s'ha trobau en a esfensa d'a luenga. En o buestro caso serla prou importán que a Unibersidat de Zaragoza se implicase igualmén y no se metese en contra d'o prozeso. Ta ixo sería prou importán que se biese a !'aragonés como una luenga y no nomás como una tramoria ta fer currículum. Per que emos de pensar que estudiar una luenga no bale ta cosa si dimpués no esiste una aplicazión, una esfensa a ran sozial d'ixa reyalidat. Atra cosa que ye platera ye que en iste mundo a denguno le regalan cosa, sía !'aragonés, sía o gallego u sía o catalán. Si no esiste una conzienzia sozial y un empente d'a masa critica que se crei a luenga, !'esfuerzo que cal fer ye sobreumano. Sobre cómo ha d'estar !'Academia u cómo se creyó ixa ya ye atra cosa que soz busatros os que ez de balurar-la.

iQué le parixió o desarrollo d'o Congreso? A yo me paríxió prou positibo. Amás, podiemos conoxer os problemas de normalizazión y estandarizazión d'a resta de luengas ibericas. Considero un gran enzierto o feito de que i fuesen representans de todas as academias.


18

ESPIELLO

numero 18·19

berano/ agüerro

II Congreso

Per atra parte, t'a chen que plegábanos de difuera, o que más impresionaba yera bier-tos a os compañers aragoneses, muitos d'els chóbens, y o muito uso que se fazió d'a buestra luenga. 1 eba una ripa de chen que charraba !'aragonés con total normalidat.

imbestigazión sobre a propia parla como en a luita per a dignidat de !'idioma, concarando-se ta ixo con qui s'aiga de concarar, educadamén y zibilizada, pero concarando-se cuan caiga. Perque a yo no me fa garra onra que tiengan uns tecnicos prou buenos si dimpués

En cuanto a las diferens posizions que se reflexón, puedo entender a toz os que i yeran. O que pasa ye que, a la fin, una Academia ye un ente elitista, aristocratice, no pas democratice. En o buestro caso se corre o risque de que, sin os refirmes nezesarios, no sirba ta cosa tot !'esfuerzo feíto. Tamién dende difuera s'entiende poco que i aiga chen que no i sían, como per exemplo Ánchel Conte, Chusé lnazio Nabarro u atros, cuan els abrían d'estar-ie dende o primer día, formando parte d'o nuclio duro t'a esfensa y reibindicazión sozial d'a luenga. lxo fa que a la fin nos quedemos con una sabor agridulze. En tot caso, en !'auto final se podió bier como todas as academias yéranos con busatros, transmitindo a nuestra solidaridat con a buescra luenga.

no son coderens en a esfensa d'a luenga. Una Academia ha d'estar a masima instituzión cultural d'o país, an que toda a chen se i sienta representada.

Ta rematar, ¿creí que a resto d'Academias pueden reconoxer de bella traza o treballo que baigo fendo f'Academia de /'Aragonés? Prou que o suyo treballo se reconoxerá en a mida en a que sía serio. lxo ye fundamental. .Y ta ixo s'amenista que sía un treballo zientifico. canto en a

Si una instituzión treballa con dignidat y seriosidat, ¿cómo no ba a contar con a nuestra simpatfa?

"O treballa de /'Academia de /'Aragonés se reconoxerá en funzión d'a seriosidat zientifica d10 suyo treballa.''

2006


numero 18-19

berano/ a üerro

ESPI ELLO

2006

19

11 Congreso

L' apüerano: una bariedat esconoHida dica fa poco por Rubén Ramos nuestro compañero y miembro de !'Academia de !'Aragonés, Fernando Sánchez, leyó a comunicazión sobre l'agüerano y a suya relazión con !'aragonés, dentro d'os autos d'a sesión d'o congre.so que se zelebró en Uesca, o biernes 14 de chulio. Dende fa beis años Fernando, chunto con o tamién compañero de l'Asoziazión Cultural Nogará, Guillermo Tomás, ye fendo un fundo analís d'una bariedat dica agora poco conoxida d'a nuestra luenga, encara que ya se'n han feíto cualques estudios. Manimenos, si nos lo miramos dende l'ambiesta de !'aragonés común, a importanzia de l'agüerano ye asabela. Se trata d'un d'os parlars millor conserbaus en a suya redolada y puestar que un d'os zaguers exemplos de !'aragonés meridional. Amás d'a conserbazión de rasgos siñaleros (entre els a perbibenzia de buena cosa de xordas interbocalicas, os articlos u l'uso d'a preposizión de), compartius con a gran parte de dialeutos populars que encara se charran, l'agüerano ofrex importans nobedaz, más que más en o respeutibe a lexico y fraseolochía. Tot ixo se puede comprebar estudiando os textos que Sánchez y Tomás n'han iu escribindo en zaguerías, en publicazions d'o prestichio de Fuellas, Luenga&Fablas u Archivo de Filología Aragonesa. Textos que en muitos casos tamién han conseguiu recuperar importans exemplos d'a tradizión oral d'o lugar (debinetas, cantas, refrans, mazadas, etc). Entre as que podríanos considerar nobedaz, muitas son as palabras ineditas dica güe que o buen treballo d'os nuestros compañers ha puesto fer rebilcar, mirando-las d'ixemenar entre os intresaus en a luenga aragonesa. lstos trobos contrimuestran que en !'aragonés encara ye muito o que cal descubrir, y que dica fa no guaire yera amagau a os nuestros güellos. Con muitos charradors d'antis más se'n ha iu t'a fuesa un saber popular mileranio de mal recuperar, encara que con treballos como o que son fendo Fernando Sánchez, Guillermo Tomás u atros muitos, esforigando en !'aragonés que se charra güe, enea que sía malamén, a lo menos en podremos salbar bella cosa. A comunicazión se comboyó d'una ripa d'exemplos de cadagún d'os cabos d'a exposizión, que estió una traza amena de conoxer una mica más ista bonica bariedat ozidental. No ye garra nobedat dezir que !'aragonés se troba en as tres

º

por Chorche Esquiruelo

pedretas y que ye a pocas de desparixer, abalau per un atra luenga que cuenta con toda mena de meyos d'o suyo costau (administrazión, meyos de comunicazión, poder político, etc.). Poder conoxer a situazión en a que se troban as suyas bariedaz bibas y como han iu mantenendo-sen a tamas d'as dificultaz, sin duda, aduya a que nos conzienzemos sobre a nezesidat d'estudiar-lo de punta ta coda en todas as suyas dimensions. En ixe sentiu toz os treballos d'imbestigazión, como ye o caso que'n somos charrando, son buenos ta que a nuestra luenga s'asolixca sobre uns firmes alazez.

Asperamos que luego podamos tener en as nuestras mans o libro que replegue todas istas imbestigazions sobre l'agüerano (igual como d'atras bariedaz que tamién se son estudiando per partí d'atros estudiosos). Muitos congresistas, dimpués d'ascuitar a comunicazión, ya son a !'alufra.

Charrada sobre as prafías

diya 14 de chulio se fazió en Uesca a charrada "La incllusión grafica d'el benasqués dintro d'el diasistema de !'aragonés" feita por o lingüista y miembro de Nogará Chorche Díaz, que estió presentau por Chusé Aragüés.

O

En a charrada, Chorche Dfaz fabló d'a nezesidat de fer una reforma de l'actual grafía aragonesa por as muitas incongruenzias dialectals que presienta, y por a platera falta de continidat con a scripta mediebal. A nezesidat d'una buena difusión d'a grafía que faiga superar os refuses que en primerías toda norma diferén d'a castellana puede planteyar, estió atro

d'os puntos que se tratón. Ta tot isto y partindo d'o benasqués, señaló beis aspectos como os discutius a sobén d'a b, h, z u ch contimparando con atras luengas romnicas, os plurals en -z y atras cuestions anexas, o problema d'a x (?-ks), l'asistematizidat de -t seguntes as actuals normas y tot ixo. Asinas se feba eco de pensamientos que feba tiempos que se podeba escuitar arrienda per toz os puestos, ixo sí, dixando esclatero que ye !'Academia qui ha de fixar a Norma; Norma que ye menester que toz sigamos.


20

ESPIELLO

numero 18-19

berano/ agüerro

2006

II Congreso

Eus~altzaindia

tamién en o

11 Conpreso de l'Araponés tardi d'o biernes 14 ya beniba un poquet cansada, as ponenzias y os ierbols s'iban apoderando d'os congresistas que, manimenos, se dión zita en a cambra d'o Zentro Cultural " El matadero" de Uesca ta sentir a zaguer ponenzia d'a tardi.

per Chusé Ramón Barrios

O ponén yera Henrike Knor, director d'lmbestigazión d'a Reyal Academia d'a Luenga basca-Euskaltzaindia y catedratico de Filolochía basca, y dica fa poco bizepresidén d'a dita academia. Estió presentau por o secretaire d'a Euskaltzaindia Xabier Quintana. lste zaguero nos contaría un poquet d'a bida de Henrike Knorr y esplicó que dengún d'ellos eba naixiu en Euskal Herria ni teneban l'euskara como luenga materna: yeran euskaldunberris, pero eban plegau a aprender-lo y amar-lo tanto como cualsiquier atro, desembolicando os suyos puestos debanditos en !'Academia.

"Se i metión toz os nexos comuns entre l'aragonés y o basco, y remeró o treballa cl'Oscar Latas grazias a la unibersidat Basca y de Nabarra fruito d 0 combenio ta la dibulgazión entre zientificos. '' 1

toda la chen que i estió; as suyas parolas aclarón as dudas que podeba tener a chen d'un congreso d'una luenga latina, ascuitando una charrada sobre una luenga no latina que amás se fazió en castellano debiu a la dificultat de comprensión d'a luenga basca. Se i metión toz os nexos comuns entre !'aragonés y o basco, y remeró o trebaHo d'Oscar Latas grazias a la unibersidat Basca y de Nabarra fruito d'o combenio ta la dibulgazión entre zientificos. En garra momento cuestionó o bilingüismo d'Euskal Herria ni agora ni en o pasau; s'encargón de contrimostrar que os bascos siempre eban estau bilingües ya que eban teniu que relazionar-se con os castellanos, oczitanos u aragoneses encara que no pas siempre en castellano. A toponimia en o que ellos clamón romanze nabarroaragonés, yera esclatera en lugars de Nabarra como Cadreita u Falzes. Por meyo d'as suyas largas, pero de bez senzillas trazas, explicón a siempre problematica dialectalizazión d'o suyo parlache tamién en Nabarra. A presenzia d'a llesia siempre se dixó sentir entre os exemplos d'a istoria de l'euskara y grazias a isto y a atras razons bi ha testes en euskera ambute: os zaguers amaneixius en as excabazions de lruña-Veleia a l'oeste de Vitoria (ss.IV-VI d.C.). Talmén atras luengas siempre han teniu a suerte d'estar esfendidas por a clase dominante, cosa que en atras como !'aragonés contina estando refusada. Con a plegada d'o sieglo XX y ya más tardi con a democrazia, plegaría a unificazión y a grafia. Problemas, como i hai agora con !'aragonés, bi'n ha en todas as luengas y aquí tamién abión de pasar por a desaparizión y tornada d'a "h".

Prenzipión a charrada parlando d'o goyo que les feba estar en Uesca, remerando que bi ha documentazión que berifica que en o mercau de Uesca se charraba basco en o sieglo XIII. Sobre tot le deseyón larga bida a !'aragonés y no pas conserbazión que ye un ocheto d'os museus. L'aragonés como todas as luengas minorizadas ha d'estar bibo.

A conserbazión d'os dialectos ye un problema que Henrike lo soluzionó ascape con l'exemplo d'os alemans, an que por zierto Henrike tiene familia que le fa tener l'apelliu Knorr. O suyo mayestro de luenga alemana yera suizo, an que se parla un alemán dialectalizau que feba serbir cuan charraba por telefono con sus pais pero que malas que teneba que escribir-les una carta cambiaba ta l'alemán estandar, a !'entender-lo como un contexto más formal.

A ponenzia sería correctamén resumida y espardida en fuellas entre

As preguntas y as dudas d'os congresistas esen puesto dar ta muitas oras, más en una luenga que asobén ye ferramienta


numero i8·19

berano/a üerro

2006

ESPlELLO 2 1 II Congreso

abentadera en os meyos españolistas y que indirectamén siempre nos fa sentir intrigaus. A pregunta sobre !'euskera en Roncal yera inebitable. En ixe puesto a tamas de fer más de zien añadas que no se i charra. encara se son fendo tesis sobre toponimia de Roncal y Ansó en Alaba, u un estudio de Juan Carlos López Mugarza que esfiende que en 1923 se charraba euskera en Salbatierra d'Escá (norte de Zaragoza). Con tot y con ixo seguntes a esperienzia, a chen d'a Euskaltzaindia nos fazió beyer que no yeran a fabor d'a recuperazión d'o dialecto roncalés y dixón esclatero que apostaban por a euskaldunizazión en batua d'a bal de Roncal al igual como no serían d'alcuerdo en amostrar bizkaiera en "Las Encartaciones (Bizkaia)" pues se dixó de charrar-ie fa más de 400 añadas. A problematica d'intercompresión entre dialectos estió atro d'os puntos cuestionaus y contemos con l'exemplo d'atras d'as innumerables istorias que i contó lo ponén. Cómo a chen d'Hendaia que charraban euskera como os suyos bezins d'Hondarribia escribiban en as cartas de pleitos contra os suyos bezins de l'atro costau d'a ría que no entendeban o suyo euskera. O modelo Nabarro d'amostranza iría salindo en bellas preguntas, y ye que os nuestros bezins en tienen uno que encara que muito más conserbazionista que en Aragón no ye correcto de tot ta Henrike y Xabier. Criticón firmemén un modelo Nabarro an que chen de lugars que no son en a zona de parla euskara teneban que puyar os ninos toz os diyas ta zonas d'amostranza publica en euskara. As criticas enta o gubierno nabarro no estión menos, un gubierno que ha trancau a unica radio que bi eba en euskara en Nabarra y que no respeta os siñals bilingües. Ta rematar no reblarían en dixar entre os congresistas un sentimiento de positibismo y de motibazión. lsta teneba que estar una d'as claus d'as luengas chicotas, a motibazión y más que más a motibazión en a transmisión d'a luenga. Con respecto a os dialectos, a mayor grau de formalidat menos dialectalizazión, o peligro ye a estandarizazión d'a bida cutiana. iSomos estandarizando as trazas de bibir!

Foto: Pablo Seguro


_2_2~_E_S_P_I_E_LL_O~~~~~~~---,IJJ.it3111111~~~~~~~~~~~~~~~~___..:n~u~O'l~e~ro~18~-2192-~~b~e=r~a~n~o/~ag~u~·e~r~ro~2~00~6 Zienzia y tecnolochía

Paleoecolochía

Troban en Aragón o t iradañal más biello d'o mundo Una prospeczión paleontolochica feita en Escucha, lugar d'a comarca d'as Cuencas Mineras, ha rebelau a existenzia d'o tiradañal con insectos agafaus más antigo d'o mundo (se data en 11Omillons d'años), seguntes podemos leyeren o zaguer numero d'a prestichiosa rebista zientifica Science. O fósil que contiene o tiradañal, depositau en a coleczión d'a Fundación Conjunto Paleontológico de Teruel-Dinópolis, ye un trozet d'una estalactita d'ambra perteneixién a o periodo Albiense d'o Cretazico Inferior. En o tiradañal, que en opinión d'os expertos fue feito por un espezimen d'o grupo d'as Araneae, se i ha trobau una mosca, un escarabacho, una biespa y güegos de cuca. Tot indica, seguntes os autors de l'articlo, que os insectos sirbioron de birolla a una tiradaña, porque toz els, amuestran !'abdomen estortecau y pleno de rasina fósil, asinas que, probablemén, a tiradaña suczionó os suyos teixius dimpués d'inocular-les sucos dichestibos. Una begada muertos y lasos, quedoron capuzaus en a rasina que se fosilizó. O tiradañal trobau en a pieza d'ambra ye d'un gran interés zientifico por altras dos razons: presienta gotas orichinariamén apegallosas y a cheometría d'una parti indica que os filos que feban o ret yeran disposaus de traza regular. Concretamén, o ret teneba una estructura zircular.

Fernando Sánchez

~ienzia y ~tecnolochia O primer animal terrestre Un altro descubrimiento interesán de tot, esta begada publicau en a rebista Nature. ye o d'o primer animal que salió de l'augua y pisó a crosta terrestre fa qualques 383 millons d'años; l'han clamau Tiktaalik roseae. Este trobo ye o fruito de zinco añadas de treballo d'un equipo de paleontologos que ha alfonsau y examinau rocas perteneixiéns a una isla d'o Zerclo Polar Artico. Este fósil ye clau en a istoria d'a bida terrestre porque poseye caracteristicas anatomicas tanto d'os peixes como d'os primitibos animals que tramenaban por tierra firme. Ye una mena de mezcla de cocodrilo y peix con una largaria de tres metros, seguntes indican os autors de dito trobo, Edward Daesschler y Neil Shubin. L'animal yera construito pa mantener-se sobre a Tierra atamas de que os suyos miembros anterior s pareixeban aletas. Antimás, tamién s'obserba en o fósil que teneba güembros, un ancon y un prototipo de maniquiello pareixiu a os d'os animals que caminan güe sobre a Tierra. Os paleontologos consideran, altalle, este nuebo trobo como una armiella entre os peixes y os bertebraus terrestres que esclareix cuanta.s dudas sobre os cambros ebolutibos existéns, ya que permite de comprender murto mrllor as adaptazJOns que s abroron de reyaJizar pa pasar d'un meyo a l'altro. Oica o descubrimiento d este fos1 ' eba 11n forato temporal de beis 1O millons d'años· entre peixes como o Panderichthys. con un rechísrro fos1' de 385 mdlons d'años, y os tetrapodos más primitibos que se conoixeban con 376 millons daños y que gosabaJi oasar parti d'a bida suya en tierra firme. Este nuebo fósil intermeyo, de 383 millons d'años. nos perM te d empflr ixe forato.

Fernando Sánchez


berano/ agüerro

2006

ESPlELLO 23 Zienzia y tecnolochía

Chenetica

Os churis rebeldes Talmén Gregor Mendel nunca no abrla puesto desembolicar as suyas conoixidas leis d'o erenzio si ese abito a treballar con una desconzertán zepa de ratez desembolicata en a Unibersidat de Niza, en Franzia Estos ratez de laboratorio de color sora tienen os piez blancos y as codas a tacas blancas debito a un defecto chenetico induzito en un chen que controla a pigmenzión. Pero o chen defectuoso se comporta d'una traza estrania y brenca mendeliana, seguntes un grupo d'imbestigadors liderato por Minoo Rassoulzadegan. Cuan se cruzia un ratet con una bersión normal y una bersión modificata d'o chen d'a pigmentazión con un altro ratet d'o mesmo tipo, as leis de Mendel predizen que i abrá tres nuebas crías: la una con dos chens normals, l'altra con dos chens defectuosos y a zaguera con chens de cada mena. En este caso, o chen defectuoso predomina sobre a bersión normal, de traza que os ratez con una copia defectuosa debrían de tener piez y codas blancas a l'igual que sus pais, pero os ratez con dos chens normals debrían de tener os piez soros (tener dos chens defectuosos ye mortal, y os ratez d'este tipo murioron poco dimpués de naixer). Os imbestigadors franzeses, que han publicato o suyo resultato en Nature, se sorprendioron muito en descubrir que cuasi todas as crías superbibiéns teneban as extremidaz blancas, mesmo aquellas con dos chens normals. Cuan se cruzioron estos ratez de patas blancas y cheneticamén normals con altros ratez normals, descubrioron que o rasgo tardaba seis chenerazions en desapareixer.

Os autors han establito a causa d'esta aparén exzepzión a las leis de Mendel: creyen que o chen defectuoso be de produzir bella mena espezial de ARN, o primo químico de l'ADN, que aduye a traduzir a suya informazión chenetica enta proteína. Insinúan que l'ARN d'o chen defectuoso interfiere con l'ARN produzito por o chen normal, o cual puede aduyar a explicar por qué o chen defectuoso ye

dominán. Antimás, o ARN defectuoso puede acumular-se en o esperma y seguir silenziando mesmo os dos chens normals poseyitos por a siguién chenerazión de ratez. Rassoulzadegan ha detectato ARN n'o esperma d'os ratez y explica que cuan este ARN s'inchecta en obulos de ratez normals, as crías obtenitas d'ixos obulos presientan tamién color blanca n'as extremidaz. Con tot y con ixo, ye de mal entender cómo consigue l'ARN d'o chen defectuoso no quedar diluito de camín dica estar ineficaz de raso d'una chenerazión de ratez t'a siguién. Podría estar que l'ARN defectuoso sía amplificato en cada chenerazión por una enzima espezial que efectúa copias d'ARN. Esta no ye a unica exzepzión a as leis de Mendel. L'año pasato se descubrió que d'as plantas de senabe con dos copias defectuosas d'un chen se podeba obtener plantas normals, como si de bella traza o chen defectuoso fuese estato reparato. Pero a reparazión nomás sería posible si a planta poseyese una copia no dañata d'o chen a partir d'a cual restaurar a secuenzia completa d'a unidaz d'ADN. En no trobar una bersión d'ADN d'a informazión chenetica correcta, se crei que a planta podría estar portadera, en forma d'ARN, d'una bersión de seguridat amagata d'o suyo chenoma. Fernando Sánchez


24

ESPIELLO

numero 18·19

berano/ agüerro

2006

Zienzia

Crionica Umana por Marco Antonio Joven

ende o prenzipio d'a suya existenzia o ser umano ha creyau una parola ta definir un feito que nunca no se ha puesto fer: resurreczión. Tan gran puede estar l'aimor d'entre as presonas que, en beis casos, nunca no se puede superar a perdida d'un ser quiesto. lsto, chunto con o dandalo de qué será d'a nuestra bida dimpués de morir, orichinó a creyazión d'ista parola, que dica güe perdura en todas as luengas y culturas. Pero en l'esbenidero, (podrá fer-se tornar t'a bida un ser muerto?

D

lQué ye a crionica? A crionica, tamién dita "criochenizazión", ye a tecnica zientifica que esca la conserbazión d'a materia organica chelando-la en recipiens de nitrocheno liquido a 200 graus negatibos. Os cuerpos remanen flotando (d'astf se diz que son en "suspensión criochenica") en fresqueras cilíndricas emplidas de nitrocheno liquido como os d'o retrato de abaixo: en os chiquez i son nomás tozuelos y en os grans, cuerpos. Dizir que ye una tecnica ta rebiscolar a lo ser muerto no ye de tot correcto: si bella begada emos bisto una matazía de ternasco u cochín, de seguras que mos abremos feito cuenta que beis d'os suyos musclos continan mobendo-se oras dimpués d 'aber estau sacrificau !'animal. Ye en ixo que se i alazeta a crionica: pretende a conserbazión d'o cuerpo d'o ser muerto cuan iste encara poseye zelulas y teixiús bibos, ta poder restablir a bida a partir d'istas partís bibas. Por isto, o prozeso se fa luego, pues, cuan o cuerpo ye muerto de raso ye imposible (por o que se piensa agora, prou que sí) fer-lo tornar t'a bida. Toz conoixemos, en o pescau por exemplo, o poder d'o fredo ta endurar l'estau fisico d'a materia organica. Pero, ¿ye tan fázil conserbar un cuerpo de traza zanzera nomás ficando-lo en un fierro cilíndrico pleno de nitrocheno liquido?

Problem as y tecnicas d'a crionica A crionica presenta dos grans problemas: D'un costau, chelar-lo a tan baixas temperaturas orichina a crianza de beires a ran zelular y molecular que esboldregan istas estructuras, con que sería imposible refer o cuerpo. Os esfensors d'a crionica responden a iste problema fendo serbir sustanzias anticheladoras ditas "crioprotectors". En o escomenzipio d'a crionica istos no ufriban guaranzias firmes (pues no se sabeba, y encara no se'n sabe de seguras, s1 en caso d'a "resurreczión" a memoria y a identidat continan igual que anti.s de morir), pero en as zagueras añadas se'n han trobau millors: con os zaguers crioprotectors s'ha puesto chelar y eschelar embrions umanos. zerebros u mesmo ranas bibas, tornando istas a lo suyo estau orichmal Se puede dezir, con a inbestigazión en os crioprotectors, que en a cnoch1!nización "os zaguers serán os primers". Por atro canto, tampoco no b1 ha tecnicas ta poder fer tornar t'a bida os sers amortaus: s'ha repostiau a isto con o más que posible desarrollo, en l'esbenidero, de tecnoiochias de banguardia como a nanotecnolochía. Manimenos o futuro en este sentiú no ye esclatero, y en caso de poder rebiscolar un cuerpo. iste sena un 'prozeso de muito tiempo (s'estima de sieglos) pues s'amenestaria un gran treballo por

cada zelula que fa !'organismo. Atra soluzión, muito menos biable, sería chuntar o cuerpo con partis artifizials, enreligando partis bibas con atras roboticas. D'ista zaguera traza nomás s'abría d'acotraziar o tozuelo, y más que más, o zerebro. Aparixen tamién atros problemas morals, legals u economicos d'os que charraré más adebán.

lstoria d'a crionica O primer referén d'a crionica como tal o tenemos en una carta feita por Benjamín Franklin en !'añada 1773 an que deziba que en o esbenidero sería posible conserbar a bida umana chelada mientras sieglos. Manimenos a crionica moderna aparixe en as añadas 1964 y 1965 cuan Evan Cooper y Robert Ettinger (profesors unibersitarios de fisicas) escribión os libros lnmortality: Physically, Scientifically, Now y The Prospect of lnmortality respectibamén. En istas obras se charra d'a posibilidat seria chelar os sers bibos ta endurar-los con bida por un tiempo indeterminau. Evan Cooper fundó en 1965 a Life Extension Society ta sozializar y promober a crionica. Durante as siguiens 5 añadas aparixión una ripa de "Soziedaz Crionicas" (Cryonics Society) en Nueba York, Michigan, California... En 1972 Fred y Linda Chamberlain fundón en Arizona a soziedat dita Alcor (a soziedat crionica más gran por agora) y en 1976 Robbert Ettinger creyó Cryonics lnstitute, que güe ye a segunda soziedat crionica más importán a ran mundial. Pero no tot yera camín de rosas... en 1979 tot isto s'esboldregó por primer begada cuan aparixión en un fosal nueu cuerpos que eban estau crionizaus por a Cryonic Society of California. En parixer ista soziedat no teneba prous diners ta fer-los remanir en os tanques, por o que dezidió esfer-se d'ellos sin de.zir cosa a las familias. Cuan iste chandrío se fizo publico muitas d'as interpresas que ufriban istos serbizios s'arruinón y buena cosa d'os cuerpos s'eschelón ta estar apedecaus de traza normal.


numero 18· 19

be rano/ a üerro

ESPIELLO

2006

25

Zienzia

Dimpués d'ixo bi abió grans debates dentro d'a comunidat zientifica y muita competenzia y ribalidaz entre as diferens soziedaz. A la fin todas as que teneban animo de lucro tenión que dixar l'autibidat, bender-se u achuntar-se a las tres interpre.sas que, teoricamén, no tienen animo de lu<;ro. lstas tres interpresas son Alcor, Cryonics lnstitute (CI) y American Cryonics Society (ACS). En as zagueras añadas s'han creyau nuebas interpresas que ufren istos serbizios en atros países como Inglaterra u Australia. En l'estau español no bi'n ha, pero dende 1998 existe una Soziedat Española de Criochenizazión chirmanada con Alcor: os suyos sozios tienen dreito a estar criochenizaus en Alcor, pero cal fer-se cuenta tamién que ye menester en o prozeso muita más temprananza encara d'a que s'amenista por un regular, en trobarse o pue.sto de criochenizazión muito luen. Quí sabe si bel diya bel pispotero fa una soziedat crionica en os Monegros... Pres

Os pres barfan muito entre as dos prenzipals interpresas que ufren o serbizio: tan y mientras Cryonics lnstitute demanda 28000 dolars por una preserbazión completa, Alcor demanda por o mesmo 150000. Cal dizir que Alcor para tot lo prozeso (si yes entro d'EEUU) dende que mueres dica que plegas t'a siede, mientras que Cryonics lnstitute nomás lo chela. En o caso que sigas en l'estau español y quieras ir enea cualsiquiera soziedat crionica norteamericana as d'adibir-le 100000 dolars d'os costes d'un abión con os trastes que son menester. Seguntes Alcor a metat d'os ingresos por cada persona, marchan t'a inbestigazión y l'atra metat ta mantener o prozeso y os treballadors. De todas trazas, no gosa d'estar normal que as presonas bosen tot de bez. Por un regular se bosa una cuota mensual bitalizia (de alto u baxo 300 dolars) a l'interpresa y dimpués te ufre o serbizio "mueras cuan mueras". A traza de bosar y de rezibir o serbizio ye pues parellana a un seguro de bida.

Sozializazión Se puede dezlr que en EEUU ye un tema conoixiú por toda la chen como contrimuestra o feíto que se faiga serbir de traza directa u indirecta en peliculas como Demolition Man, Vanilla Sky, Star Wars, Austin Powers... en series de telebisión como Futurarna, Star Trek, L.A. Law... u en nobelas como The First lmmortal de James Halperin, The Age of Pussyfoot de Frederik Pohl ... En l'añada 2002 a estrela d'o beisbol Ted Williams estió criochenizada en Alcor: ista nueba fizo tonar o debate sobre a crionica en a soziedat americana. Atra falordia ye a criochenizazión de Walt Disney, que ye falsa. Tamién en Inglaterra ye un tema conoixiú: cuan se demanda toda la chen sabe qué ye y tiene opinión d'o tema ya siga ta dezir que ye bella cosa feita por esculabolsas u ta refirmar-lo. Manimenos aquí no bi ha guaire informazión: yo, a ran presonal, me pensaba que yera bella cosa de ficzión que güe no se feba pero que yera posible que se prenzipiase a fer en l'esbenidero. Sin dembargo en os zaguers tiempos s'ha dau más informazi6n con reportaches sobre isto en os programas de telebisión y radio de lker Jiménez (milenio) y cuarto milenio) y tamién en Informe Semanal. En o tocán a la legalidat, en EEUU, Inglaterra y Australia tot o prozeso ye legal mientras o ser aiga dito en bida que quereba fer-lo y a suya parentalla no siga contraria. Tamién cal dizir que o prozeso no se puede fer que en chen legalmén muerta, encara que bi ha abiú beis casos de chen que estando

biba con malatías prou graus en estau zaguero han quiesto criochenizar-se bibos (o zaguer, en chulio, un prestichioso matematico norteamericano dito Thomas Donaldson con malminchador en ran zaguero). En o estau español no bi ha barrache legal ta poder fer-lo d'a mesma traza que en os países antis d itos.

Opinions Antiparti de bellas collas que siempre se contrimuestran contrarias a toda mena de milloras y innobazions (si por beluns estiese, encara seríanos creyendo que a Tierra ye plana y que en o zielo no se troba que Dios) as opinions en os zaguers tiempos no han creixiú enta o refuse. Por un regular gosan d'aber dos menas de pensamientos: por un canto se troba a chen que beye isto con Ilusión y por atro, as que lo beyen con eszeptizismo. A chen partidaria d' ista tecnolochia s'esfende contimparando a crionica con atras innobazions que tenión en o suyo diya zierto refús: a corrida espazial, l'abiazión, a donazión d'organos y sangre... Dizen tamién, y con razón, que o desarrollo d'ista tecnica ha aduyau a conserba d'os organos cuan se fan tresplantes. Tamién fan serbir feitos como chelar con exito ranas, fetos y zerebros. manimenos istos son elementos chiquez, ya que no estión feítas durante gvaire tiempo (beis meses) en contimparanza con as que se son fendo en umanos con una estimazión de sieglos. Por atro costau son a chen (entre ellos buena cosa d'a comunidat zientifica) que no beyen bien tot isto: muitos dandalean que se pueda fer en l'esbenidero y toz coinziden en que güe no ye posible. Seguntes ellos güe no fa onra chelar os cuerpos porque no se podrán rebiscolar. Personalmén, preixinemos que a crionica siga posible (estoi que sí en será) (qui da !'aseguranza que cuan o ser dispierte bi abrá recursos ta dar de minchar a toz os sers umanos? Y si se torna ... iCualo será l'estau mental de l'indibiduo en mantener una mentalidat y una cultura d'o siego XX en o sieglo XXVII (por exemplo), y sin contar con a suya parentalla y o suyo arredol?


26

ESPIELLO

numero 18-19

berano/agüerro 2006

Istoria

Oríchens d'Arapón por Chesús Aranda

uiros años lebo en Ziresa y muitas bezes a lo largo d 'istos años me han feito a mesma pregunta. Foranos de todas partis d'España y ramién de l'extranchero se i amanan de berano, más que más, amorran o rudioso ruchir d ·os motors diese! que los han carriau en os suyos comodos autos y que

M

respetar fueros }' leis que permetisen crexer y cornerziar con acros pueblos y lugars. Tot ixo con una luenga nueba que fese posible a permanenzia d ·os fueros, leis, cosrumbres u ritos segun tes una conzienzia común de pueblo, por figurau de bena cristiana.

dixan aparcaus debán de ¡·otel Castiello d. Acher, y preguncan:

O claustro d 'ixe monesterio ocupaba tot lo que agora ye dezaga d'a ilesia de San Piecro, u siga dende casa Migaler, Zerezal, Garzés, Lo Ferrero, Nelly, Cascán, Escuret, Leandro, Labordera, Cbanbrún, y asinas asinas dica La Bexia. Por i.'{O, cuan os foraaos demandaban por o claustro yo prexinaba: pues Lois Antón que será rezando en casa suya. Un diya rrobé en Lo Plano a Lois Antón Brun de casa Leaadro, que manimenos gosan dizir Cbanbrún, y aprobeitando a enchaquia li fazié una preguntad 'isroria, por si la sabeba. Escoi que

-¿En dó ye o Monesterio de Ziresa? -Aquí mesmo, zerqueta, a'l lau. -¿Y se puede hesitar? -¡Considera! prou que sí, baigan ta ixe cancón seguida.

r

lo biei-an de

Antiparti amuela un muntón que, á ormino, dixen !'auto en a puyadeca que denrra ea o lugar, y que estando ea o puen d'a regadera, debán d'a ilesia de San Pietro, ce croxiden por o Monesterio. Ixo si que dá qué pensar: u no han güellos, u bienen amodorraus porque son debán d ·o mismo Monesrerio de Ziresa. Lis comesras: -LYe ye (siñalando a ilesia) -¿Se puede beyer o daustro? -No, no queda que la ilesia. Lugo se'n ban morgoniando rama istoria, tan nombrau y tan importán, pero (dandaliando), bueno, denrraremos a besicar-lo. Ye que a iscoria d'Aragón, la uloran coz los que arriban a istos puestos tan señeros, pero no la catan, pocos han güellos ca columbrar r descubrir as cosas chiquetas. Talmén a istoria d'Aragón siga asinas: chiquera, senzilla, igual como semos a chen de Aragón. Segumes rezenran: crescruzó lo Col de Pau, u Puerco Lo Palo como se diz en Ziresa, un conde carolinchio clamau Auroelus u Aureolo coa o Abate Zacarias y bels ziento zincuanta monches, ta establir-se en l'atra pa.rci d'a muga con Franzia y fundar un monesterio. Correba l 'añada güeicoziemos siere, en o cabo d ·o mes de chunio u empezallo de chulio, alto u ba.--:o; a lo que se regalaban as nieus y prenzipiaba a bcrdadera primabera en ixas bals. :\[uicos empl~o o diya siñalau de San Chwn '24 de chunio) ta puyar en os puerto!<. pero pende de 1 orache d 'ixos años d 'allora no lo podcmo:-; adebinar. Agora gosan puyar-ie un poquet anti'.>. r:ixoron un culro relichiO!-O carolinchlo de-;timo d'' que emplegoron os bisigodos d 'E~paña, pero no bmioron ta ixo, sino ta amostrar a las chens a triballar o~ campo~. guaichr as fizicndas y

no s ' encarrañaría, pero Je seguras que callau, lo que se diz calla u, sería imposible. -Lois .!neón, ¿dó _¡·era /'amigo espita/ que dizen que bi eba en iscos andumals. aquí mesmo, en Lo Plano? --\qui sJ que b1 eba w1 espita/ pero no sé dó (me contestó Chanbrún en cheso, igual como fa siempre, y con toz, sigan

madrileños, zaragozanos, catalans, belgas u franzeses). -Re?entan que a lo menos a os que feban o camín de San Cl1aime, por a calzada wmana y Puerto Lo Palo, los curaban en un espital en Ziresa (ti ensistié). -R:ti, en ixa casa que ye en lo cobaxo de J.a ilesia curaban feridas de lo biache, antiparti aquí alto tamién bi eba un espital ta curar malautías ¿porqué lo dizes?


berano/a .. erro

ESPIELLO

2006

27

lstoria

-Ye que ista bal se dama Bal d'Espetal r aber-ic: tc:neba que aber-ie u.n espital, ¿no? -lsca bal la puedes claro.u Reclusa, Bedau de Z.iresa igual como se ha c/amau de cutio, u Lo Plano como li dizimos aquí. pero Bnl d 'Espeta! no lo he sentiu dizir nunca. -Bueno, o rio se clama Espetal, y por ixo dízen Bal d'Espetal a isca bal. -Lo do, ¿l'Oyón dizes?, sí que se clama Espetal, pero la bal no, si un caso (me cfojó ta blincar por bel puesto) por astí por Picoya u Lenito sí que se puede clamar como rú dízes. Nusatros li clamamos Lo Plano porque ye plano rot isto, y Reclusa porque bi ha una parada u redusa en lo puén de Reclusa que se diz, a'l canto fa borda Fimí.a, una mica más ent.1 debán. Pero ixe cliya lo pillé de buenas, r rrazoniando trazoniando, me indicó mesmo o puesro an que est:ió anrismás un espita.!. Con cot y con ixo, de repuis d 'ixe espita! no en <Juedaban ni ripio, ni sisquiera bel cascarrio. Bien se bale, preixiné, que de o Monesterio a una mala, en queda a ilesia. Pero ixo no quita que existise. Muita istoria tamién remane en a toponimia d 'ista bal. Amis d'o latín bi existió un atra luenga indoeuropea, de ella en aragonés en quedan muitas palabras, pero en a roponimia muitas más, por exemplo: Ziresa. O suyo desembolicamienco graficofonerico sería o siguién: (T/zi-erre-esi-a)..... Zi.erre.esi.a ...... Zierresia .... Zirresia .. .. Ziresa.

y a suya tra<luzión: A bal chiqueL't en do bi ba arricas. Arros exemplos: Oza (Otz-a) frío, J\nsó (Anexo) morada, Echo (Erxe.o) casa, Agüerri (Aguerr.i) en alraria, Aísa (Aitz.a) a punta rocosa, Linza ((L) Aimz.a) bardiza!, y asinas asinas. AJ.lora pues, dica as peñas fablan, nomás cal sentir-las. Isros monches de Zacarías, ral como amanixen en a iscoria, eban muita pitera, o como se diz farto bien cban os piros coloraus, y no nomás rempuixoron as tierras <le labranza sino que ramién a luenga aragonesa, que dimpués est:ió a ferramienra indispensable ta fer gran un reino: O Reino d 'Aragón. D'a resta d 'a isroria <l 'Aragón, pues, beyendo os policicos actuals, prou que uns más que otris, millor la leyez busatros. Pero si trobo a enchaquia de escribir un atro ratee, tos rezentaré más istorias.

Bibliogra ffa:

J. L Corral, l-liscon.1 conrada de 1\rn¡,>ñn G. Bédécarrats ,. J. 1.cra, De Lesctín ca Zircs:i


28 ESPIELLO

numero 18-19

berano/ agüerro

2006

Arte

teneban sus país con él. El rebisolser Dalí, dende chicot, parn cuenta de tot lo que el arrolda: dende la filosofía a la zieazia pasando per las matematicas, pero sobre tot dispiertan un gran intrés en él es cuadros impresiooistas d'ua amigo de su pai, Ramón Picxot. Y ye asó en la medranza, con bels 14 años, cuan Dali encomenzipia a pintar, adoptando tecnicas de la epoca como l'amanau a él- nobezentismo catalán, el cubismo u el puntillismo, y será con estas cecoicas con las que debuixará las embistas que el biyón naixer, unas embistas que con es años acometerán camí11s más interiors, pero que siempre continarán asá como marco soporte ao c¡ue depositar un cuadro.

solidez d'es obcheros y de els coazeptos paix una utopía cuan dentrán per determinadas por Sergio Mur portaladas -asá an que tot pai.x fluyir sin brenca cbustificazión grabitatoria y/ u razional- amanando-nos ta uns es taus en es que la feliz y zafia anterior conzepzión de la exiscenzia paix tan lasa y inerte como la casca d'uaa beUana que ha bisto malmeter la suya balor intrínseca. Portaladas como la d'el l\fuseu-Tearro Dalí de Figueres el puen atestimoniar: cadillacs, barcas de pescadors u ipercubos como meyos de locomozión con que surcar las auguas de la Baía de Cadaqués micnrres Dalí pinta a la suya amada Gala y uns rclocbcs robos s'esflamizean, fuñindo-se, en un presén que se refirma, que nomás existe como producto d'un reflexo. Y en este foringacbo e.le la baia, mientres el bigo, roro como un ababol, sin disimular la suya condizión d'eruunor:au, ye an que estoi gue ye minister recordar e:-ra bn:u t!>toaa d'd chcnio.

Dolí

L

Salvador Dalt 1 Domenecb nai.x en Figueres (Girona) en 1904. Es pais le dión d nombre d'un cbirmfü1 suyo gue eba feneixiu (como le pasó a \rmcc:nt Van Gogh), pero a'l contrario que a'l pintor d'es Países B:iLxo~ -a1 que le causo un mal interior fruto de la serbidumbre a un nombre d'el que. él no se criyeba digno- en Dali no causó sino gois. per las c:X2esiba:; acenzions que

Cuan Dalí fayó es 18 años, su pai -sabedor de la bocazión d'él- el oimbió a la Academia de Bellas Artes de San Fernando en Madrit. Astí, dando ya muestras de la suya presonalidat, remataría luego la suya formazión acadernica dimpués d'una zaragata con es mayesrros. Pero lo más importán de la suya estanzia en Madór ye que astí s'achuntaría con chen como Lorca u Buñuel, con es que fayó pacha de camín, y que abrían d'estar a saber-lo d'importans en la suya bida y formazión artística. Tornaóa dimpuesas a !'Academia de San Fernando y, nuebamén, el tornaóao a expulsar per pleiriar con uns mayestros carrañosos con la soberbia inzipién y el narlliismo d'el choben pintor. En esres años ya podén trobar un Dalí que preozipalméo s'inspira en la suya cbirmana Anna t-.Iaóa (asó quedarán ta la Istoria cuadros como "Figura en una ventana", con ixa fenestreta que combida a mirar deUá, dellá d'un mesmo) y que ya expone en galerías como las Dalmau de Barzelona. Y ye en estes zaguers años de la decada d'es beate cuan prenzipia a iobestigar acros campos de Ja pintura y asinas naixerá el surrealismo, d'el que él será un d'es más firmes siñals. Asinas naixerfül tamién siñals fuodamentals en la istoria d'el zine como las suyas colaborazions chunto a Luis Buñuel (d'el que cal parlar explayadamén en un benider ESPIELLO) en "Un perro andaluz" y "La edad de oro" (an que tamién partizipaóa -en este caso como actor- M.ax Ernst, una de las mayors figuras d'el dadaísmo). Y ye astí, en ixe contexto d'el cambeo de decada -con lo que ixo suponió ta España, y ta la istoria de l'arte- an que conoix a Gala, la suya musa, la que ilustrará espullada una buena tremenera de la obra suya y tamién, cómo no, la c¡ue abría d'cspullar toda !'alma suya. Y asinas naixe.rán obras impreszindibles ta entender no ya una presonalidat u !'arte, sino el s. X.X: El gran masrurbado1~ Sueño causado por el vuelo de una abeja en corno a una granada un segundo antes de despertar, u l'imperezeder, La persisce11cia de la. memoria. Dali, más biszeral que nunca, ye expulsa.u de la colla d'es surrealistas de la que mobeba es fils André Bretón, canso éste tamién de las multiples y bariopiotas presonalidaz d'el de l'Ampurdá, canso d'es suyos flirteos politicos con la dreta y canso de la suya lazería crematistica. El avida-doUars (como lo denominó Bretón) prenzipió a CA-poner en Nueba York con gran exiro, pero sin deb::ar de zaga uns exzenrrizismos, que encara que sin garra mala folla y mesmo chustificaus, el fotión belas oreras a la garchola. Uns años dimpuesas, ya encomenzipiada la Guerra Zibil, asesinan a Lorca, notizia que se dizió que él azeptó fredamén, encara que cal matizar que no son güeires las controbersi.as que existen sobre esta custión, estando talmén lo más amanau a la realidat que esta rumor nomás benise de chen que ya no fese mica pacha con el pintor. Dimpuesas de la colaborazión con el Baller de Montecarlo, d'el que diseñaría es decoraus y el bestuario y ya


numero 18·19

ESP!ELLO

berano/agüerro 2006

29 Arte

Lligat. Fiestas en la~ que a coz nos abría feto goi d'esrar-ie (¿eh que sí?) y en las que mesmo estión combidaus, entre acros, chen como •\ndy \'\ arhol u el zelebre grupo pioner de mosica electronica Tangerine Dream.

enzecau 1xe dcreno que estió la 11 Guerra ~fundial, deixa el surrealismo ta eboluzionar enra el clasizismo. En 1948, dimpucsas de aber colaborau chumo a 1fitchcock en la zinta Spellbound, torna ta España y ya en bcniders años, ya establcziu en Port Lligat, prcnzipia a pintar cuadros ipcrrealistas (precursors d'el pop-art), ~ cuadros de tcmaóca relichtosa, influriu pe's m.isticos de la literatura española u per pimors como es d'el Barroco español u el d'cs Países Baixos. Y ye en csrcs años cuan tamién prenzipiará a denunziar en es suyos cuadros tc::mns de tanca acrualidar como puen estar: el consumismo, el neocolonialismo u la borachine pe'I control d'cs combustibles fosils. Ya en es sasanra el rechimen franquista se'n fayó arrienda de fer de Dalí amás de un fenomcno bizarro de masas a ran español (que'I estió), tot un carcel de propaganda -que ya abría quiesto Goebbcls- que alabase cara !'exterior es continos logros } la gran birolla que yera la bida de cuaJsiquier espai'tol. Atros como Pablo Rufa Pic:1sso, dende !'exilio, dcnunzi:1rí:1n so que lo comr:1rio. Con cot y con ixo cal aclarar que !'español catolico y franquista que biyó el rechimen en Dali garra bez aforrunadamén- sometió a'l barrenau, a'l bimbola, a'I alquinusra metafísico que, biello, fcba fiestas en las que la L. .D. ixenegaba todas las cambras de Pon

E n esta zaguera p:1ne de la bida c.l'el arústa cal destacar suyos es experimentos iperescereoscopicos per mcyo d'es que nuró de trobar en es obchecos biclimensionals la profundidat que implica la tridimensionalidar, el diseño de xoyas que se farian a saber de zelebres en la epoca, la publicazión d'el libro aucobiografico Diario e.le un gemo (anque ante.riormén ya c.:n eba escrito bel atros) y la fundazión t:n 1974 d'el Museu-Teatro Dalí e.le Figueres y ta'I que donó como regalo a'I pueblo español una graniza parte de toda la suya coleczión artística que bien podría aber-se cazegau per coleczions pribadas en las marguins d'el Hudson, Sena u Tamesis de no estar pe'! deseyo c.l'es1e a\'idadollars. L'l pena esgarradera bendria ta Dalí en 1983 cuan feneixió Gala, y ya engarcholau per una triscura que !'acompañaría como una güembra, d'ixas que pesan tanro que razonablemén se refusa la fuyida, dica el suyo zaguer día. o rornaría a pintar el gran Dalí, y nomás se le biyó en beis congresos ziemíficos u acupando-se de deixar el Museo toe lo presto que'n podese ta cuán él se'n pse. Pero no, no se'n bayó, perque como tos clizié cuan encomenzipiabe escas línias yo el bigo, sí, ara el soi biycndo... arguellau, zientifico, barrenau, pimor; asá, pintando a Gala... en la Baía de Cadaqués.


30 ESPTELLO

Discos BARUCAS D'AGÜERRO Dulzaineros del Bajo Aragón, 2006

O 18 d'Abril en oTeyarro d'o Mercau de Zaragoza se fazió a enguerada d'una fita de primer orden ta la chen que le fa goyo de sentir mosica y cultura JOOpuJar, a presentazjón d'o nuebo disco d'os Dulzaineros del Bajo Aragón con o títol de Barucas d'J\güerro. Ixa presentazión d'o nuebo treballo prenzipió en Zaragoza pero a chira promozional ha pasau por diferens festibaJs dedicaus a la mosica folk de tor l'Estau y tamíén por l'estranchero. Entre atros o festibal de Pámabera de Oiartzun d'Euskadi, o festibal d'o Jl.Iaestrazgo Folk de Fabara, o Festibal Plasencia Folk de Cazeres, a fiesta d'o Canta d'o Cuculla en Biu de Linars, E l Hestivoc de Pau en Oczitania, Folkiberia en Uesca, u en o zaguer festibal Cardelinas y Calandretas que podiemos beyer en Graus. Antimás d'istos festibals, Dulzaineros del Bajo Aragón correrán toda la cheografía aragonesa con más de setanta y zinco actuazions ya alcordadas. Beyendo a suya pachina web (www.dulzainerosbajoaragon.com) te puez enronar en un ambién de fuellas d'agüerro an que se puede sentir bel trozet d'o disco y leyer todas as calendatas t'ascuirar-los en a chira de conziertos que ya son fendo. O disco Barucas d'Agüerm ha rezfüiu bels elochios dende a critica espezializada conseguindo a portalada d'o més d'abril d'a rebista de mayor importanzia estatal en mosica folk de radiz, lnterfolk, editada y disrribuyida dende Madrit a tot lo territorio de l'Estau. Remeremos que as portaladas anteriors las han protagonizadas artistas d'a grandaria de KepaJunkera, Elíseo Parra, Luar na Lubre, Hevia, Carlos Nuñez u Oskorrj contrimostrando d'ista traza o reconoi.ximiento d'o treballo y a marcha de Dulzaineros del Bajo Aragón. O disco que plegan de grabar ye compuesto de <loze temas ta o programa 1 os vemos en la Plaza que fa Eugenio Monesma y que s'emite toz os cabos de -;emana a ixo d'as 15:15 en a Telebisión Aragonesa. Tamiéo han parau a banda sonora <l'iste programa que Ja melodía ye grabada en o nuebo CD suyo con o tito! chenerico de •\lbaes, rcspon<lendo a dos biellas cantas d'i-\lcañiz y Monroyo. A mosica aragonesa de tradizión popular troba en a propuesta d'istos dulzainers un nuebo empente capable d'amostrar a riqueza y bariedat d'os mos1cos d'un Aragóo que se beye machico, de bez que amanau a os tiempos que bibimos.

be rano/ agüerro

2006


numero 18-19

berano/a üerro

2006

ESPIELLO

31

Discos SOL D'IBIERNO Biella Nuei, 2006 Os aragoneses BielJa Nuei se miran enea arras culturas en o suyo ouebo disco Sol d'ibierno. Con iste álbum, a colla de folk tranca a trilochía que empezipió con As abes y as Elors y Solombra. Antimás cl'os sonius tradiziooals d'Aragóo, a colla bi incluye ritmos y istrumentos magrebís, latinos y africanos. Sol d'ibiemo ye muito más que un disco. Dimpués d'o zaguer álbum de Biella Nuei bi ha treze nuebas cantas que son fruito d'añadas de rechira y de creyazióo. "Dende o prenzipio, Biella Nuei se planteya os suyos cliscos como un treba.llo intenso. Cal trig:u os temas y dimpués creyar a luthería", esplicó o direcror artístico Luis Miguel Bajén, qui remarcó crue en bellas cantas se bi incluye una darbuka (elemento de percusión) y que ta i.-xo bi abió que treballar con os luthiers, esperimentar con !'instrumento y dirnpués, fer-lo a tot o treballa istrurnental d'a colla. Firme treballo que ha feíto que iste álbum aiga tardau tres años en estar en a carrera. Por ixo o diya que se presentó yera un diya d'alegría ta os miembros d'a banda aragonesa, pero tamién ta Juan Arteche, productor mosical d'o disco, y Daniel Ríos, cordinador tecnico d'o proyecto. Os dos han teniu una implicazión dreita y intensa. Con Arteche, Biella Nuei treballó en una primera fase, y lo fazió en os estudios La Barranca, en Segobia. "Ha estau mui gratificán en coz os sentius porque nunca no eba treba.llau con insrrumenros como Jo chicotén u a gaita de boto", dizió. Por a suya parti, Delidas Discograticas que suma ya a suya 67eoa edizióo discografica, ha colaborau con a colla aragonesa y en espezial con l'Archibo Je Tradizión Oral. En iste treballo mosical, a colla de folclore aragonés replega con os brazos baraleros os ritmos d'atras culruras como l'andalusí u a latina. "Bi ha una güellada desea.rada a o mundo magrebí, ya que a la fin Aragón estió Al-1indalus d'o Norte. Y tamién bi ha referenzi1s a ritmos norteafricanos u a o mundo iberoamericano, d'asti que bi aiga son cubano. Bi ba un títol significati.bo d'una canta que se dama Sinhaya que fa referenzia a Ja ziudat que se trobó baixo o paseu Independenzia en a suya remodelazión". Os treze temas d'o disco tamién obedezen a un sentir común: atto mundo ye posible. Y encara que o propio títol pueda fer fredo en tiempos de calor, diz

Biella Nuei que Sol d'ibierno ye una expres1on metaforica. "Siempre emos treba.llau con cliferens mobimientos sozials. Y agora que pareix que toe ba mal _v cosa funziona, m1sattos querríanos fe1· un clisco alegre, optimista y espera.nzau, que dase piet a Jo bueno d'a nuestra derra", dizió Bajén, qui bi adibió que cada tema ye un zeño a os que aduyan a gue se pueda mirar l'esbenidero de traza optimista. Asinas, a canta que ubre o disco, Taranta.inas de la casa sin p;ued, ye un omenache a o nuebo mobimiento rural, a os que tornan ta o lugar, empentan un chicot negozio y dan bida a Las casas esboldregadas. Manimenos Te ca.mbia.n los dempos ye un canto a la bizicleta. Iste tema antimás, ya tiene mesmo bideoclip, que ye estau feito por Nanuk y rodau en o cocollo d'o zentro de Zaragoza. Sol d'ibierno ya ye en a carrera, pero lo millor ye que luego Biella Nuei cantará y lañerá os suyos temas en

directo. A lo contrario que en os zaguers tres años, an que a banda ha ufriu conziertos sobre tot difuera d'Aragón, más que más en Alemania, Franzia y Italia, ista begada se moberán prou por a suya tierra, prenzipión l'l de chulio en Híjar. Y, como emos puesto beyer en a foto d'a portalada, acompañón a os congresistas en o conzierto de trancadura d'o Il Congreso de !'Aragonés. Ta setiembre yera prebisto que o sello discografico Resistencia lebase o disco enta clifuera d'a Comunidat.


32

ESPI ELLO

Libros L'AGUA Dossier ele l.a V.1ngua.rdia

Con pcriodizidar rrime~rral arriba ta es kioskos una d'brns po~¡uerns publica7.ioos que no se fa aborrezcr d'enrrc t0da ixa ripa de follas de chafardeos, siliconas u democratas combcrsos; per no nombrar 1xes nuebos resrameotos que re farán la presona competitibo-atracriba que, prou que sí, d'acuerdo con el nuebo milenio bedes d'esrar. Y si criyu que en realtdar d'eorre canco zarrancallo fer-se biyer no rié dengun merito, y si de meriros d'cs auos, tos he de dizir que tos enubocaz. D'csro sc'n encarga el periodico L'l Vanguardia con uns Dossiers que eraran temas d'intrés de bcrdadera acrualidat, esrando ya 21 es numeros publicaus. Tirulos como "¿Ta on ba (' Islam?", "Esraus Uoius. Imperio u poder cixemonico", "Es palestinCls", "L'atm Europa", "Es ispanos en Esraus Uoius" u "¿Ln mundo sin petrolio?" entre

a eros.

Este zaguer numero roca un tema que nos toca bien a man: "L'augua". Y ye aqui, como en coz es ntros numeros, an que se dan ztta 1xas presonas que tienen arrienda que conrar-ne como es profes1onals d'd tema que son. Asina~ de zientifico, profesor.. de zienzia poliric.1, inchenier.. en idroloch1a, miembros de la O.~LS. u d'el departamento d'analisis economice> de la lJnibersidat de Zaragoza, corre arros, podén leyer linias a seguir que miran de rrobar una soluzión eficaz y sostenible a ixe problema que ye la polu7ión y la manca d'augua, encomenztpiando la busqueda d'ixa soluzión per toz, pero fundamentalmén per unas politicas estacals que han d'esiar las que debuixen las Unia~ d'cl chuego, d'un chuego basau en cxcratcchias de demanda Oa cabida y amillora de l'cmplego de l'augua), en una conscrbazión d'e:. ecosiscemas acuanco' \ en una perén chesáón d'el recurso dende la razionalidat (~de la que e~ ideologos d'el P.H.N. tendrían arrienda que parlar?). Y rm esm complemcnrau con una imeresanttsma bibliografia, ama~ de baachC!>. pachmas webs y zmtas que permitirán a toz aqucls que a ina~ el quieran, una mayor ampliazión d'el cono1xim1cmo d'cl tema. ¿Cal dizir bda cosera más de perqué esrcs Dossiers son unn crompa anexcu_<;abJej Ser¡¡in \fur

numero 18-19

berano/ agüerro ioo6

11 Premio de relatos en aragonés A Enrestida


numero 18-19

berano/a üerro

ESPIELLO

2006

Libros

O CATÓN

A Comarca d'a Chazetania plega d'editar o libro O Catón en o que se replegan belunas d'as pren7jpals tradizions, isrorias y costumbres d'Ansó, narradas en a luenga orichinal d'ista bal pirinenca. O libro ha escau escrito por dos biellas conoxidas d'o mundo literario de !'aragonés como son Josefina y Pilar Mendiara, que feba áempo que no escribiban cosa en aragonés, y que agora con o rebilcar d'ista luenga que a supuesto a edizión de gramaáca, dizionario y beis libros han animau a istas dos mullers a conánar en o camín por a dignificazión de !'aragonés ansotano. Encara que ta os edirors d'ista notizia en as achenzias d'informazión ye o primer libro que a comarca d'a Chazetania ecfüa en aragonés ansotano, nusatros ya ros comentemos en anteriors numers o libro de cuentos en ansotano que a comarca sacó fa una añada. O Catón fa refcren7ia a o nombre d'o libro que anásmás acompañaba a os ninos en a suya etapa escolar. Os relatos chiran arredol d'os meses de ]'año, con Lxe alazet se ban contando a bida y os cosrumbres d'Ansó que conoxión as autoras en a suya ninez. As zelebrazions celichiosas, o carnabal, a rifa d'os puertos, o crabeóo, a fabricazión d' o pan en os fornos publicos, a escuela, a puyada u ba.xada d'o ganau dende a áerra plana u puerto, u a matazía que ya se'n encargó Felix lpás de remerar-nosla dende Ansó en zaguers Espiellos. O libro se replena con rezetas de beis platos ripicos d'a cozina aragonesa montañesa u ditos populars que ya s'eban publicau fa poco en atto libro. Remedios caseros u normas basicas de chuegos rradizionals infanrils rematan de plenar bellas 130 pachinas con una tirada de beis zincoz.ientos exemplars. En a pcesentazión d'o libro, a teczera semana de Chulio en Ansó. as autoras manifcstón a suya fume intenzión de mantener bibo o dialecto ansotano. Asinas como arras bariedaz de !'aragonés, !'aragonés ansotano bibió o desprestichio que dende a escuela se les inculcó. Reconoxen que "encam que todas d11u:rao l'ansocano, de no fablar-lo no entibocamos

33

LIBRO DE WS EMPERADORES (Versión amgonesa del Compendio de historia uni,'ecsal, patrocinada por: juan Fernández de Heredia) Edizión d'l1dclino A1rnrez Larombc. Clásicos aragoneses

Uno d'os prenzipals obscaculos que s'ban crobau ha estau a grafía, ya que no se han a:obau testas escritas en ansotano. "Ye prou diflzil escribir-lo porque yero luenga oml y no p11s escrica", dizó Pilar, por lo que en muitos casos s'ha trigau mantaner a ortagraffa d'o castellano debán d'as dudas que podeba planreyar-les a gramarica de !'aragonés escándar. Dimpués d'abcr rebiscolau en a l lesia y en os archibos muni7jpals d'Ansó, no han conseguiu trobar garra documenro ni garra libro en ansotano. O libro ha contau con a colaborazión d'o scrbizio d'educazión d'adultos d'a Chazetania, antimás de l'aduya de bezins d'Ansó y as ilusrrazions han estau feítas por a choben chaquesa, Jsis Fau, retratando con una ambisca moderna y aurual toe lo que ha de beyer con Ansó. En ellas, no manca refecenzias a os rraches tipicos d'istc lugar, como ya beycmos en !'an terior libro de cuencos, y se puede güellar con detalle belunos d'os suyos exemplars más peculiacs. Josefina y Pilar Mendiara ya esrión as encargadas de fer un di2ionario ansocano fa agora seis añadas, que encara que yera con poco rigor lingüisáco les balió barios reconoximientas. !seo les empentó a ir más r'allá y se planteyón escribir una gramarica, encara que en Z3!,'lleras, y clicnpués de beyer l'esrudio de Pilar Benítez, eslixión fer bella cosa más amena como iste libro recopilacorio d'usos y costumbres. Ta ixo han contau con l'aduya d'una beca de bels 2.000 cucos, denrro d'o cupo d'aduyas que !'aria de cultura de la Comarca d'a Chazetania dona ta auribidaz que conrirbuigan a la recuparazión de !'aragonés, faina an que arras comarcas como a suya bezina de ]'Aleo Galligo le leba añadas de bemaxa.

Poquet a poq uet se ban publicán més cosas en aragonés mediebal que mos ban permitín de conozer millor cómo eba !'aragonés, u a'I menos la suya scripta, fa més de 500 años. Mucho d'ixe aragonés mediebal que se publica amaneze en las colezions de documentos notaríais que imbeságan y publican los istariadors. l\lanimenos, en la Edat Media tamé se feba literatura en la nuestra lluenga y ba ser Johan Fcrrández d'Heredia el gran mezenas que ba qucrir fer de !'aragonés una Uuenga que balese pa cor. El Gran Maestre ba rraduzir, u ba mandar traduzir, ta l'aragonés una pacolera d'obras, més que nada iscoriograficas, con las que pretendeba ir creyán ixa lluenga literaria apta pa rodas las nezesidaz. lxe intento, como coz sabem per la siruazión que mos rrobam, no ba cenir guaire exito. Con coc r con ixo, las obras de Ferrández d'l lcredia mos han llegau asta oi y agora podem disfrutar d'una d'ellas, el f 11.lll ¡, >ll.11.i' Libro de los Emperadores, 11111\< 1 1>I 1<h1 \11'11( \I l< ll(I" grazias a una edizión critica publicada por Larumbe. 1 Cal dir que lo libro ye la traduzión aragonesa, encara que parzial, d'una cronica bizantina fecha por Zonacas, un alto funzionario de la corre imperial, en el siglo XII. Regular que la tematica no será d'un gran interés pa'l lector acrual, pero las cuatrozientas pachinas esct:icas en un prezioso aragonés mediebal han de ser-ne pa coz aquels enamoraus de la nuestra lluenga. Anque gosa dezir-se que ]'aragonés que emplleaba el taller hcrcdiano estaba mui castellanizau, L'<O no ye berdat de toe, nusocros més ben diriam que no ye omochenio: ñ'hai obras con més rrazas aragonesas y eñ'hai d'oa:as con menos. Sin duda !'aragonés de la obra que mos ocupa ye de los millors que mos podem trabar, no ya en el corpus hercdiano, sino tamé en tot !'aragonés mediebaJ. Meterem beis cxcmplos: i crobam cuasi siempre las soluzions foneácas aragonesas ( feíto, muito, leir, conseJJo, muiler, filio, fuellas, cuitieJJo, redir, frido, casciello, git:tr, plegar, cullir, cremar, parexer, enoyar, puyar, implir, verer, ...), la sintasis ye aragonesa de mt (concuerda el partizipio con l'O.D., es berbos rransiábos fan serbir como ausiliar el berbo ser, usa de cootino los complementos pronominals-adberbials,...) y carné la morfolochía -més castellanizada en ]'aragonés d'alabez- conserba prous trazas épicas (cualque, enea, aquexo, l'articlo lo, fer, fendo, sia, ave~, diga~. imperfectos de subchunábo como mecessen, dassen u fes, fcse...). Encara que només seiga una curiosida1, direm quei amaneze dos imperfectos cl'indicaábo aragoneses: empaoriv:r y fevan. Chumo a roz ixes rasgos, cenim carné, prou que sí, castellanismos, latinismos, catalanismos y mesmo italianismos r elenismos que no dixan de ser cstrancherismos en un testo aragonés. En fin, malas que tengaz la oporrunidat tas aconsellam que ro'l lcigaz perque el disfrutarez y aprenderez tanto como nusottos.

Chusé Ramón 13arrios

FémantJo Sfincliez

muitas begadas d'una palabra t'atra, por loqueemos teniu que rebisar-lo".


per Óscar Lerín

Dos fafordias fé>Ofé'~fars de Ja ~af de Chista~ L'E.NGAÑAPASTOR. . No sé si sabe3 el que ye UI\ engaña.pastor. S1 tos inlresa saber qué ye. yo tos el ~ y a.má.s tos fart un aiento que pa.ye me falJ6 a yo. L'enga.ñapastor ye UI\c1 mena de muixón, que a.más d'estar prou simpa.rico (cuan camina ba Wendo la codera d'afro fabaixo) ye un d'es nuesrros pa.ixarique3 más majos en el que a coloriu se refiere. Pos bien J..Ste mwxonet se ch3 en castellano la.vande.ra. Cye la. blanca) lJ segura.mén se di.) a.si.nas perque, como 1a.s a.nhgua.s !abanderas, ye UI\c1 abe que a. sobén se puede beyer en es nuesrros rlos. Se di,3 que este muixón ta.mim frecuenta es estallos de gana.u mirando de c.a..)clr insectos y a.tres bichos que biben en la. la.na de la.s güella.s. Di3 la fa.lona que UI\c1 be.). un pastor yera en un pra.u con el suyo rabaño de güella.s. Y beruó UI\ mwxón d'estes apa.sia.ndo-se pe! lomo de la.s güella.s, a ber si podeba aga3upia.r bela cosa de la ma..nchanJc1. . Anque. la falorieta no) diJ, cuento que serla un pastor b1~ ra.n,j?n, dl.Xc1S presonas cruels que no les fa mica goi es a.nimal.s lJ es Ieba.n a baqueta.. Así.nas que no se !'ocurrió arra cosa que atucar a) pobre y ino,3én muixonet. Así.nas. d'a.magatons, con el tocho bien agarrapi.)clu l;J con ga.na.s de minchar paixa.nco rustiu, bayó t'a.n que yera el ¡:x:>bre muixonet. Cuan yera den.)ima le folió un tocha.30 c.on rotas la.s SUlJclS fueJJaS; pero be-te-me que debán d'es percutius guellos d'el pastor, el muixón fol'ió a bolar. EJ muixón se saibó, pero la pobra güella. murió del tocha.30 que re,3ibió sm querer-lo el pastor. Ya pode3 c.ontar ~ cara se le queda.ria. a'l pastor. pos no solo no l;Jiba a rrunchar mwxón rustíu, sino que amas e~ m~erto ~ de la.s SUlJclS güella.s quedando-se sin güella. y sm mwxón. Di3 pa.ye que dende a la be3 se di,3 a.si.nas a este muixón en ~erdo daquel pa.ixaric.o que engañó a UI\ cruel pastor. ~ ixo en aragonés se di3 engaña.pastor.

EL ZAro Y EL TOP Yera bera.no, UI\c1 tarde de llera.no de fa muros a.fios. En un foradet debaixo d'UI\ jemal bibiba un Jc1po. talmm el pnmero de la suya espeJÍe. Feba poco que eba deixau de pleber lJ la tarde yera umeda (ya sabe.). que a es Jc1pos les fa goi de sahr a l'esaire.)iu. sobre tot si ha plebiul. Abe dla.s que no saliba

lJ teneba ga.na.s de salir a fer- se UI\c1 ga.mbadeta pe'Ia selhl.. Así.nas que salió d'el suyo forau. Ylba camina.ndo pe! sinuoso cam!n que a'UJcl la. selba y mientres e.a.minaba ljba pensando en 31ego. Y reneba muta. pena. per ixo.

la suya disgraJÍcl.Yera

En ixas que ljba caminando pe! cam!n estreto de la selhl.. cuan trepu,j? c.on bela e.osa que yera. en el medio d'e! camtn. P.odando como un Jc1po. -1Vna piedral .&i. iqué JrlfXJ que soif- Pmsó. Con asabelo d'esfuer')O se deba.ntó. Se yera. a.ca.bando de deba.ntar. cuan en ixe momento UI\c1 bojeJi.lla, i:nedio carrañosa medio de dolor grit6: lmira que yes animall 6Que no beis u qu~ 6U te pa.ix que yes tunic.o animal de la selba~ Yera la bo3 d'un top. Pe.nsare3 cómo eba puesto ocurrir. Ye fa.)il: el top yera. acucuta.ndo pero en la. endrejera c.onrraria a la que s'a proximaba el Jc1po. Y si que l'ascutó benir, pero chusto cuan se chiró ta biyer qui yera. se trabó con J'apegallosa pata d'el Jclpo.

-Pzrdona. no !'he fef'o quere.ndo, espero no aber-te feto mol -exclamó el Jc1po una miqueta abergoñau.

-Bueno, p perdonau. a fm de cuentas clengtm no puede creficar a W1 JafXJ pzr c.a.mina.r como U/\ JrlfXJ· -/Qire graJioso to¡i Ixe comentario me1 guardaré ta cuan quiera fer

W1

chiste -exclamó el Jc1po.

-.Pe.rdoru.. pe2 comentario de que no beis, ya saben que es Jrlp<JS no beye.n bien, perdona. aspero no aber-te ofendiu diJÍó el rop preocupa.u per que a'! Jc1po no (és senra.u mol el suyo

LUlX)TECA TANINOS "O LAMiN' Si tene3 runos de 2. a s años, pode3 trayer-los ta la ludoteca de Negará, an gue femos autibida3 ta gue se rela.)ionen en aragonés con atros runos d'a suya eda.t. Os pa.is gue quieran más informajón pueden gritar u l:enir ta Negará.


a~erro I~~ -------'------r f\J-numero 18·19

berano

ESPIELLO

20o6

comentano son ,¿ ~ Jes jlpos. No /"en faw.s ;a. .sa fe..--:J a :xe.s comentanos -di.;ió el japo una.

miqueta

h'ist'e.

-:Jo sa.!ie.s e.: go: q..-e me fo.ria biyer eJ mundo, conoixer lestreto ca.min Ja se.ó.;.,, c:sf;-_-;.r dw'I agv.erro y tantas y tantas cosas. A be.P que <pUTi .~. ¡xrq..:e ;a yo Ja bida sin biyer no mereix Ja pena -

di3i6

rhambrPtaq qanadoraq

cl.pe!'..U: cl ~pO.

·Omire me p:enso. que no será. ta tantoí Ja vida ye muto má.s, son clrr':e:-.di c:k cosas. Beis. yo no emplego míe.a Ja bista perque siempre SOJ hl:.xo ::erra fe..-uio h.!'.els y no salgo mica.. Si me quedá.s yego, a yo se :ne.-. ;e..~ :g-.:al -aJL-'\tó el top. :J japa a. se.-~7 aq..'ello pensó que yera. la suya oporturuda..t. el mome.r.ro de co:-.seg-...::r :xo q;e s:em~ eba soniau. el de biyer el mtmdo el'. q..e btb?ia kr:.as eµ le presuntó a) top: -si no te sirbe ta ca& Ja bista. :gt:.31 se ter. f-e."láia c.amb:.ar-me·Ja pzr beJa ca& de yo. -Bueno -ro.-:esr6 el top-. .&le. pero a /ruca de que me des Ja lu!fi cn:h. -IB;en.f -exclamó apa.stonau el japo. Asinas que ral e.orno eban clito. el japo (entregó la e.oda a) top y iste le dio la iY.sra. El ;>tpo se ~-edó eslujerniau. no teneba Jl:3rolas del que yera. biyer per pr-.mera be;> , ·o unachma.ba que esta.sen asinas las c.olors, pensaba ~e tor yrzra d:ferm. Vera impresiona.u. é1e be3 que gqpso pe1cl. SU':fl- nueba ~,>--~ El rop :-e:-.eba. ..:na e.oda que antes no teneba.. pero a ln.!ca de la SU':fl- b!ST'a. F.sra q...ie yera. un ~j!O prou alli.)'.), pero que ~ nunca no eba balorau. ratrner. per naixer c.on el d6n de la bista. Pz.nsaba que no la emplega.rla.. ~que :'e!'o el cambio cadag<m se'n bayó pel su~ ca.mil\. La faloria no cli3 S1 se rorn6n a biyer. talm~ el top s an"epentiría d'el cambio tan mal que eba feto. y el bayó a biyer <ye un "de.;ir" ) a beyer si le !"ornaba la b!S!'a. ü :-aJmm el top no biyó que fes un mal traro ~ ta qu~ ~ba la 'o:s:"a. S1 a.iasi mem~ yera n'a e.scureldat de las suyas galerías. Sla. co:no eshl5. ra la chen esti6 un mal trato; d'ast1 la expresión "c.amb.:a.r gceJas pzr cada'. ra referir-se a un mal trato. a una. tomadura. de pelo. Segunre.s es:-a. fa.loneta chistabina. dende a la be3 dica es nuestros d!a.s es _y.pos beyen y son escodaus. mienlres que es tops son jiegos.

O ganador d'o concurso ta fer una chambreta ta Nogará ha estau D avid Castillejo, alumno de a escuela d'aragonés, con a chambreta: 100 % cultura trilingüe Pasa-te a mercar-te-la ascapel

0

;

!

Conduze-te agora a O ESPIELLO y colabora en a espardidura de #'aragonés 5 euros / 4 numers Nombre y apellius

DNI

Adreza Poblazi6n Tresta/lo postal

Telefono

Domiziliazión bancaria Entidat Ofizina

o.e. Cuenta ____________l ____________J______________L __________________________________________Siñadura (lmpreszindible) Nimbía ista conduta ta /'Asoziazión Cultural Nogará trestal/o postal 4.141 - 50.080 Zaragoza, u a trabiés d'o correu eletronico: asoziazion@ nogara-religada.org Os datos recu//ius en Í$IO conduta son confidenzia/s. Tiens drei10 a demandar que le sigan consul1aus, au1ualizaus u anulaus.

35



Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.