CHERNÓBYL / 1986 - 2016CHERNÓBIL FOREVER U TS’ÍIBIL JU’UNIL U BIIMBAL MÁAK METNAL de Alain-Gilles Bastide XBáaxal paal atómico Jump’éel ts’íib utia’al Aj ts’íib Youri BandajevskiMAYA Édición : Photographisme-Photomorphisme • Paris Traducción CASTELLANO > MAYA:Feliciano Sánchez chan Fundador en 2008 y profesor hasta la fecha, de la Escuela de Creación Literaria en Maya del Centro Estatal de Bellas Artes de la Secretaría de Educación del estado de Yucatán. Ha coordinado la publicación de 13 libros sobre narrativa maya a través del proyecto Continui- dad de la Memoria Colectiva del Pueblo Maya de Yucatán. Traductor de textos literarios y diversos como la Declaración Universal de los Derechos Huma- nos, la Constitución Política de los Estados Uni- dos Mexicanos y publicado por el Senado de la República en 2011 y de diversos textos literarios. Fue profesor de Creación Literaria en Lengua Maya del Programa de Formación Continua en Lengua Maya, por la Dirección de Educación Indígena y la Universidad de Oriente, de 2010 al 2012.MAYA Traducción FRANCÉS > CASTELLANO:Vicent Ballester García Profesor de Educación Secundaria, especialidad Filosofía, en Valencia (España). Prepara su tesis de Doctorado sobre la obra de Cornelius Cas- toriadis. Organizó en la Universidad de Valencia, el ciclo de debates «Los costes de la energía nuclear». CHERNÓBIL FOREVER XBáaxal paal atómico ERA UN DÍA TAN BONITO …Es un día soleado. La piedra duerme su sueño de piedra. El mundo permanece en su habitual indi-ferencia. Un hombre que envejece medita sobre su muerte ineluctable. Acaba de sentir la caricia dela cincuentena y se dice que, definitivamente, ya no hay más tiempo que perder: y sonríe cuando selo dice a sí mismo, porque es una evidencia. Es una evidencia en forma de cincuenta y cinco tacos,que debe asimilar. Aunque nunca es tarde si la dicha es buena. Aunque sea para hacer un niño, odejar que un niño le haga.Total, el feliz muchacho madurito se entrega a los primeros rayos de sol deprincipios de verano. Y entonces, de repente, vaya usted a saber por qué: Chernóbil … Sí, pero no...la muerte, el pensamiento de su feliz muerte… Sí, pero no... ¡Chernóbil, pensamiento desgraciado,reverso de sus pensamientos felices! Escapar de la muerte... él que creía -- y el disfrute del sol ayuda-ba -- haber cumplido como para considerarse un producto caducado... Pensaba con íntima y serenaconvicción que podría, en el sentido más divertido y común, dárselas de haber pasado por esta tierracomo quien sube a un carrusel en la feria. ¡Chernóbil! Su pensamiento patina … No se trata ya de élmismo, de ustedes, de los otros … Es la especie la que está pillada … ¡Esta puta especie humana!¡Y él también lo está! Es ella quien le asfixia, le oprime y le anula: ¡la especie humana, que no se dacuenta de que Chernóbil es el primer acto de SU SUICIDIO! Jean-Pierre Dupuy - 20 junio 2014 / CHERNÓBIL FOREVER. Reseña de lectura. Photogramme - Simulation de l’explosionCHERNÓBIL-Ucrania-26 ti’ abril tu ja’abil 1986 unjaats xoknáalo’ob ku kaambalo’ob tu yóok’lal le ba’ax ku ya’ala’al nuclearo’, tu ts’áajubáa u yiliko’ob wáa ku beeytal u ts’áako’ob u muuk’ jump’éel reactor chen ma’ xaan ka’ xi’ik u muuk’ le sáasil beetik u meyajo’, ka’ tu beeto’ob u wáak’al le reactor No. 4 ti’ le Nuclear Power Plant ti’ Chernóbilo’. Ichil jump’éel hora 23 minutos 49 segundos, ka’aj púuts’ tu k’abo’ob ba’ax ku beetiko’obe’BOOM!!! Ku wáak’al.Bajun ba’al u kanmaj wíinik, u miatsil yéetel u yits’atil, bix u yilikubáa tu táan kuxtalil, tuláakal uyóole’ naayal u yóolo’ob ka’aj wáak’ Chernóbil. Le loobil tu beetaj yóok’ol kaab yéetel u kuuchtu yóol wíinik úuchik u wáak’alo’, tu bisa’aj tuláakal wíinik yóok’ol kaab u jel na’at u kuxtal.Xu’ul ti’ le úuchben lu’umkabila’. Súuto’on “chernobilianosil” Survol du réacteur N°4 explosé - Anonyme (…) yéetel in wet meyaj Legassov xik’nalnajo’on yóok’ol le reactor yéetel jump’éel turix k’áak’o’, yáax ba’ax tin tukuktaje’: “wáa je’ex ku ya’alik aj kili’ichkunaj yaan metna- lo’, leti’ le yaan tu táan in wicho’ob a’” (…) Vassili Nesterenko K-k’áat tukult lo’obale’ le baala’ tajan úuch úuchuk.Ba’ale’ ma’ beyi’. Le ba’ale’ káajal ku beetik. Chernóbil foreverTi’ le xik’nal tin beetaj yóok’ol tu’ux ku yooxoankil k’aasila’, bin in ka’aj in beet a wilike’ex ba’ax ma’ ilbe’eni’. Ichil uch’ench’enkilil le oochelo’obo’, bin in ka’aj in tsikbatte’ex ba’alo’ob jaajtak tu yóok’lal Chernóbil.La k’ajlayo’oba’ ti’ kaja’an tu tuukul máax’ob tu kuxtato’obe’ – - wáa máax kex u yojel ba’ax ku taal u k’iine’ tu k’ubaju kuxtal – ka’alikil u kaxantik ma’ máan tu paach le noj loobo’. K’ajlayil yaan tu tuukul le aj tup k’áak’o’ob táak-pajo’ob jach tu káajbal tia’al u tupo’ob ka’acho’, yéetel tu tuukul tuláakal le aj «Liquidadores» tu molo’ob uxéexet’al le noj kúuchilo’, ka’ tu beeto’ob jump’éel pak’il muknáal utia’al u k’aliko’ob.Leti’obe’ “Aj loj wíiniko’ob”.Wáa ma’ tu yóok’lalo’obe’ min bejla’a ti’ kuxa’ano’ob chen ka’ajaats ti’ óoxbúuj u lu’umil Europa je’ex kuxlik le 9 millones conejillos deindias (ba’alche’ wíiniko’ob) láayli’ kaja’ano’ob te’ «Laboratorio del infierno», k’aaba’ta’an xan bey «Triángulo de la Muerte». K’ajla’yil wet’a’an Yáax ba’ax tu beetaj jo’olkaano’ob péeksa’abo’ob jach táantili’ u yúuchul le noj loobila’, u tokmoltik tuláakal oochelo’ob wáa u cha’anilo’ob táab- sa’ab tumeen kajnáalo’ob ti’ ba’ax wáak’o’ wáa ti’ je’e ba’alak tu taasaj tu paach u wáak’alo’. Máanab oochelo’ob, je’e ba’alak nu’ukulil u ch’a’abal oochelo’obe’, láaj to’ok ti’ máake’ ka’ ju’utij. Ma’ chen mixba’ali’. Jo’olkaa- no’obe’ chen táan u ts’o’okbesik u tusbel aj páaybej k’atuno’ob noj chíim- polta’ano’ob yéetel u noj jala’achilo’ob URSS, máaxo’ob jets’ bix kun beetbil tia’al u luk’sa’al ti’ kaaj tuláakal u chíikul le loobilo’. Leti’ u yáax péektsilil le yaaltáambáaylo’. Ko’one’ex tsáakbáa tukult kex chen junsúutuk buka’aj u kéekel óol, u ko’oko’bej yéetel buka’aj sa’atik u yóol wíiniko’ob, tuláakal kúuchkabalo’ob, tu táan jo’olkaano’ob ku tokiko’ob yéetel u ku sa’atsiko’ob tuláakal oochel ts’o’ok u ch’a’ak kaaj tia’al ma’ u tu’ubsik ba’ax ku yilik. ••• U mola’ayil jk’atuno’obe’ tu béeykunso’ob. Tu láaj tokch’a’ato’ob u k’ajlay kaaj. Mina’an, wáa jach chéen wáa jayp’éel u wíimbal u púuts’ul máak ti’ le noj loobil yaano’, bix pach’lik u tsóollil kisbuuts’o’ob, u múumuch’al jo’olkaano’ob, wakaxk’áako’ob yéetel cheemil ja’. Mix jump’éel wáa chen wáa jayp’éel u yoochel bix u jóok’sa’al kajnáalo’ob. Mix bix bisa’abik u pik- tunil jmeyajo’ob yéetel k’abtuuno’ob. Mix u púuta’al chen mina’an u xuul máaskab, sa’am, cemento, tia’al u beeta’al u jach nojochil yéetel jp’a’astajil muknáal yóok’ol kaab. K’a’abet u pi’ixil Chernóbil tu táan u paa- kat yóok’ol kaab. Ma’ najmal u p’áatal u chíikul le metnalilo’. Úuchak u loobiltik u yóol kaaj. Yéetel u beetik u ch’a’ap’ekta’al poder atómico. Ka’ tun tin tukultaje’ wáa mina’an wíimbalo’ob ti’ ba’ax ts’o’ok u yúu- chule’, ma’ xaan wáa yaan u yantal tu yóok’lal ba’ax ku taal u k’iini’. “¡K’al u jool julub sáasile’ ka’ ka’a weenkech!Táan u yelel u kúuchil in meyaj. Ma’atan in xáantal ts’o’ok in suut…”bey tu ya’alaj aj tupk’áak Chichenok ti’ x Elena, u yatan, le ka’aj jóok’ tu yotoch las 1h 30 ti’ uáak’abil 26 ti’ abril, tumeen t’a’an ka’ xi’ik áantaj tup k’áak’.(…) bey je’ex yanile’ bey jóok’ik, chen yéetel u xmáank’in nook’, ma’ yéetel u nook’il u meyaji’,tumeen mixmáak tukult wáa bey kun úuchulo’. T’a’ano’ob u tupo’ob jump’éel k’áak’ chen beyje’ex suukile’ (…) Elenae’ ku tsikbatik beya’… *Wáa jaytúulo’obe’ na’ako’ob yóok’ol le wáa jayxóot’ u yóok’ol le central p’áatalo’, tia’al u ka-laantiko’ob ma’ u t’a’abal xan tu yóok’lal le asfalto yaan yóok’olo’. Tajan chokoj, chokoj. Káaju t’a’abal xan le asfaltoo’. Ku tíitikcha’tiko’ob ichil u joolil le reactor wáak’o’, u xéexet’al gra-fito pu’ul tak tu’ux yano’obo’. Te’ej kúuchilo’ mina’an u nu’ukulil u p’i’isil beyka’aj radiación kuk’amiko’ob. Te’elo’ ma’ unaj u p’áatal mixmáak junsúutuki’, mix junchaansúutuk ti’ junsúutuk.Mix juntúul wíinik unaj u yantal te’elo’.Yanchaj u muk’likuba’ob bul áak’ab. Jo’ p’isibk’iinil táano’ob yéetel, kex ti’ ku bin u kux-talo’obi’. Las 7 ja’atskabe’ ka’aj bisa’abo’ob ti’ u túumben kúuchil tsáak Pripyat. Booxta’ko’ob.Bey che’ ela’ane’. Chúukchaja’an u jobnelo’ob. Chuup u wíinklalo’ob. Chen p’el chika’anil uyicho’ob. Xuupulo’ob ba’ale’ k’aja’an yiik’o’ob. Le ooxol tu kucho’ob tu jobnelo’obo’ tu beetaj ma’u yu’ubiko’ob u chokojil le k’áak’o’. beyo’ob jump’éel pila’e’, ma’, residuos atómicos. Xchukulbisa’abo’ob tak Moscú, tu najil ts’aak No. 6, tu bejil Chtchoukinskaïa, tu’ux láaj kíimo’ob,ba’ale’ xta’akumbáayle’ p’a’ato’ob ya’abach súutuk ya’abach k’iin tia’al u yila’al ba’ax kiinso’ob.Oyol óol.Leti’obe’, beyo’ob mejen ba’alche’ tu’ubo’ob tu puksi’ik’al fuego atómicoe’. Leti’ u yáax jmeeyju-lo’ob yéetel jo’olkano’ob kiinsa’ab tumeen Chernóbil. U aj toksajilo’ob wíinik yóok’ol kaab. Ma’tu cha’ajo’ob u k’uchul k’áak’ tak ti’ u láak’ reactoro’obo’, bey úuchik u tokbesiko’ob u yúuchuljump’éel tajan nojoch loobil atómico, mixmáak ku k’uchul u tukult ba’ax u kuuch.* Voices from Chernobyl – The Oral History of a Nuclear Disaster by Svetlana Alexievich, translation and preface by KeithGessen – Picador 2006 pp.5-6 Infographie: Javier Sicilia Kiev 7 ja’atskabk’iin Source: ONU Lajun ka’ak’aal máax táakpajo’ob te’ yáax Universidad de Verano ti’ Chernóbil (Kiev, Ucrania - 22 tak 28 ti’ agosto ti’ 2005), xo- knáalo’ob, aj xak’alna’ato’ob yéetel máax jo’olbesike’ na’ako’ob ti’ jump’éel kisbuuts’ bo’ola’an tumeen ja’ala’ach (Chernobyl lnter Inform, en Kiev) máax kalaantik bix u yokol xíimbatbil u kúuchil le noj loobila’. Bey je’ex unaje’, aal le ch’enchen- kilo’. Jach bey je’ex u yila’al te’ej oochelo’. Kin tukultike’ nu’uk k bin. Yaan kch’a’ak u yoochel ba’ax ma’atech u cha’abal u yila’al. Le máax bisik le kisbuuts’o’ tu ya’alaj yaan kjóok’ol tu bejil le noj loobilo’. Tia’al u jets’ik k óole’ tu ya’alaj yaan kjáan je’elel uk’ jump’éel chokoj uk’ul te’ej bejo’. 132 kms yóok’ol jump’éel toj yéetel táatax nojbej tu yáam k’áax, jóo- Le súutuk oochelil ba’al mina’an.jochil yéetel ch’ench’enkil. Chen ja’alil u kilim kisbuuts’e’. Yaan súutukchan jats’uts u jáal bej, beytúuno’ ku beetik in tukultik bix wal tu káajbal u Photogramme - Reportage sur Tchernobyl - ARTEja’abil 1986e’, bix wal ka’ach jach úuch, chen ja’alil k’áax ku k’iinankile’.T ch’aktaj wáa jayp’éel carreta beeta’an yóok’ol u táanche’il kisbuuts,alkuch u bin yéetel che’, ku balak’ yóok’ol nukuch kóokoch neumáticos,ku bin u jíilta’al tumeen ts’íimin. Tu chi’ k’áaxe’, wáa jaytúul kolnáalo’obe’táan u moliko’ob kuuxum che’. Yaan seten ya’ab u jejeláasil, beyo’ob uwéewelil k’iine’. Tu jáal le bejo’ mejen paalale’ ku beetik u k’abo’ob ti’to’on. Táan u ki’iki’ che’ejo’ob.Ku máan wáa jayp’éel k’iine’, 27 ti’ abrile’, u piktunil kisbuuts’o’ob yée-tel tanques je’elso’on. Tuláakalo’ob ti’ ku bino’ob te’ej centralo’. Le kenéemeko’ob te’ej kisbuuts’o’obo’, tuláakal ku tíitkubáa, chi’ichnako’ob,xchukul u máano’ob, ma’ jeets’el yóolo’obi’, bey ma’atan u kaxtiko’obba’ax u beeto’obe’, ku p’áatalo’ob chen wa’atal, bey wa’ak’a’antuune’.Yaane’ oka’ano’ob ichil chuybil saknook’, yéetel u k’oojil u yicho’ob,beyo’ob je’ex le ku jóok’ol ichil u cha’anil Guerra de las galaxiaso’.Jelekbalo’on tia’al kts’áak bej ti’ u oiktunil kisbuuts’o’ob ku suuto’ob,táan u bino’ob Kiev. Tajan ya’abo’ob. Le yáaxo’obo’ ti’ ku bin paalali’.Le ku taalo’ob tu paacho’, na’tsilo’ob jak’a’an yóolo’ob, táak’untak’o’obtu néenil le kisbuuts’ ka’alikil u ts’áakubáa ma’ u sa’atal u paalil tu táanu paakat.Tu táan yicho’obe’ yaan jump’éel nojoch k’áat chi’ mixmáak úuchak unúukik, ma’atan u na’atko’ob ba’ax ku yúuchul, ja’alil ko’oko’ bejile’…ma’ saajkili’, jak’ óolbiltsil yaan tu paakato’ob.Jump’éel jak’ óolbiltsil xiixkúunsik ba’ax kin wilik. Bino’on tak yóok’olcincuenta kilómetros. Beje’ tu béeyili’ tojil yéetel jóojochile’.* Flight distance (straight line) 93 km Check-point Juntúul máax sijnal te’ej kaajo’ ku tsolikten beya’:U kúuchil tu’ux ku xak’alta’al u yokol máak te’ej kúuchilo’ oli’ mixmáakyaani’. Utia’al máaxo’ob tu líik’sajuba’ob yéetel ya’abach k’áajsíis yéetel “Wey ku p’o’obol tuláakal le kisbuuts’o’ob ku jóok’ol te’ej kúu-vodka utia’al le “xíimbalo’” oli’ istikyaj u yéemelo’ob te’ej kisbuuts’o’. chil tu’ux úuch le noj loobilo’. Te’ej chan naja’ ti’ yaan máaxo’ob ts’a’an tia’al p’o’oki’. Yaank’iin ku beeta’al u p’o’oko’ob ya’ab uKo’one’ex ch’a’ak k iik’… téenel tia’al ka’ cha’abak u jóok’ol. Ku ts’o’okole’, je’el bixe’ ku cha’abal u jóok’olo’ob kex le nu’ukulil u p’i’isil wáa mina’an uKo’one’ex ch’a’ak k iik’, ko’one’ex jets’ik k óol. Le tu’ux k’ala’ano’ yaan taankasilo’ ku ya’alik ma’ unaj u jóok’oli’. Le un’ulil p’iisa’ láayli’ u30 km u súutpach, yaan min kex jump’éel písibk’iinil u bin k k’uchuli’. ma’alob u meyaje’, ba’ale’ bejla’e’ chen ku p’i’isil buka’aj u taan- kasil, ts’o’ok u p’áatal ma’atech u p’o’obol. Chen ja’alil wáa jachTuláakal ba’ax ts’o’ok k ojéeltik tu yóok’lal Chernóbile’, ku yajsik k tuukul tajan k’a’abete’. Je’el u ya’ala’altech ken suunakeche’…”yéetel ku beetik k yaanyan. Le dosimetroso’ súutmansúutukile’ ku bee-tik bey táan u p’isibe’. Ba’ale’ mixmáak na’at wáa chak yajil tumeen Ku ts’o’okol kxupik yáax jump’éel café atónimoe’ na’ako’onma’atech u xáantal ken xu’uluk u juum. tuk’aa’téen te’ej kisbuuts’o’. ¡Ko’ox! Ko’ox yáax xíimbaltik NPPTu kaajil Pripyate’, tu jo’ololje’, u kajnáalilo’obe’ láayli’ u k’amiko’ob kex (Nuclear Power Plant de Chernóbil), u noj chíikul yéetel u noj tich’il industria ató-ma’ tu yojéelto’obe’ u piktunil ya’abil ti’ le beyka’aj radiación a’ala’an mica URSS.unaje’. Tak le jala’acho’obo’, ichil u saajkililo’obe’, u yóolili’ob u tuso’obkaaj u tia’al p’aatal ma’ u yojéeltik kaaj ba’ax ken u beetej. Tia’al ma’a beetiko’ob u chokotal u pool kaaje’, tu ya’ala’ajo’ob ma’ ka’ana’an uláaj jóok’sa’al kajnáalo’ob je’el bix tu yáax jets’ajo’obe’. Tuláakal ba’axtu yóotaj u beet u jala’achilo’ob kaaj yéetel u kajnaalilo’ob tia’al u ka-laanta’al paalale’, we’et’ tumeen le noj jo’olkaano’obo’. Chen ba’ax tuya’ala’ajo’obe’, chen bin tu yóok’lal kux óolale’, najmal u k’a’alal paalaltu najil xook, ma’ u cha’abal u jóok’olo’ob, mix u p’a’atalo’ob tu juunal.Ba’ax jach ka’ana’an a beetike’exe’, láaj k’ale’ex kisneb yéetel p’o’ex ulu’umil naj.Wáa ka’ wilike’ex wáa ba’ax jela’ane’, ma’ a ch’a’ake’exsaajkil, ¡láaj ma’alob u bin!Ichil le k’iino’ob je’el kaajo’ kalaanta’ab tumeen aj k’abtuuno’ob yéeteltumeen u mola’ayil jo’olkaano’ob. Ma’atan kje’elel te’ej kúuchil ku k’aaba’tik Chernóbil 2 ku chíikpajal txts’íiko’. U jaajile’ le máax bi-sik le kisbuuts’o’ mix chen ka’ u chaambelkuuns u bin. Ku chíikpajal u antenasil Duga-3. U chicha-nile’ (90 m u ka’anailil yéetel 250 m u kóochile’) ts’o’ok u láaj pa’abal tumeen okol konik máaskabu kuchmaj radiación. (Ver LA ZONA de Guillaume Herbaut). U nojochil (yaan 150 m u ka’anaililyéetel 400 m u kóochil) láayli’ ti’ yaane’, ti’ ku yu’ubik k’ubent’aano’ob ma’ bíin u na’ati’. U chíikpajalle antens tu chúumuk k’áaxo’, ku yáantaj tia’al u na’ata’al beebeytako’ob. Tia’al máax ku tukultikma’ jaaje’, ts’o’ok k okol ichil u kúuchil wa’apáach’. Ba’al mina’an u p’iis.Táant k okol tu puksi’ik’al u kúuchil yaaltámbayle’. Yaaltáambal yéetel jump’éel ba’al mixjuntéen ila’ak, tu’ux ma’atan u béeytal a ta’akikabáa ti’ u yóol u ts’oon juntúul aj núuptáambal ma’chika’ani’. Mina’an tu’ux u ta’akikubáa máak, mix yóok’ol lu’um, mix yóok’ol ja’, mix chen ti’ iik’.U noj a’almajt’aanil jo’olkano’ob yóok’ol kaabe’ nu’uktik le yaaltáambáayla’, le k’iin ka’ajbeeta’ab u antenail Duga-3 tu ja’abil 1960e’, leti’ le k’aj óola’an bey “guerra fría” U k’iinil M.A.D.(Mutual Assured Destruction). U séebil ka’ in wa’ale’, lela’ u k’áat u ya’ale’, le máax ichil le ajyaaltáambáaylo’ob kun yáax wak’ik jump’éel bomba atómicae’, yaan u pu’ulul yóok’ol u láak’o’obu jeelintej. Lela’ bey táan knu’uktikbáa yéetel u tuukul dinosurioe’, tia’al ma’ u paklan kiinsikubáayóok’ol kaab kex u yojel, MAD u k’aaba’ ich inglés, ba’ax u k’áat u ya’al CHOKOJO’OLAL.U nikchajal URSS chen p’elak jo’op’éel ja’ab wáak’ak Chernobile’, tu beetaj u k’expajal u noj tuuku-lil jo’olkaanil. Le túumben tuukulil nu’uktik yaaltáamba’il bejla’e’ ku k’aaba’tik N.U.T.S (Nuclear Uti-lisation Target Strategy). Jump’éel u nu’ukulil ba’atele’ chen úuchak u béeytal u k’a’abetkuunsa’altumeen le noj máak’táankaajo’ob yaanti’o’ u tia’al u objetivos estratégicos. U noj tuukulil yaaltáam-baile’ p’áate’ ku bin ba’ate’ ma’ayli’ kaxta’ak ba’ate’ ti’e’. T’aalkab a’albile’: jump’éel noj méek’táan-lu’um ku ts’áaktubáa u páajtalil u pulik jump’éel u nu’ukulil ba’ate’ atómico tu yóok’ol le kaaj kutukultik k’a’ana’an tia’al ma’ u loobita’ale’. NUTS, ich inglés, ba’ax u k’áat u ya’al SATAL ÓOL.Tia’al ksuut t’aan tu yóok’lal NPP, le ka’ tch’aktaj u ts’óok le máaskabsuumo’ob jatsmilo’on ti’ u kúuchil tu’ux úuch lenojoch loobilo’, le ba’al kin w’alik mina’an u p’iiso’ ku jach jajachajal. Utia’al a tukultike’ex beyka’aje’ kin k’áatikte’ex ka’ ats’áa’e’ex juntúul Pitufo yóok’ol jump’éel refinería petróleo. Lela’ ku béeytal kketik yéetel wa’alik juntúul máak yóok’ol lerefinería atómica xúump’ajta’an tak tu’ux yaano’ona’. Wey ichil le u serenk’áatil jobonmáaskab, lo’olo’och yéetel táatab-nutsano’, wáa ka’ p’áatko’on yéetel u tuukulil ts’alabju’un beeta’an tia’al u che’ej máake’, yaan u beetik u k’a’ajalto’on ukisbuuts yéetel u kúuchil u meyaj Gastón Lagaffe.Beyo’, leetene’ wáa chen ka’ jáan jóok’ok u mola’ayil Mad Max (James Mc Causland / George Miller) ka’ taalako’ob uxak’alto’ob le kisbuuts bisiko’ono’ ma’atan u ja’asik k óol. Le beya’ miatsil wáa, wáa tutuskustalil. Yiknal le reactor, bey ol ku sa’atal tu táan kpaakato’, ku tijil u jool kni’, ichil kkaale’ ku jáats’bal u book máas-kab. Le k’aak’as ba’alche’a’ noj kiimpaja’an, ba’ale’ kuxa’an. Táan u nóok’. Wáa táan u jéenkal. Wáa táan uxmukulk’eyaj. Ku jaantik le luuk’ pixik u táan yich ka’an ti’ u paakato’. Yaank’iin ku kiilbal u jéenkal. Mantats’ uxmukul léets’bal. Ichile’, táan u mumusjaantik le took’il pak’ mukmajilo’. Ma’ xulbe’eni’. U ts’ooke’, beyla’alajkilmina’an u láak’ ba’ax jach sajbe’entsil je’ex juntúul k’aak’asba’al kiimbesa’ane’.Wáa jayp’éel u yoochel juuntlil tin babalcha’antaj ka’alikil in líik’sikimbáa tia’al in bin in xíimbalte’, táan u k’ak’at-máan tu táan in paakat. Tu paach le yáax jo’olkaano’obo’, 800,000 máako’ob meyajnaj utia’al u beeta’al lenojoch pak’il muknáal yóok’ol yéetel tia’al u púusta’al u taankasil. ¡800,000 jo’olkaano’ob! K’a’aba’ta’abo’obbey mejen “ya’ax máaskab wíiniko’obe’” páayt’anta’abo’ob meyaj tumeen u mola’ayil jo’olkaano’ob URSSyéetel lobby internacional del átomo, kex tumeen u yojéelili’ob yaan u kíimilo’obe’e. bisa’abo’ob tia’al uts’áakuba’ob u xu’ulso’ob ti’ Chernóbil.K’aaba’ta’abo’ob los “LIQUIDADORES”Taasa’abo’ob ti’ tuláakal u méek’táankaajil URSS. Aj meen pak’o’ob, ingeniero’ob, aj xik’nal tulixk’áak’o’ob,aj táan óol cheemo’ob, aj ch’ot kisbuuts’o’ob yéetel wakax k’áak’, aj páan jobnel lu’umilo’ob, aj báabo’ob, ajkon ja’il káaltal yéetel ix kontsubulo’ob… yaan u p’áatalo’ob tu kúuchil le noj loobil junsúutuk, wáa jayp’isk’ii-nil, wáa jayp’éel k’iin, wáa jayp’éel winalo’. Lela’ yaan u xáantal tu yóok’lal tu’ux kun ts’aabil meyaj yéetelba’ax ken u beetej. Ku ts’o’okole’ ku su’utulo’ob yéetel ku tu’ubsa’alo’ob tu náanach kaajalo’ob tia’al ma’ uyila’al yéetel ma’ u yojéelta’al ba’ax kiinso’ob. U piktunilo’obe’ ku luk’sa’alo’ob tu kúuchil le noj loobila’, ma’xáanchajak su’utuko’ob ka’aj kíimo’obi’. Te’ej ja’abo’ob táan u wáak’alo’ u piktunil máako’ob kíimij. Ku máanjunk’aal ja’ab úuchuke’, kex 350,000 máako’ob mina’anchaj wey yóok’ol kaabe’. U láak’o’obe’ láayli’ u bin ukíimilo’obe’.K ojel ba’ax ku ta’akik le nojoch pak’il muknáala’, ba’ale’ ma’ k ojel ba’ax ku ta’akiki’. Ka’ap’eel t’aanil kunaktáantikuba’ob tu yóok’lal le combustible atómico, le serenk’áat ba’alo’ob niikil tajan k’aas u taankasil,mixmáak bíin béeyak u xaka’altik yéetel utso’. Yaan wáa kex jo’otuk’aal toneladas, oli’ u ya’abil le 192 tonela-das bu’ut’ ichil le reactor tia’al u yáax beeta’al u meyaj ka’ ila’ak bix kun bin ti’o’. wáa kech chen wáa jayp’éeltonelada, wáa chen wáa jayp’éel kilo, tumeen olak láaj wéejek le súutuk ka’aj wáak’o’.SARCÓFAGO: u moots u k’aaba’e’ u k’áat u ya’ale’ muknáal tu’ux ku ts’a’abal u wíinklal máax ma’ taak utóoka’ali’, ku beeta’al yéetel jump’éel tuunich ku tukulta’al ku bin u xu’upsik u wíinklal. (…)Wey Chernóbile’, u kúulpach ku yúuchul. Leti’ le wíinklal yaan ichil wáa le kimen jaantik le muknáala’. 200 m u súutpach jomchaja’anil u yóok’ol le nojoch tuunil naja’. Jump’éel nojoch jool tso’ok u beetik.Yaan u tuukulil u beeta’al jump’éel nojoch muknáal yóok’ol le nojoch muknáala’. Ba’ale’ ku jóok’sa’alu taak’inile’ tu séebil ku sa’atsa’al tumeen jala’aco’ob ookolo’ob. Ku tso’okole’ je’ex u máan k’iine’bey u jach talamtal u kaxta’al liquidadores wáa máaxo’ob u k’áat bin meyaj tu t’aan yóolaj te’ej kúu-chilo’. Ba’axtúun. Chernóbile’ jump’éel loobil p’aatal wáa paachil. Wáa jump’éel noj sajbe’ent-silil ku taal u k’iin. Anatoli Alexandrov, le aj its’at jo’olbeso’, tu ya’alaje’ le rector beya’, leti’ bin ujach no’oja’anil mix bikin beeta’ak. “Úuchak tak u béeytal kbeetik tu chúumuk Plaza Roja”, ku t’aan.Ma’ chen lelo’, tu ya’alaj xane’, u yits’atil xaak’alo’ob bin beeta’abe’ tu ye’esaj jumpéel nojoch loobilbey je’ex le ts’o’ok u yúuchulo’, chen bin juntéen ichil 2,000.000 úuchak u béeytal u yúuchul. (Ichil130 millonese’ jach tsaaj yaan u yantal juntúul máak náajaltik buulil ichil junp’isk’iinil. Ba’ale’ mina’anka’ach buulil URSS. Ma’ béeychaj u yojéeltiki’)P’áato’on junsúutuk tu jo’ol u táask’áan le k’oja’ano’… bey je’ex tuláakal máax ts’o’ok u xu’upsik ukuxtale’, beey u bin u xu’upul xan leti’. Je’ex u piktunil máaxo’ob beeto’, táan u muk’yajtik u “xchukulch’íijil”, jump’éel u chíikul jach suuk u yila’al le ken seten k’i’itpajak ya’ab le radiaciono’. (Jump’éel ba’alts’o’ok u yáax ila’al bix u beetik k’aas ti’ máako’ob wáa ku xáantal yáanal radiaciones, le ka’aj pu’ulbomba yéetel Hiroshima yéetel Nagasaki). Lela’ ku kíinsik máako’ob yéetel jump’éel k’as chowakyayaj muk’yaj, ku xáantal wáa jayp’iisil k’iin wáa jayp’éel ja’ab, ba’ale’ juntakáalili’ bix u kiinsaj.(…) “Láaj chaknuul u baakelo’ob. Ku bin u láaj yáalal u wíinkalo’ob. Tuláakal u paach… je’el u béeytalu ma’achal u baakel u t’e’et’o’obe’. Kin jupik in k’ab in pixmaj yéetel jump’éel guante tia’al in ts’akik, leken in jóok’se’… kin jóok’sik xan u xéexet’al u baakel ku bin u júutul. U baakel ku bin u júutul yéetel utu’utal. Ba’ale’ k’aja’an u yiik’ ti’ bix u yanil. Úuchak chen ken jáan kíimik” (…)Tu séeblakile’, peeksa’ab u piktunil aj páan jobnel lu’um taasa’abo’ob tak tu’ux ku meyajo’ob ichil tuláa-kal u méekt’aanlu’umil URRS, utia’alo’ob u páano’ob yáanal le reactor ts’o’ok u wáak’alo’, ya’abachnukuch joolo’ob tu ts’u’ lu’um. Ba’ax ku kaxta’ale’ u yoksa’al yáanal jump’éel u nu’ukulil u síiskuun-sa’al le lu’um yéetel nitrógeno líquigo u tia’al u yila’al wáa ku béeytal u tu’upul u k’áak’il. Jach tajank’a’ana’an u yila’al ma’ u po’otol le pak’o’ob tumeen le ba’ax ku k’a’abetkuunsik le reactor utia’al umeyaj le ken seten chokochajako’, u tia’al ma’ u k’uchul tak tu láak’ máabeno’ob chuup yéetel ja’. Tajanka’ana’an u meyajta’al séeba’an, u séebil ku páajtal. Xchukulcukul meyaj ku beeta’al, ku ts’o’okole’píitmáanja’an ooxolil, beeyxan le radiactividado’. Unaj lo’obal, juntúul máak chaknuul u ka’analil uwíinklal, mina’an u k’oojil u yiche’, chen junchaansúutuk unaj u páan; unaj u jóok’ol u biimbal tu kaajaltu séebalkil, ba’ale’ yáax najmal u jajalt’aantik ma’atáan u tsikbaltik ti’ mixmáak ba’ax ts’o’ok u yilik, umachmaj u ju’unil u tooj óolal ku meyajti’ tia’al u ye’esik máaxi’:ruso ka’aj taalil, ku suut bey chernobilianoe’. La sarkofago finitas. La lastaj likvidintoj subskribas sian verkon. Ichil 600,000 yéetel jump’éel millón “liquidadores” meyajna- jo’ob utia’al u mu’ukul Chernobil. Le je’ela’ ma’ líik’sa’ab u ts’íibili’ mix jach jaytúul, u jala’achilo’ob URSS, ONU, OMS yéetel OIEA ku ta’akiko’ob. Ma’ jaaj wáa yan- chajo’obi’. Wáa ku éejenta’al yaano’obe’, yaan xan u chíimpolta’al chen túux- ta’abo’ob kíimil. U t’aanil u túuxta’al aj jo’olkaano’ob kíimile’, je’ets’ tumeen nukuch jala’acho’ob. Mina’an máaskab nu’ukulo’ob utia’al u ja’abal u kúuchil loobil. Tuláakal máaskab wíinike’ k’aschajij. Beytúuno’ oksa’ab tu jeel, chen wíinik, wíiinik. Mina’an mix u piix u k’abao’ob táan u moliko’ob u xiixel le ba’ax wáak’o’. Juntaats’ u jáapiko’ob u sa’amil le lu’um unaj u mukiko’obo’. Beyo’, ma’alob úuchik a xokik: ¡U mu’ukul lu’um! Tuláakal u táan yich lu’um tu ts’íilo’ob u lu’umil taankaschaja’ano’. Yéetel xlo’opob, ch’akab, tractores, ku bin u balak’tiko’ob le lu’umo’. Bey je’ex u balak’to’obol su’uk ku bisa’al jaybil ti’ táankabe’ utia’al jats’utstale’. Beyo’. Ba’ale’ te’elo’ chen lu’um, pa’te’ yéetel ba’ax kuxa’an yaan ichil tak junnáab u piimil. Ku ts’o’okole’ ku na’aksa’al ichil u nukuch máabenil kisbuuts’e’ ku bisa’al láalbil ichil nukuch joolo’ob utia’al mukbil. Ma’ oksaj óolbe’eni’, masima’. Ku kúukulch’akta’al che’ob chuchuch ela’an tumeen átomoe’, wáa yaan plásticoe’ ku to’obol yéetel, ku ts’o’okole’ ku mu’ukul xan. U jach taamil ku páajtal. Ku p’o’oko’ob le najo’ob jats’k’áak’ta’an yéetel ja’ píitmáanja’an u taankasilo’. U mola’ayil jo’olkaano’obe’ ti’ ku p’áatalo’ob wenel yéetel u xmajan otocho’ob, yóok’ol le k’oja’an lu’umo’. Ku jóoyabtiko’ob lu’um utia’al u machikubáa taankas jujuykilil ku kiinsaj, utia’al u máan u mola’ayil jya’ax wíiniko’ob. Ku máan 25 ja’abo’ob t’a’anako’ob meyaj tu kúuchil Apocalipsise’, le “liquida- dores” láayli’ kuxa’ano’ob yéetel u kúuchkabalo’obo’, xúunxump’ájta’ano’ob, saata- lo’ob ich lu’umo’ob mixbik’in ku ch’a’achi’ita’al, ti’ lu’umo’ob náach ti’ jump’éel kúuchil wa’ak tumeen átomo. Leti’ob tokbes yóok’ol kaab, ba’ale’ yóok’ol kaabe’ tu tu’ub- so’ob. Máax le máako’ob ku cha’abal u kíimilo’ob jujump’iitilo’. Máaxo’ob xan, le ichil u jma’asubtalilo’ob, tu beeto’ob tuláakal utia’al u tu’ubsa’alo’ob, xuulul láayli’ u ya’alik ma’ jaajo’. Le máaxo’ob, le k’iin tu k’a’abetkuunso’obe’, tu jets’o’ob xan u t’aanil u xu’ulsik ti’ “aj xu’ulsajo’ob” yéetel tuláakal u ch’i’ibalo’obo’. Ba’ale’ mina’an ba’al utia’al u kaalantikuba’ob.Ku mukiko’ob kaajo’ob yéetel koljoses túutulis, upiktunil u piktunilo’ob. Yéetel tanque suta’an bulldozerile’,ku páana’al nukuch jool tu táan le najo’, ku ts’o’okole’ kutúulch’inta’al ichil, pa’te’ yéetel u nu’ukulil yéetel u k’ajlayil.Tu láaj jóokso’ob u kajnáalil kaajo’ob yéetel wakaxo’ob.130,000 máako’ob jóok’sa’ab tu kaajal. A’ala’abti’ob kau láaj kiinso’ob ba’alche’ob, yéetel ka’ xi’ik u ch’úukts’ontmáaxo’ob ku ts’áakuba’ob púuts’ul.Tu beeto’ob jump’éel nuxi’ pak’il muknáal yóok’ol lereactor xiixchaja’ano’. Ba’ale’ mina’an ba’al utia’al u kaalan-tikuba’ob. Mix u wíinklal. Mix u tuukulo’ob. Yaane’ ku yaw-tiko’ob ba’alo’ob ma’ jaaji’, yaane’ ku yok’ol tumeen u yojelmixba’al u beelal bajun ba’al ku beetik. U láak’e’ ku bin ut’aan likil u k’a’aytik táan u kiinsa’al wíinik.Chen futbol yéetel vodka beetik ma’ u chokotal u poolo’ob. Tu ts’éel reactor No. 4 le ka’aj Ti’ yaano’ob túuni’, tu chi’ jump’éel u nuxi’ máabenil ja’ tajan chak u taankasil, u jtúubbuuts’il reactorwáak’o’, chich u bin u líik’sa’al 5 mixbik’in u tóochkubáa ka’an. Ja’e’ ku léembale’ ku beetik u xóob le dosímetroso’. U tamaychi’reactor No. 5 ka’achi’. Mina’anten ja’il aj pulya’ajo’ob: ma’ uk’be’eni’, ma’ tu béeytal u máayta’al, wet’a’an utia’al ichiintbil. U ja’il kíimil.u t’aanil, mixtáan u taal tin tuukulbix úuchak in tsolik beyka’aj nojo-chil. Min leti’ u jach nojochil, u jachmu’uk’a’anil yóok’ol kaab, min leti’ ujach no’oja’anil, ma’ xaan xan wáaleti’ u seten ki’ichkelemili’m u jachmu’uk’a’anil. U jach jachil ti’ tuláakal.U yajil u tia’ale’, leti’ xan yaan jachnaats’ tu puksi’ik’al tu’ux wáak’o’.Tu yóok’ol leti’ bin báanal tuláakalu muuk’ le radionucleidoso’. Bejla’e’p’áat chen u jach nojoch le xtokoy-najo’ob beeta’an yóok’ol kaabo’.Leti’ xan jach tajan yaanu taankasil. Entrée du kolkoze Kuybycheva - Belarus Te’e tu súutpach kaajil tu’’ux jóok’sa’ab u kajnáa- lilo’ob yéetel tu’ux wet’a’an u yantal máak, naats’ ti’ Slavgorod, tu kaajil Bielorrusiae’, tin k’aj óoltaj juntúul máak kaja’an tu juunal tu yotoch yaan tu chúumuk le k’áaxo’. Juntúul ti’ le máako’ob ma’ tu yóotaj jóok’olo’o. Ti’ yaani’, kajakbal ichil jump’éel nojoch táankab chuup yéetel k’aak’as xíiw, chen k’áax, u yokmalo’ob u máaskabsuumil u muuk’ sáasil mixba’al u beelal yéetel koljoses xúun- xump’ájta’an. Kulukbal tu yóokbal u táankabil u yotoch ka’ tu yilaj u bin knáats’al. Mix u péek. U yicho’ob sakch’óoje’ táan u léembal. Jach tu jaajil táan u léembal. Bey sak sáasilo’ob t’aba’an ich k’iine’. Mixmáak ku taal tak wey utia’al u yile’. Yaan k’iine’ aj jo’olkaa- bo’ob, yéetel jtáanxel kajnáalilo’ob ku k’áatko’ob bix yanil u tooj óolal, ku xchukul xak’altiko’obe’, ku ka’ bino’ob. Ts’o’ok wáa jayp’éel p’isk’iinil ma’ u yil mixmáaki’. Ma’atech u taal mixmáak weye’, saajko’ob. U ts’ook u yajile’, mina’an máax yée- tel u tsikbal. Jach talam u wenel. Leti’ beetik ich áak’abe’ ku yu’ubik u toojol jk’áaxil peek’o’ob yée- tel ku t’aan yéetel eek’o’ob. Ka’ane’ jach jelpaj le k’iin ka’aj úuch le noj loobilo’, ya’abach túumben eek’o’ob ku yila’al. “Bey je’ex ti’ xtokoy lu’ume’” Ta- macase’ bejla’e’ jach ki’ichkelem, jach chocho’kil. Ma’ suunak u pe’echak’t kaaji’, tumeen te’elo’ ku léelebpakta’al bey tu’e’. “Ku ya’aliko’obe’ ti’ in taal tu kaajal k’aasil ba’ale’’’ Tu táankabil ku pak’ik ba’al u jaantej, wáa iik’ yéetel wáa ba’ax ku x-okol ts’onik. U ja’il ch’e’ene’ láayli’ sake’. Ka’ana’an u yu’ubikubáa. Sáansamal asab ka’ana’anil. U yojel ma’atan u xáantal ken kíimik. KOLJÓS KUYBYCHEVAU K’AJLAYIL KAAJO’OB MUKA’AN“Bix suukchaj u meyajtiko’ob: jump’éelbulldozer (jump’éel tanque suta’an bull-dozer) ku páanik jump’éel nojoch jool tutáan le najo’ku ts’o’okole’ ku túulch’in-tiko’ob ichil. Bey úuchik u mu’ukulya’abach kaajo’obo’. Ku yu’uba’al tak ubin u juum u pa’apajal u nu’ukulil janal,néeno’ob yéetel tuláakal u nu’ukulil najlikil u bin u mu’uxul… tajan séeba’an ubino’ob yéetel, ba’ale’ bey ba’a ma’ jaaje’,bey ma’ jaaj wáa táan u yúuchule’…”Jump’éel bix úuchik u tsikbata’al ch’a’achi’ita’ab tumeenIgor Kostin ti’ Tchernobyl. Confessions d’un reporter(Edition Les Arènes). UKRAINE: Bazar / Boroutyno / Bouda-Varovytchi / Bouliv Chakhy / Chevtchenkove / Denysovytchi / Dibrova / Fabrykivka / Gannivka / Goloubievytchi / Grezlia / Jouravly/ Mali Min’ki / Malynka / Martynovytchi / Megyliska / Narodytchi / Nova / Markivka / Noviy / Myr / Nozdrysche / Olexandry / Osyka / Pereizd / Peremoga / Polis’rivka / Sloboda / Solotyne / Stanovysche / Stare / Charne / Stebli / Sydory / Tarasy / Vas’kivtsi / Velyki Klischi / Velyki Min’ky / Velyki Ozera / Velykiy Tcheremelliv / Bouryakivka / Bovysche / Bytchky / Chakhy / Chevtchenkove / Chychelivka / Deleta / Denyssovytchi / Derkatchi / Dibrova / Doumyns’ke / Dovgiy / Lis / FabrykKalynivka / Kamianka / Karpylivka / Khoutir / Zolotniiv / Khryplia / Khrystynivka / Khutir / Zolotniiv / Klyvyny / Kocharivka / Kochivka / Kolesnyky / KolossivkaTovstolis / Krasne Tovstolissia / Kryva / Gora / Ladyjytchi / Leliv / Lisnytstvo / Yakovetske / Liubarka / Liudvynivka / Lokot’kiv / Loubianka / Loznytsia / LypMotyli / Narodytchi / Nova Krasnytsia / Nova / Markivka / Nove / Charne / Noviy / Myr / Novochepelytchi / Novosilky / Nozdrysche / Obykhody / Olexandry / OmelnykyRitchytsia / Rizky / Rogy / Roud’ky / Roudnia / Roudnia Bazars’ka / Roudnia Gerevtsi / Roudnia Grezlians’ka / Roudnia Ilinets’ka / Roudnia Jerevtsi / Roudnia KalySelets’ / Severivka / Sloboda / Solotyne / Sosnivka / Stanovysche / Stara / Krasnytsia / Stare / Charne / Stari / Chepelytchi / Starovilia / Stebli / Stepky / S/ Lis / Ussiv / Varovytchi / Vas’kivtsi / Velyki Klischi / Velyki Min’ky / Velyki Ozera / Velykiy Tcheremel / Vesniane / Vilchanka / Viltcha / Volodymyrivka / VAndreevka / Petchevaya / Antonovka / Azaritchi / Babaki / Baranovka / Barki / Barsouki / Barsouki / Batourovka / Baylouki / Bejkov / Belimovo / Beliy Kolodets // Chamry / Chelovy / Chyriaevka / Chytikov / Log / Dalniy / Klin / Dantchenkova / Sloboda / Dedovskiy / Deniskovitchi / Diagov / Dobrodeevka / Dobryn’ / Dobryn’Glybotchka / Golota / Gordeevka / Gorelaya / Sossna / Gorka / Gorodetchnia / Gorodok / Gorovaya / Gouschi / Gouta / Gouta Koretskaya / Gremoutchka / Griva / Grivk/ Kliukov Mokh Sinekolodets / Kliukov Mokh Vnoukovitche / Kniazevschina / Kojany / Kojoukhovo / Kolodetskiy / Kolodezskiy Starovychkovo / Kolpiny / Komary / Kor’ma // Loutch / Krasniy / Ostrov / Krasnye / Orly / Krichtopov / Routchey / Krinitchnoe / Krivoy / Sad / Kroutoberezka / Krylovka / Larnevsk / Lesnovka / Lesnoy / Ovedi / Medvedovka / Medvejie / Mikhalevka / Mikhaylovka / Mikhaylovka Katiche / Mirniy / Mochok / Morozovka / Moskovschina / Mouravinka / Mouravinka Nesvoevka / Net/ Rassvet / Noviy / Svet / Novoalexandrovka / Novodrojensk / Novoe / Mesto / Novomikhaylovka / Novonovitskaya / Novoretchitsa / Novosergeevka / Novovelikiy / Bor /jskaya / Roudnia / Pavlovka / Pen’ki / Peretin / Perevoz / Petrova / Bouda / Petrovka / Pissarevka / Pissarki / Pobeda / Podproudnia / Podslavouchka / Pokon’ /Rogov / Rogovetch / Rojny / Roubany / Roudnia Demen’ / Roudnia Vorobievka / San’kovo / Savitchka / Savitskiy / Log / Savkin / Khoutor / Selets / Sennoe / SiniavkaVychkov / Staronovitskoe / Starye / Bobovitchi / Stepana / Rasina / Stolbounka / Stolpenko / Sviatsk / Sviderki / Svistok / Svistok Tchakhov / Tchekhov / TcheretVelikie / Liady / Velikiy / Bor / Velikooudebnoe / Velitchka / Veprino / Verbovka / Vereschaki / Verteby / Vesselaya / Roscha / Viajnovka / Vikholka (Katitche) /chevo / Zaozerie / Zaretchie / Zaretchie (Snov) / Zassetchniy / Zavercha / Zavodo-Koretskiy / Zaytsev / Zeleniy / Klin / Zlotnitskiy / Khoutor / Zlynka / ZnanieBesedy / Bogouch / Bor’ba / Borchevka / Borovitchi / Bouda / Danileevka / Derajnia / Dernovitchi / Doubetskoé / Doubrova / Doubrovka / Dovliady / Dragotyn’ / DroIakouchevka / Iaseni / Iasenok / Irinovka / Jarely / Jerdnoïe / Karpovitchi / Kojouchki / Kolyban’ / Kolyban’ Kositskaïa / Koul’chitchi / Koulajine / Koulikovka // Jeleznitsa / Masany / Melovka / Mhinitchi / Mikhaïlovka / Mikhalevka / Mokroe / Molotchki Néjihov / Nouditchi / Novaïa / Elnia / Novye / Gromyki / Novyi maïdPennoe / Perestinets / Petropolie / Pirki / Poboujié / Pogonnoe / Popsuïevka / Posoudovo / Potiosy / Pouguine / Pristanskoé / Proletarskï / Rachev / Radine / RetSebrovitchi / Selitskaïa / Simonovka / Sivinka / Skaline / Smolegovskaïa / Roudnia / Sperijie / Staraïa / Bouda / Staroé / Zakroujié / Starye / Gromyki / StaryiVepry / Verhovaïa / Sloboda / Vetuhna [Vetougna] / Vorobiobka / Vorotets / Vydevo / Vygrebnaïa / Sloboda / Zagorié / Zakopytie / Zalesié / Zaretchie / Zartchie / «KOLKOZE KUYBYCHEVA» • Région de SLAVGOROD • Bélarus • MÉMORIAL aux 700 villages enterrés après la catastrophe • Ouverture de l’exposition européenne ouravlynka / Jovtneve / Kalynivka / Karpylivka / Khryplia / Kolesnyky / Kolosivka / Korolivka / Kotovs’ke / Loznytsia / Lubarka / Lystvynivka / Malenivka / Mali Klischi ’ke / Poukhove / Red’kivka / Rizky Rogy / Roudnia Bazars’ka / Roudnia Grezlians’ka / Roudnia Ossochnia / Roudnie / Radovels’ka / Rozsokhivs’ke / Selets’ / Seve- cheremel’ / Viltcha / Vystoupovytchi / Yassen / Zavodne / Zvizdal’ / Andriivka / Bazar / Benivka / Bober / Boroutyne / Bouda / Bouda Varovytchi / Boudymlia / Bou- abrykivka / Galouzia / Gannivka / Glynka / Goloubievytchi / Gorodtchan / Gorodysche / Grezlia / Ilintsi / Ilovnytsia / Ivanivka / Jouravlynka / Jourba / Jovtneve / vka / Kopatchi / Korogod / Korolivka / Koscharivka / Koschivka / Kotovs’ke / Kotsyubyns’ke / Koupouvate / Kovchylivka / Krasne Machivka / Krasne Machivka / Krasne ps’ki / Romany / Lystvynivka / Macheve / Malakhivka / Malenivka / Mali / Klischi / Mali / Min’ky / Malynka / Martynovytchi / Mejyliska / Mlyny / Moschanytsia / yky / Opatchytchi / Osyka / Otachiv / Oussiv / Parychiv / Pereizd / Peremoga / Pihots’ke / Prypiat / Plutovysche / Polis’ke / Poukhove / Prylisne / Red’kivka / alynivka / Roudnia Ossochnia / Roudnia Povtchans’ka / Roudnia Povtchans’ka / Roudnia Radovels’ka / Roudnia Veresnia / Rozijdje / Rozsokha / Rozsokhivs’ke / Rozsoxa / Stetchanka / Stovpytchne / Sydory / Tarassy / Tchapaevka / Tcherevatch / Tchernobyl / Tchernobyl-2 / Tchervonossilka / Tchystogalivka / Terekhiv / Teremtsi / Tovstiy Vozliakove / Vystoupovytchi / Yampil’ / Yaniv / Yassen / Zalissia / Zamochnia / Zapilia / Zavodne / Zvizdal / Zymovysche / RUSSIE: Alexandrovka / Alexandrovski / Berezovka / Bezbojnik / Borets / Borki Barsoukovo / Borok Maniukovo / Borok Novomestovo / Borozenschina / Borschevka / Boukovets / Bouldynka / Bourossovka / Bouyan ’ka / Doubenets / Doubovets / Doubrovka / Drobnitsa / Droujba / Ermaki / Fanzovschina / Fedorovka / Fedorovka Ounochevo / Gassanova / Sloboda / Gatka / Glinnoe / vki / Grozniy / Jouravki / Jovnets / Kalinine / Kalinovka / Kamen’ / Kamenka / Karna / Katitchi / Khaleevitchi / Kharmynka / Kipen’Ouscherpskiy / Kipen’Rojnovskiy / Kortchi / Kourganie Starovychkovo / Kourganovka / Koustovka / Kouznets / Kovali / Kozlovka / Krasnaya / Krinitsa / Krasnaya / Zaria / Krasniy / Kamen’ / Krasniy Ouvelskoe / Liubin / Liubine / Lysye / Machkinskiy / Makaritchi / Makhanovka / Makoussy-1 / Malev / Malinovka / Malooudebnoe / Mamay / Maniuki / Maniuki / Med- techa / Nijnyaya / Melnitsa / Nikolaevka / Nikolsk / Nivy / Novaya / Alexeevka / Novaya / Derevnia / Novaya / Jizn’ / Novaya / Komarovka / Noviy / Mir / Noviy Novozybkov / Novye / Bobovitchi / Novye / Fayki / Novye / Katitchi / Orel / Ossov / Oucherpie / Ouletovka / Ounetcha / Ounochevo / Ouvetchie / Palomy / Palou- / Pokrovka / Polek / Poliany / Poplavy / Popovka / Progress / Prokhorenko Barsoukovo / Prokhorovka / Proudovka / Rassadniki / Razdolie / Revoliutsionniy / Svet / avka / Siniavka-2 / Siniy / Kolodets / Smeliy / Smialtch / Snovskoe / Sofievka / Sougrodovka / Soukrin Polon / Spiridonova / Bouda / Staraya / Roudnia / Stariy / tovka / Tchigray / Tchikhovka / Teremochka / Tislenki / Tougany / Trigolov / Trostan’ (Trostan’) Usine d’extraction de la tourbe «Rekta» / Vajytsa / Vassilievka / / Vladimirovka / Vnoukovitchi / Voronova / Gouta / Vychkov / Yagodka / Yagodnoe / Yalovka / Yamische / Yasnaya / Poliana / Zaborie / Zaglodie / Zalipovie / Zamy- e / BELARUS: Akchinka / Amelnoe / Andreïevka / Antonovka / Babtchine / Bahan’ / Bartolomeïevka / Beloberejskaïa / Roudnia / Bereziaki1 / Bereziaki2 / Besed’ / ron’ki / Dvoriché / Garousty / Glouhovitchi / Gorbovitchi / Gorochkov / Gouta / Gridni / Grouchevka / Hizy / Hlevno / Horochevka / Houtor / Sergueev / Hvochevka / / Krasnoeznamia / Krasnoselié / Kriouki / Liady / Lioudvinov / Lipa / Lomatchi / Lomych / Lozovitsa / Lozovitsa / Malinovka / Maly / Hotimsk / Mamnik / Manouily dn / Novyi stepanov / Okopy / Omel’kovchtchina / Omel’kovchtchina / Orovitchi / Osipovka / Ostrogliady / Otcheso / Roudnia / Ouchaki / Ougly / Ouhovo / Oulasy / tchki / Rojava / Romanovka / Roudenka / Roudnia / Chliaguina / Roudnia / Oudalevskaïa / Rovnisché / Salabouda / Saltanovka / Samotevitchi / Savinitchi / Savitchi / i / Stepanov / Stroumen’ / Tarasovka / Tchapaevka / Tchikalovitchi / Tchoudiany / Techkov / Tihin / Titovka / Toul’govitchi / Vasilievka / Velikibor / Veprine / / Zavodok / Zolotnino / ............................................................................................................... e pour les 20 ans de tchernobyl, «Il était une fois Tchernobyl ...», organisée par le CCCB de barcelone • AGB - 2006. • Format de l’oeuvre: 8m/0,80m Ko’one’ex p’atik u puksi’ik’al leko’oko’bejila’, ko’one’ex suut tukaajil Chernóbil, ka’ xi’iko’onjanal tu chi’ k’áak’náab. T-taasajk-o’och “jump’éel chan xaak”je’ex u ya’alik Léo Ferré. Je’elbixake’, mixmáak jach wiijchajak.Tu béeyili’ xaanil u binkisbuuts’o’obe’, ku aaltal uch’a’ak u yiik’ máak. Jump’éelmáanab oochel ku taal u yokolichil le wíimbalo’. Ba’al ma’ilbe’ene’ ku chíikpajal, ku cha’aku ch’a’abal u yoochel. Ku báaxalyéetel sáasil, yéetel néeno’ob.Jump’éel janal atómico. Jets’eknakil ichil jets’knakil. Chen le dosímetros ku juum le ken na’ats’ako’ob ti’ le ja’o’. Ma’ a kaxtik u cheemilja’ aj chuk kayo’ob. Ts’o’ok u p’áatalmina’an. Mix cheemilja’ob. Mix aj chuk kayo’ob. Ma’ kaxtik u kúuchil janal ku yúumbal yóok’ol ja’ tia’al a síiktabáa jump’éel tsajbil kay wáa jsijnalkuuxumo’ob. Ma’ a kaxtik jets’ óolal, lela’ jump’éel u chi’ k’áak’náab wet’a’an tumeen yaaltáambal mina’an tu k’iin.Weye’, u ts’ook’ ba’atelil, káaj 27 ti’ abril tu ja’abil 1986e’, ma’aj ts’o’ok tu winalil diciembre tu ja’abil 1988i’. U piktunil nukuch cheemil ja’ kupúutiko’ob chen mina’an u xuul u súuslu’umil k’áak’náab, máaskab, kisbuuts’, tanques, wíiniko’ob yéetel vodka k’a’alo’ob t-táan. Mina’an xu’ulul ti’ ujuumo’ob, mulk’iin. Te’ej iik’o’ ku chíikpajal u ye’eb diesel. Ch’íich’o’obe’ ku bino’ob. Le k’aaso’ ti’ yaan tuláakal tu’uxe’, ku ts’o’okole’ ma’ chika’ani’.Chúululo’obe’ ts’o’ok u pets’iko’ob u chi’ k’áak’náab. U kaajil Chernóbil. Ucrania. 12 mil máako’ob kaja’ani’.Jump’éel lu’umkab kaaj tu’ux yaan u piktunil mejen dachas oli’ piixil tumeen k’áax, tu chi’ Dniepr. Jump’éel nojméek’táankaaj tu’ux yaan nukuch k’áax, t’ut’ubkil ich káax, manzanas, kuuxum yéetel arándanos. Mina’an u xuulba’alche’ utia’al tsombil yéetel chukbil. U nukuch jala’achilo’ob URRSe’ jach uts tu t’aan u taalo’ob ka’ach je’elelweye’. Ba’ale’ lelo’ ka’ach úuchij. Tumeen yaanal yóok’ol kaab ka’achij.Ku máan wáa jayp’éel k’iin wáak’ak le ba’ax beet u tóoch’ u áak’abil 26 ti’ abril ti’ u ja’abil 1986e’, yéetel tu julajyéetel jump’éel ch’oojil sáasil mina’ane’, weye’ xu’ulsa’ab u xookil u máan k’iino’ob. Najmal u xúump’ájta’al le kaaja’.Tia’al tak mixbik’in. Ku xúump’ájta’a tuláakal. Ku tsi’itsika’al wíimbalo’ob, k’ajlayil yéetel waya’asilo’ob. Ka’a tun binle kaajo’.“K-kuxtale’ chen ja’alil ma’ayalma’ay atómicoe’. To’on xane’ láayli’ cheno’on u ta’amíisile’”Bejla’e’, Chernóbile’ ts’o’ok u p’áatal chen wáa jayp’éel táankab jáanpik’e’en, tu’ux na’besa’an u aj kanan patanilyéetel u nu’ukulil u meyaj máaxo’ob ku p’a’atal kanaantik yéetel beetik u meyaj ma’alob el NPP. Yaan u a’almajt’aanilmixmáak unaj u kajtal te’ej kaajo’, ba’ale’ wáa jaytúul nukuch máako’ob ma’ tu yóotajo’ob jóok’ol, wáa sunaajo’obe’, uta’akmajuba’ob ichil u k’áaxilo’ob. “Chen kantúul wáa jo’otúul”, ku ya’ala’alto’on. U balabt’aanil yéetel u tsikbalilo’obu noj méek’táanlu’umil xwáayo’ob.Tak ka’atúul táankelem íichantsilo’ob luuk’lo’ob te’ej noj kaajo’, wáa jayp’éel winalo’ob taalako’ob kajtal weye’, mints’o’ok xan u síijil juntúul u chan xi’ipalilo’ob tu chan najilo’ob. Min leti’ u yáax paal síijil ti’ jump’éel kaaj tu’ux wet’a’anu kajtal máak.Ma’ oksaj óolbeni’. Noj sajbe’entsil. Ta’akbe’en. Le k’áaxo’ tajan chu’uya’an. Jujump’íitil béeychajik u bin kbin. Piotr tu taasaj jump’éel u áanalte’il Tolstoi.Ku tsikbatiken u túuxtaj ts’íibil ju’un Tolstoi ti’ Gandhi.“Najmal ka’ach u yu’uba’al u t’aano’ob, ma’ u tojolch’inta’alo’obi’”, ku ya’alikten. U jwáayilo’ob átomoe’ ts’o’ok tak u kachiko’ob sáasil. Jach jaaj u yich máak, bey je’ex u kaale’, kutijil yéetel ku sakk’uche’ental. Kex yaan wáa ba’ax ku léembal ichilo’ob. Úuchk u ya’ala’ale’ u yichmáake’ ku yu’ubik u naak’ wáa ba’ax, ma’ chen ku paakati’, yaan ba’ax tu meyaj. Ba’ale’ u nu’ukuliltáabsaje’ u táabsamaj tuláakal. Éek’kume’en boonilo’, ya’axalch’ooj yéetel ch’ooje’, ku sutulsuuttin tuukul. Kin wilik wáa tuláakal u nu’ukul in meyaj ku meyaj ma’alob. Ku cha’antik Piotr in beetik.Ku che’eje’ ku ya’alikten:“Táan wáa a wilik, tin wa’alajtech, tak sáasil ts’o’ok u kachiko’ob.” … oli’ tuláakal tu’uxe’ wáawáay tuláakal k’áax. Wáa jayp’éele’ nuuktak y ya’abile’ mejentak.Yaane’ booxtak, chak, ch’ooj, sak. Tuláakal ts’its’ibklil, léembanak. Jumpuli’ ma’ k’aja’anten inwilik ba’al bey tuláakal in kuxtalo. Ku máan wáa jayp’éel k’iine’ t ojéeltaj leti’ bin le átomo, chenbin tu ya’alajto’on uts ka’a béeychaj k ilik tumeen suukile’ ma’ chika’ani’.“K’ucho’on tak tu kúuchil jo’olkaano’ob, ba’ale’ leti’obe’ jach táan u káajal u chíinil k’iin k’uchiko’ob.U k’aasile’ tumeen káax cháak tuláakal le ja’atskabo’ leti’ beetike’ le ka’aj k’ucho’obe’ ts’oka’anu sa’atal tuláakal le wáawayilo’. Le jo’olkaano’obo’ tu taaso’ob jump’éel u un’ukulil u p’i’isil taan-kasil mix juntéen ila’ak weyej’. Jump’éel ba’al ma’atan u xu’ulul u juum. Bey sajake’, beytúuno’a’ala’abto’one’ k’a’ana’an kjóok’ol tu séeblakil, ma’atan bin u béeytal kkajtal weye’, ma’atan binu béeytal u kultal máak mixbik’in te’elo’. Mixmáak oksaj óoltej, leti’ beetik p’áato’oni’. Tu láak’k’iine’ le jo’olkaano’obo’, suunajo’ob. Tu jóok’so’ob tuláakal máak. ¡tuláakal máak k’áatik ba’axku tak’pachtiko’ob! Tumeen weye’ mixba’al k’expajak. Tuláakal jets’eknak. Jaaj ka wu’uyik ujáambal u book máaskab ta chi’, a kaale’ ku saak’tal, ku tijil u ni’ máak, u yich máake’ ku ja’ay-laankil, paalale’ ku xejo’ob… ba’ale’ wáa ma’ tu yóok’lal lelo’, mixba’al jelpajak (…)Ku máan wáa jayp’éel k’iine’, káaj u mu’ulul le kaajo’obo’ ¡Tak lu’um ku mu’ukul! Bix chen a tukul-tik kun okol ba’al bey t-tuukulo’. ¡U mu’ukul kaajo’ob! ¡U mu’ukul lu’um! (…)Tene’ tin wa’alajti’on yaan in p’áatal tin wotoch. Wáa u k’áato’obe’ ka’ u mukeno’ob pa’te’ yéetel,ba’ale’ tene’ ma’atáan in p’atik. Tu p’ateno’ob túuni’.Ku ya’aliko’obe’ jach bin loobilta’an in najil. Yaan bin u sajbe’entsilil u nikchajal. Ba’ale’ tene’ kexbeyo’ kin bini’. Le kuuxumo’ob ku líik’ilo’ seten ya’ab yéetel ki’. Seten xáanchaj kin páa’tik u suutu kajnáalilo’ob. Ku ya’ala’ale’ mixmáak ku bin tia’al ma’ u suut mixbik’in beytúuno’ bíjijin k’uchuktu k’iin u suuto’ob. Ba’ale’ mixmáak suunjij.Bejla’e’ in wojel mixmáak bíin suunak”le u taankasil le radio-nucleicos jayakbal yóok’ol lu’umo’ ku k’aaba’ta’al bey “taankas bey je’ex u wéewelililchakbolaye’”. Le t’úunt’umbooxil bey je’ex u wéewelil chakbolayo’, leti’ le jach chak taankaschaja’ano’. Uyaala’o’ úuchak u béeytal a ya’ala’al mixba’al ucha’an ti’.U láak’ ba’ax jach chíikbesik le taankaso’ jump’éel u kúuchil tu’ux ku pa’ak’al trigo táant u máan k’a’amkachcháake’. Tumeen u yi’ije’ ku p’áatal táak’al te’ej lu’um chen bini’it tu’uxo’, chen bey ts’úukentsúuke’. K’áaxe’ súut ts’íits’ik ba’alche’il, táan u jaantik kaajo’ob. Najo’ob palitsilta’an tumeenk’áaxe’, táan u jáapa’alo’on tumeen. Chen wáa jayp’éel oochelo’ob súutmansúutukil ku tíita’altu nak’ pak’, beyo’ob ba’ats’ ku púutsule’.Weye’ bejla’e’ ma’ u book k’áax yaanti’. Enebros, u che’il manzanos, u lool che’ob wáale p’aatalo’ob táankabe’, ts’o’ok u p’áatal ma’atan u ki’ibokaankilo’ob… Le ken jáayak loobil yóok’ole’, wíinike’ u p’éek u tukultik yée- tel u éejentik jaaj tu k’abil u taal le loobil beya’. Ma’ uts tu t’aan u je’elel u yili’; mix u p’atik u beetik, kex tumeen tuláakal e’esik juntaats’ u bin u xu’ul ti’ u ch’i’ibali’. U saawin siits’ile’ ma’atan u cha’ak u yilik wáa ku yúuchul u láak’ jump’éel noj loobil je’ex lela’, míin úuchak ma’ u jechik u kíimil. Mixmáak uts tu t’aan u je’elel u tukult le ba’alo’ob beya’. Binen tu paach u juul k’iin juntats’ak u bisken tak ichil jump’éel chan naj. Chen wáa jayp’éel ju’uno’on jayakbal tu lu’umil. Wáa jayp’éel túuxt- bil ts’íibilju’un jóok’ ichil ju’unil xmáaben tsi’itsi’ik, ts’uukul. U túuxtbil ju’unilo’ob le k’iino’ob ma’ayli’ súutuk chen u yaalab átomos le yaabilajo’. Bix wal úu- chak in tsikbatik tuláakal le baa- lo’ob beya’. Kin k’áatiktimbáa wáa úuchak u béeytal in tsik- baltik y k’ajlayil jump’éel nojoch loobil ti’ máako’ob min chen táan u p’áa’tiko’ob u súutukil u loobilta’alo’ob tumeen xan.Chernóbile’ tu je’aj u máaka’anil jump’éel muk’yaj ma’ muk’yajbe’eni’, jump’éel muk’yaj ma’ nikbe’eni’.
