Está en la página 1de 64

A

a cambio de, adv. ranti, rantimpa. acelerar, v. utkana.


a continuación, adv. kipa; chaymanta. aceptar, v. chaskina, hapina.
a diario, adv. punchanta punchanta, pun- acequia, s. larka; hacer acequias: larkana.
chantin. acercar, v. kimina, kuchuyachina.
a gusto, adv. ninantak. acercarse (en el espacio), v. kayllayana,
a tiempo, adv. llikchalla, kachka. kimirina, kuchuyana, llutarina, manyayana.
ábaco qichwa (objeto), s. yupana. achera, s. achira.
abajo, adv. uray, wayku. achicarse, v. kintiyana, tuzuyana, wañu-
abandonado, adj. sapalla, sakishka, shi- rina.
tashka, hichushka. achiote, s. mantur, manturu.
abandonar, v. sakina, hichuna, shitana. achogcha, s. achukcha.
abdómen, s. wiksa. achupalla, s. achupalla.
abeja, s. wayrunku, chullumpi, putan aclarar problemas, v. chimpapurachina.
chuspi. aclararse el día, v. punchayana.
abismo, s. kaka. aconsejar, v. kunana.
ablandarse, v. llampuna, apiyana. acordarse, v. yuyarina.
abonanzar, v. kasiyachina. acostarse, v. siririna.
abonar, el terreno, s. wanuna. acostumbrado, adj. yacharishka.
abono, s. wanu, isma. acostumbrarse, v. yacharina.
aborrecer, v. chiknina, millana. acrecentar, v. mirachina.
abortar, v. shulluna. actividad, s. ruray, llamkay.
aborto, s. shullu, shullushka, shullushka actual, adv. kunan.
wawa. aculturado, adj. chasu.
abrazar, s. ukllana. acuñar, v. kanichina.
abrigado, adj. kunuk. adelantar, v. ñawpana; expresión para
abril, s. <*ayriwa. hacer adelantar a los animales: chi, chisha
abrir, v. paskana, chiktana; a presión ma- chisha.
nual: chillpina. adelantarse, v. ñawparina.
absolutamente todo, adj. tukuypacha, además, adv. ashtawan.
illakta, tukuymashna. adherirse, v. llutarina.
absorber, v. chumkana, tsumkana. adivinanza, s. watuy; expresión de ~:
abuela, s. hatuku mama, hatunmama. imashi imashi.
abuelo, s. hatuku yaya, hatunyaya. adivinar, v. watuna.
abultado, adj. raku. adivino, s. watuk.
abundar, v. kamana, nanakllakana. admiración, expresión de, hayka, ima-
acabar, v. puchukana, tukuchina. nash, manchanay, natikala.
acabarse, v. tukurina. admitir, v. chaskina, hapina, arinina.
acariciar, v. kuyachina, kuyana. adobe, s. tika.
acarrear, v. astana. adolescente, adj. varón: wamra; ambos:
accidente (desgracia), s. llaki, kulluy. mallta, mara; mujer: pasña, kuytsa.
acechar, v. <*qaway; kawana; chapana. adónde?, preg. ¿maymantak?.
aceite, s. wira. adoptado, adj. wiñachishka.
165
ADOPTIVO

adoptivo, adj. wiñachik. aguamiel, s. chawar mishki.


adorar, v. muchana. aguardar, v. shuyana.
adornar, v. allichina, sumakyachina. agudo (filo, puntiagudo), adj. ñawchi.
adulto, adj. shunkuyuk. águila, s. anka.
adversidad, adj. chiki. aguja, s. yawri.
advertir, v. willana. agujereado, adj. hutku.
aferrado, adj. llumi. agujerear, v. hutkuyachina, puluna.
aficionar, v. munana. agujero, s. hutku.
afilar, v. cuchillo: mulana; sacar punta en la agusanado, adj. kuruyashka.
madera: ñañuyachina. agusanarse, v. kuruyana.
afiliarse, v. llutarina. aguzado, adj. ñawchi.
afligirse, v. llakirina. ahí, adv. chaypi.
afrecho, s. hamchi; de cebada: palak. ahora, adv. kunan.
afuera, adv. hawa, kancha. ahorcar, v. sipina.
agachar, v. kumuna. ahorrar, v. wakaychina, allichina.
agente, s. chapak. ahuyentar, v. manchachina, kallpachina;
ágil, adj. kutsi, pantalla, hawalla. expresión para hacer adelantar a los anima-
agitar, v. kuyuchina; cosas líquidas: tsuklu- les: chi, chisha chisha, hishi hishi, hushu
puna. hushu, kisha kisha.
agitarse, v. kuyuna. aire, s. samay, wayra.
aglomeración, s. wankuriy, talliriy, wayka. ajeno (distinto), adj. chikan, chuku, hullu.
aglomerado, adj. tallirishka, wankurishka. ají, s. uchu; rukutu, piki uchu.
aglomerarse, v. tallirina, wankurina, zim- ajustar, v. sipina, takllana.
punina. alargado, v. suniyashka.
agolpar, v. ñitina. alargar, v. suniyachina.
agónico, adj. ayakara. alargarse, v. suniyana.
agosto, s. <**chakmay. al frente, adv. chimpa, ñawpa.
agotarse, v. tukurina; físicamente: sampa- al instante, adv. ña, ñapash.
yana, shaykuna. al lado, adv. kuchu.
agradable, adj. mishkichiypak. allí, adv. chakaypi.
agradecer, v. yupaychana. al otro lado, adv. chimpa.
agravarse de enfermedad, v. ancha- ala, s. rikra.
yana. alabarse, v. chakchuna.
agregar, v. yapana. alacrán, s. uputinti.
agriarse, hacerse agrio, v. puskuyana. alcanzar, v. paktana, chayana.
agrietado, adj. waka, chiktashka. alcoba, s. (<*pitita, killi).
agrietarse, v. chiktarina, rakrayana; la piel: alegre, adv. kushilla.
paspayana. alegría, s. kushikuy, kushi.
agrio, adj. hayak, tani. alejarse, en el espacio, v. karuyana.
agrupación, s. tantachiy, tantanakuy, wan- aleta(s) del pez, s. pimpis, winkanas.
kuriy. alforja, s. wayaka.
agrupar, v. tantachina; de la misma espe- algodón, s. usual: utku; silvestre: putu.
cie: paypurachina. algún, -o, -a, det. wakin.
agruparse para acelerar un trabajo, v. way- algunos, det. tawka, achka, wakinkuna.
kana. aliento, s. samay.
agua, s. yaku. alimentar, v. karana.
aguacate, s. pallta. alimentarse, v. mikuna.
aguado, adj. chuya. alimento, s. mikuy; envuelto en hojas para

166
APARTE

cocer: machu; enmohecido: pulak. ampollarse, v. chulakyana, huklluyana.


alma, s. nuna, samay; tunchi. amuleto, s. (<*wakanki).
almacén, s. katuwasi. anaconda, s. yakumama.
almohada, s. sawna. ananas, fruta similar a la chirimoya, s. ana-
almorzar, v. (<*llaqwariy), llakwarina. nas.
alpaca, s. allpaka. anatomía, s. <*ukunyachay.
alrededor de, adv. muyuntin. anca, s. chaka.
alto, -a, adj. hatun, suni; lugar alto: hanak, ancho, adj. patak, pala; excesivamente
hawa; persona alta y delgada: chawar kiru. ancho: ankara.
altamisa, s. marku. anciana, adj. paya.
alterarse, v. piñarina. anciano, adj. ruku, machu.
alumbrar, dar a luz, v. pakarina, wa- andar, v. purina.
chana. andariego, adj. yanka purik.
alumno, -a, s. yachakuk. andrajoso, adj. tsuntsu, tsunzu.
alzamiento, s. hatariy. angosto, adj. kichki.
alzar, v. hawayachina; el vestido hasta la anillo, s. shiwi, siwi.
cintura: llatanana. animal, s. wiwa, uywa.
alzarse, v. hatarina. ano, s. ukuti, hutku.
amado, adj. kuyashka, munashka. anochecer(se), v. tutayana.
amamantar, v. chuchuchina. anonadarse, v. upayana.
amancebado, adj. wayna. anormal, adj. paku.
amanecer, v. pakarina. antebrazo, s. ñañurikra, maki.
amansar, v. wiwana, uywana. antes, adv. recién: ñaka; hace mucho
amante, s. kayak, munak; adj. varón: tiempo: sarun, ñawpa, unay.
wayna; mujer: paya; dos géneros: ashi. anticiparse, v. ñawpana.
amañar, v. chaknana. antiguo (en tiempo, edad), adv. ñawpa;
amar, v. kuyana, maywana, llakina, munana. para objetos: adj. mawka.
amargo, adj. hayak, tani. antojar, v. munana.
amargura (dolor), s. llaki. antropófago, s. runamikuk.
amarillo, adj. karwa, killu. anudar el kipu, v. kipuna.
amarrado, adj. watashka; las puntas del anular, dedo, s. shiwi ruka.
pañuelo o tela: tsutu, sutu. anunciar, w. willana.
amarrar, v. watana, wankuna; las esquinas anzuelo, s. (<*yawrina); yawri.
de un mantel o pañuelo: tsutuna. año, s. wata.
Amazonia, s. Anti llakta. apachurrar, v. ñitina.
amazónico, persona del oriente, s. anti- apaciguar, v. kasiyachina.
runa. apagar la luz, v. wañuchina.
ambos, adv. ishkantin. apagarse (la candela o el fuego), v. wañu-
América, continente, s. Pantinsaya; Apya rina, wañuna.
yala. aparato digestivo, s. mikuyhilli tukuna.
amigo, s. mashi; trato entre los amigos: aparear, estar en celo, en época de apare-
alama. amiento, v. napana, salinana.
amontonar, v. tantachina. aparecerse, v. rikurina.
amontonarse (personas, animales), v. aparecido, adj. rikurishka.
tantarina, intuna, wankurina. aparejo, s. hallma.
amoroso, -a, adj. kuyaylla. aparentar, v. tukuna.
amortiguarse, v. upayana, wañurina. apartar, v. akllana, chikanyachina.
amplio, adj. hatun. aparte, adj. chikan.

167
APÁTICO

apático, adj. aminta, chamcha, chamuk, arrastrar, v. aysana.


hamlla. arrastrarse, v. suchuna.
apearse, v. uraykuna, waykuykuna. arrear, v. karkuna.
apegar, v. kimina, tinkina. arrebatar, v. kichuna.
apegarse, v. llutarina. arreglar, v. allichina, sumakyachina.
apellido, s. ayllushuti. arrepentirse, v. nanarina.
apenarse, tener pena, v. llakina, llakirina. arriba, adv. hanak, hawa.
apiñar, v. ñitina. arrimar, v. kimina; la cabeza sobre la almo-
aplanar, v. allana. hada: sawnana.
aplastar, v. kawtayana, llapina. arrojar, v. shitana, yayuna.
apolillarse, v. kuruyana, susuna. arruga, s. sipu; de los párpados: tsitsi.
apoyar en el bastón, v. tawnana. arrugado, adj. sipushka, chunu, chuñu; por
aprender, v. yachakuna. mojarse: chuchuka.
aprendiz, s. yachakuk. arrugar, v. sipuna.
aprendizaje, s. yachakuy. arteria, s. anku, sirka.
apresar, v. hapina. articulación (del cuerpo), s. muku.
apresurarse, v. utkana. artículo (legal), s. kamachiy.
apretar, v. ñitina. arvejas, s. alwis.
apuntalar, v. tawnana, tumpina. asamblea, s. tantanakuy.
apuñar, v. llapina, tsutsukina. asar, v. kusana.
apurado, adv. ichu, utka. ascender, v. sikana, wichayana.
apurar, v. atina, utkana. asco, expresión que denota, interj. atatay.
aquel, -llo, -a, pron. chakay. asemejarse, v. rikchana.
aquí, adv. kaypi. asentir, v. iñina.
arado, s. yapuna, taklla. asesinar, v. wañuchina.
araña, s. uru. así mismo, conj. shinallatak.
arañar, v. aspina, sillkuna. así, adv. chay shina, chashna.
arar, v. yapuna. asiento, s. tiyarina.
árbol (variedades), s. yura: champuru, asir, v. hapina.
chukchuwasu, chuku, chulan, chunchu, hu- asno, s. chantasu, upawiwa, ushu (¿?).
lunchi, kapi runa, kapuli, kuya, lan, lunchik, asolear, v. mashana.
mullchi, paparawa, pasu, pillchi, pitun, sipi- asomarse, v. rikurina.
chi, sirak, shallipu, tankana, tukti, wampula, áspero, adj. lluru, paza, sakra, tsaka.
waranku, wawal, wituk, yutsu, zirka. asquear, v. millana.
arbusto, s. variedades: iwilan, kahalli, lin- astrólogo, s. (<*pacha-unanchaq).
chi, tanampu. asustar, v. manchachina.
arco iris, s. kuychi. asustarse, v. mancharina.
arder, v. rawrana. atado, adj. watashka, wanku; de frutos que
arderse, v. ruparina. se cuelgan en el interior de la casa: wa-
ardilla, s. chukuri, waywash. yunka.
arena, s. fina: tiyu, yuksi; gruesa: tsatsa. atajar, v. harkana.
arenal, s. tiyu tiyu. atar, v. watana, tsutsukina, wankuna; pies o
arenilla, tipo de mosquito, s. hikiñas. manos: chaknana.
aretes, s. rinriwarkuna. atardecer, v. chishiyana.
arisco, adj. kita. atemorizar, v. manchachina.
armadillo, s. kirkinchu, kutimpu. atemorizarse, v. mancharina.
armazón (palos pequeños colocados den- atender, v. uyana.
tro de la olla para cocinar) s. panshi. atleta, s. kallpak.

168
AZUL

atmósfera, s. <**wapsi. ave, s. munchi, variedades: anka, chuku, ki-


atormentarse, v. ñakarina. lliku, kuntur, lluta, munchi, pishku, tsuwan,
atracar, v. ñitina. zhuta.
atrancarse, v. chukarina, tukarina, shuka- avena, tipo de gramínea, s. <* waylla.
rina. avergonzarse, v. pinkana, urmarina.
atrás, adv. kipa, washa. averiguar, v. tapuna.
atrasarse, v. kipayana. avión, s. antanka.
atropellar, v. saruna, llapina. avisar, v. willana.
augurio malo, adj. chiki, tapya. aviso, s. willay.
aumentar, v. yapana, mirachina. axila, s. (<*wallwaku), kashuk, rikra-uku.
aumento, s. miray. ayer, adv. kayna.
aún, adv. chayrak. ayuda, s. yanapay; mútua: rantimpa.
aún no, adv. manarak. ayudante, adj. yana, yanapak.
aunque no, adv. amapash. ayudar, v. yanapana.
ausentarse, v. rina, illana. ayunar, v. sasina.
ausente, s. illak. ayuno, s. sasi; día de ayuno: sasi puncha.
austral, s. hanansuyu. azadón, s. llachu.
autoridad, s. apu, kamachik. azúcar, s. <**akumishki.
auxiliar, v. yanapana. azucena, s. amankay.
auxilio, s. yanapay. azuela, s. llakllana.
ávaro, -a, adj. michak, mitsak. azul, adj. ankas.

169
B
babosa, s. unik, atyak. lampu, nanampi, pulanti, tiyamshi, tsili-anku,
badea, s. hulun. waska; para tejer canastos: yallika; amarrado
bagazo, s. patsak, patsuk. en forma circular: maña.
bailar, v. tushuna. bello, adj. sumak.
bajar, v. urayana, uraykuna; los precios o besar, v. muchana.
costos: urayana. bicolor, de pintas negras con blancas, adj.
balancearse, v. walinyana. muru, muru muru; blanco y negro: pazil,
balanza, s. <* aysana. puzu.
baldado, adj. wistu. bien, adj. alli; adv. allilla.
baldío, adj. chushak, purum. bienes (recursos), s. <* kaqnin; kaknin.
banca, -o (para sentarse), s. tiyarina. bienestar, s. allikay.
bandera, s. (<*unancha), wipala. bifurcación, s. pallka.
bañarse, v. armarina. bigote, s. sunka.
barba, s. sunka. bilingüe, adj. ishkantinshimi.
barbechar, v. chakmana, tulana. bilis (glándula biliar), s. (<*hayaqin), haya-
barbudo, adj. munza shimi. kin, chinkillis.
barco, s. wampu. blanco, color, adj. yurak.
barnizar, v. hawina, llunchina. blando, adj. llullu, apilla.
barranco, s. wayku. blusa, s. tallpa.
barra(s) (divisorias verticales), s. harka. boa, s. amaru; atakapi.
barredor, (persona), s. pichak. bobo, adj. muspa, upa.
barrendero, s. pichak. boca, s. shimi; boca abajo: uray shimi, tu-
barrer, v. pichana. waman; boca arriba: wichay shimi.
barrera, s. harka. bocio, s. kutu.
barrido, adj. pichashka; muy bien: chuyak- bodoquera, s. pukuna.
lla. bola, (<*rumpu), rumpa.
barriga, s. wiksa. bolso, -a, s. islampu, pati, shikra, tulu, wa-
barro, s. turu; hacer barro: turuyay, chapuy. yaka.
bastante, det. achka, llashak, tawka, pa- bonito, -a, adj. kuyaylla, sumak.
chan. borbotear, v. timpuna.
bastón (en general), s. tawna; para impul- borde, s. manya.
sar canoas: wanka, tawna. bordes, hacer, v. shiminchina.
basura, s. kupa, ñuku. borrachera, s. machay, shinkay.
basurero, objeto: kupachurana; lugar borracho, adj. machashka, shinka.
donde se amontona: kupashitana; lugar borrador (objeto), s. pichana.
donde se amontona la maleza: chinta. borrar, v. pichana.
batir, v. kuyuchina. borrego, s. uwiha.
bebé, s. wawa, llullu wawa. bosque, s. sacha.
beber, v. upyana. bostezar, v. ampana, haynallina.
bebida, s. upyana; extraida de la base del botar, v. shitana, chakchuna, chiwana, hi-
penco: chawarmishki. chana.
bejuco (variedades), s.: anku, kalatis, ki- brazo, s. rikra, rakurikra; del río: chikta,
170
BUSCAR

pallka yaku. brujo, s. chuntapala, sakra, salamanka.


breve, adv. utka. bruto, adj. muspa, upa.
brillante, adj. punchalla, hakan, palanikuk. buen, -o, -a, adj. alli.
brillar, v. achikyana, llipyana, palanina. búho, s. apapa, kukupa, kuskunku.
brincar, v. kushparina, pawana, tushuna. bulla, s. wanlla.
brindar (alimentos), v. karana. bulto, s. kipi.
brindemos, expresión para brindar, ishkan- burlar, v. asipayana, asina.
tishun. burro, s. chantasu, ushu, muspa wiwa (¿?).
bromista, adj. asichik, nuspa. buscar, el sustento o alimento: v. mas-
brotar (lo sembrado), v. kiruyana, tukyana. kana; con insistencia: lukllikirina; peces de-
brujear, v. pukuna, shitana. bajo de las piedras: kantina.

171
C
caballo, s. (<*hatun paqu), apiw. camote, s. apichu, kumal.
cabaña, s. chuklla. canas, s. kushi, puzu.
cabecera, s. sawna. canasta, s. ashanka, saparu.
cabello, s. akcha; blanco o gris: puzu. canción, s. taki; de la cosecha del trigo:
cabeza, s. uma. haway; triunfal de la cosecha del maíz o de
cabeza de mate (animal similar al tigre), la guerra: haylli; matrimonial: mashalla, kay-
s. pantu, tuwi. nawisu.
cabuyo, s. chawar. candela, s. nina.
cacao blanco, s. kila, kula, patas; silves- canelo, árbol de, s. akwa, ishpinku, pinchi.
tre: kampik. cangrejo, s. apankura.
cada, det. sapan. canguil, variedad de maíz, s. kankil.
cadáver, adj. aya, wañushka. canilla, s. pinkullu, sampi.
cadera, s. chaka, kankik. cansarse, v. sampayana, shaykuna.
caer el rocío, v. shullana, sarpana. cantante, s. takik.
caerse, v. urmana. cantar, v. takina.
café, color, adj. paku; planta y bebida: cántaro, s. wallu; de una oreja: puyñu,
shañu. puñu.
caimito, s. hapiyu. cantón, s. kiti.
cal, s. isku, pukshi. caña, s. wiru; guadúa: wamak.
calabaza, s. kitu, sampu; cortada tierna: capulí, árbol y fruto, s. kapuli, usun.
walak. cara, s. uya; ñawi.
caldo, s. hilli. caracol, s. churu; instrumento musical:
calendario, s. (<*pachakipu). churu; caracol grande: chinanku.
calentura, s. rupay. carbón, s. killimsa, shinki.
cálida región, s. yunka suyu. carbonizarse (los granos), v. hawriyana.
caliente, adj. inlli, kunuk. cárcel, s. wataywasi.
calladamente, adv. chulunlla, upalla. cardar, v. tisana.
callarse, v. chunyana, upallana. cardo, s. pircha.
calmar, v. kasiyachina. carear, v. chimpapurachina.
calmarse, v. kasiyarina, samarina. carga, s. apachi, kipi, wanku.
calor, s. rupay; expresión de calor: acha- cargar, v. aparina; al bebé: tutuna; frutos
chaw; expresión por el calor de algo que- el árbol: aparina; hacer cargar: apachina.
mante: araray. carne, s. aycha; seca al sol: charki; ahu-
cama, s. <*puñuna; rústica: kawitu. mada: mitayu; a medio asarse: inlli.
camarón, s. lluchunka. carnero, s. inku.
camilla, s. chakana. carnívoro, s. aychamikuk.
caminar, v. purina; empezar a caminar los carpa, s. karpa.
bebés: tatkina; expresión para hacer cami- carrizo, s. sukus.
nar, a personas o animales: kati kati. carro, s. anta-shuntu, anta wiwa, antawa.
camino, s. ñan. cartílago, s. mutul.
camisa, s. kushma, unku. casa, s. wasi.
camiseta, s. kushma. casado, -da, adj. sawarishka.
172
COGER

casarse, v. sawarina. cernir, v. shushuna, akichana.


cascada, s. pakcha, taski. cero, det. illak.
cáscara, s. kara; de arroz, cebada o trigo: cerramiento, s. kincha.
kushma. cerrar, v. wichkana.
casco, s. sillu. cerro, s. urku.
casi, adv. ñalla. cesar, v. tukurina.
castellano, s. kastilla. cesarse, v. samarina.
castillo, s. pukara. ciego, adj. ñawsa.
casucha, s. chinkana. ciempiés, s. tatis, shiktikuy, shiway.
catapulta, s. pallka. cien, ciento, num. pachak, patsak.
catre, s. kawitu. ciénega, s. kuzu, guzu.
caucho, s. palata, shirinka. científico, s. alli-yachak, amawta.
cauchoso, adj. ankulla. cierto, adv. (<*chiqa), chika.
caverna, s. chinkana, machay. cigarra, s. kiskis, zullu.
cazar, v. chakuna; purina; con bodoquera: cigarrillo, s. sayri.
shitana. cimiento, s. sapi, tiqsi.
cazuela, s. wichi. cinco mil, num. pichka waranka.
cebada, s. siwara. cinco, num. pichka.
cecina, s. charki. cincuenta, num. pichka chunka.
cecinar, v. charkina. cintura, s. wikaw.
cedazo, s. shushuna. cinturón, s. chumpi.
ceibo, s. putu. círculo, s. muyu.
ceja, s. ñawi pata; cejas-pelos: ñawi millma. circunferencia, s. muyu.
celar (tener celos), v. tumpana. ciruela, s. usun.
cementerio, s. ayapampa. citar, v. kayana.
cemento, s. rumikuta. ciudad, s. hatunllakta, llakta.
cenit, s. <* tiknu. claridad, s. achik, achiklla.
ceniza, s. uchpa. claro, adj. achik, paklla.
centro de salud, s. hampiwasi. clase, comp. sami.
centro educativo, s. yachaywasi (ver: es- clasificar, v. chikanyachina.
cuela, colegio, universidad). clavar, v. tuksina.
centro, adv. chawpi; parte central de cosas, clavel, flor, s. wayta.
minerales o vegetales: s. shunku. clavo, s. takarpu.
ceñirse, v. chumpillina; de forma cruzada: cobarde, adj. sampa.
tahallina. cobertor, s. katana.
cepillar (madera), v. llampuna. cobija, s. katana, pullu.
cerbatana, s. pukuna. cobijar, v. katana.
cerca, adv. kuchu. cobre, s. anta.
cercar, hacer cercas, v. kinchana. coca, planta medicinal, s. kuka.
cerco, -a, s. kincha. cocear, v. haytana.
cerda, pelo, s. millma. cocido, adj. yanushka; a medias: chawa,
cerdo, s. kuchi. hawtsa, kawka.
cereales a medio cocer, adj. kawka. cocina, objeto, s. yanuna; cuarto de cocina:
cereal, s. <* murir. ninapata, yanunakilli.
cerebro, s. ñutku; cerebro izquierdo: lluki cocinar, v. yanuna; a medias: hawchana.
ñutku; cerebro derecho: allawka ñutku. cocinero, -a, s. yanuk.
ceremonia nupcial, s. sirichiy; para lla- codo, s. kuchus, kuchush.
mar la lluvia, s. piripiri. coger, v. hapina; líquidos o granos en un

173
COGOLLO

recipiente o en las manos y traspasarlos a complemento gramatical, s. paktachiy.


otro espacio: wishina. completar, v. paktachina.
cogollo, s. llulluk, ñawi, yuyu. componer, v. allichina, sumakyachina.
cojear, v. hankana. comprar, v. rantina.
col(es), s. waylla-aycha; coles y nabos a comprender, v. hamutana, hapina.
medio cocer: hawcha. comprimir, v. ñitina.
cola (parte del cuerpo del animal), s. chupa. compuesto, adj. allichishka, sumakyachis-
colaboración, s. intuy, yanapay. hka.
colación, s. kukayu. comunicador, -ra, s. willak.
colada, s. api; de maíz pelado: kawka; de comunicar, v. willana.
plátano verde: katu. comunidad, pueblo, s. ayllu-llakta.
colegio secundario, s. <**unanchaywasi; con cuidado, adv. allilla, allimanta.
hatunyachaywasi. concho (de la chicha), s. tikti.
colgado, adj. warkushka. concluido, adj. tukurishka, pakta.
colgar, s. warkuna. concluir, v. tukurina, puchukana.
colibrí, s. kinti. condimento, s. mishkichina.
colina, s. urku. conducir, v. pushana.
collar, s. wallka; de semillas silvestres: ha- conductor, v. purichik, pushak.
llinka, tallika. conejillo de indias, s. kuwi, kuy.
conejo, s. wallinku.
colocar, v. churana. confrontar, v. ñawinchina; ideas: chimpa-
color, s. (<*llimpi); tullpu. purachina.
colores (para colorear, pintar), s. llimpina- confundir, v. pantachina, chapuna.
kuna. confundirse, v. pantana.
columna, s. (<*tunu). confusión, s. pantay.
coma, signo diacrítico, s. samay. conglomerarse, v. tantarinakuna, wayka-
comadreja, s. chukuri. rina, zimpunina.
comarca, s. llakta. congreso, s. tantanakuy.
combinar, v. chakruna. conocedor, s. riksik; yachak.
comenzar, v. kallarina. conocer, v. riksina.
comer, v. mikuna; colada especial realizada consejero, s. kunak.
en las fiestas: uchuna (ver desayunar, almor- consejo, s. kunay, kunakuy.
zar, merendar). conservar, v. wakaychina; allichina.
comercializar, v. mintalana. constelación un tipo de, s. munzira.
comerciante, s. mintala, rantinakuk. construir, v. rurana; acequias: larkana, rar-
cometa, s. <*sasaka. kana; casas: wasichina.
comezón, s. shikshi. consuegra, s. hawya.
comida, s. mikuna; comida que se ofrece contador qichwa (objeto), s. yupana; per-
en los funerales: awkish. sona que cuenta, persona: yupak; de fábu-
comienzo, adv. kallari. las: hawarikuk.
como, adv. shina. contaminación, s. miyuy.
cómo?, interj. ¿haw?. contaminar, v. miyuna.
compañero, s. mashi; trato entre compa- contar, s. números: yupana; contar fábu-
ñeros: alama. las: hawarikuna.
compás, s. muyuchik, muyuchina. contento, adv. kushilla.
compatriota, s. llaktamashi. contestar, v. kutichina, rantipana, tikra-
competir, v. kamana, mishana. china.
complementado, adj. paktachishka. contraer el mal aire, v. wayrana.
complementar, v. paktachina.
174
CUIDADOR

contraerse los músculos, v. rapyana. china.


contratiempo, s. llaki, harkay. crecer, v. wiñana; pegado los frutos: pall-
convalecerse, v. kariyana, alliyana. kayana.
conversación, s. rimanakuy. creencia, s. iñikuy.
conversar, v. rimana. creer, v. iñina.
convertirse en, v. tukuna. creyente, s. iñikuk.
convidar, v. karana. criado, adj. china.
convocar, v. kayana. criado, adj. yana.
cooperación, s. yanapay. crisis, adj. chiki, llaki.
copular, v. upina, yukuna, yumana. criticar, v. washarimana.
corazón, s. shunku, puka shunku; de los crocante, adj. kawlla.
animales: <*puywan. crucificar, v. chakatana.
corcobado, adj. kumu. crudo, adj. chawa.
cordel, s. watu. cruz, s. chakata.
cordillera, s. kahas, puna. cruzar (al frente, al otro lado de la calle o
corona, s. llawtu. del río), v. chimpana.
coronilla, s. mukuku. cuaderno, s. killkanapatma, killkanapanka.
corral, s. harkashka, kincha. cuadro, recuadro, s. (<*tapta); shuyu.
correa, s. chumpi. cuágulo, s. tukru.
corredor (atleta), s. kallpak; parte de la cuál?, pron. ¿maykan?.
casa: kanchapunku. cuándo?, adv. ¿hayka?.
correo, persona, s. chaski. cuántos?, pron. ¿mashna?.
correr, v. kallpana. cuarenta, num. chusku chunka.
cortapelos, s. tsikaru, akcha shuwa. cuarto, s. (<*pitita, killi); uku.
cortar, v. kuchuna, pitina; gramíneas: pi- cuatro mil, num. chusku waranka.
tina, ichuna; hierba: kiwana; el pelo y la lana: cuatro, num. chusku, tawa.
rutuna. cuatro cientos, num. chusku pachak,
corte del cabello, s. rutuchikuy, rutuy. chusku patsak.
cortesía, dirijida a las mujeres, expr. mikya. cubrir, v. katana, killpana; la cabeza: lunku-
corteza, s. kara. china.
corto, adj. kuru, kutu. cubrirse, v. killparina; la cabeza: tiyunku-
cosa, s. ima. llina; de maleza un lugar: witayana.
coscoja, s. llama uhu. cucaracha, s. hallkan.
cosecha, s. pallay. cuchara, s. (<*wislla), wishina.
cosechador, s. pallak. cucharón, s. mama wishina, mamawislla.
cosechar, v. pallana. cuchillo, s. kuchuna; cuchillo, como el
coser, v. sirana. segur: (<* tumi).
costa, región costeña, s. yunka. cuello, s. kunka.
costal, s. kutama. cuenco de la mano, s. maki uku.
costeño, persona de la costa, adj. (<*yun- cuentas (de collares), s. mullu, wallka.
karuna). cuento (antiguo), s. ñawparimay.
costra, s. karacha. cuerdo, adj. llimpi.
costurero, -a, v. sirak. cuero, s. kara.
coya, s. kuya, esposa del inka. cuerpo, s. aycha, ukku.
cráneo, s. uma tullu. cueva, s. chinkana, hutku, machay, uku.
creador, s. kamak, wallpak, rurak, yacha- cuidado!, expresión prohibitiva, ¡ñatak!.
chik; divinidad: pacha yachachik. cuidador, s. kamak; de la casa: wasika-
crear, v. kamana, wallpana, rurana, yacha- mak.

175
CUIDADOSAMENTE

cuidadosamente, adv. allilla, allimanta. kawsay.


cuidar, v. kamana, rikuna. cumbre, s. uma.
culebra, s. machakuy, machakway, palu, cuñada, s. kachun.
ushukullin, ukumpi, illulli, pitalala. curandero, s. hampik, chuntapala, sakra.
culminación, s. tukuri. curar, v. hampina; del espanto: shunku-
culminar, v. tukuchina. china.
culo, s. siki. curarse, v. alliyana, hampirina.
culpa, s. hucha. curiquingue, ave, s. kurikinki.
culpar, v. huchanchina. curso escolar, s. pata.
cultivar (la tierra para la siembra), v. chak- curva, adj. kinku.
mana, chakrana. curvar, v. kinkuna.
cultura, s. (<**ayarqapaq), ayarkapak; cuy, s. (<*quwi); kuwi, kuy.

176
CH
chacra, s. chakra. chistoso, (<*hawkaq), chawcha.
chalina (a colores), s. makana. chivo, s. chita.
chamburo, s. champuru; pequeño: chilli- chocho, s. (<*tarwi), tawri.
wakan. choclo, s. chukllu; en proceso de for-
chamico (planta silvestre pequeña), s. mación: kiki; maduro: tsiwi; bien maduro:
chamiku. kaw; deshidratado: chuchuka.
chamisa, s. chinta. chofer, s. purichik.
chamuscar, v. kaspana. chorrear, v. shutuna.
chancho, s. kuchi. chorrera, s. pakcha.
charco, s. kucha, punsa. choza, s. chuklla.
chibolo, s. zupu. chulpi, variedad de maíz, s. chullpi.
chicha, s. aswa; de maiz tierno: antuchi; chumado, adj. shinka.
recién fermentada: chinlla; de yuca asada: chumarse, v. shinkayana.
allu; de maíz germinado: hura. chonta, s. chunta.
chichón, s. zupu. chupar, v. chumkana, tsumkana, lutsana.
chilca, s. chillka. chuquirahua, s. chukirawa.
chillar, v. kaparina. churo, s. caracolillo: churu; tipo de juego
chímbalo, s. chimpalu. con canicas, s. churu.

177
D
danta, s. sachawakra. llana; algo en testamento: sakina.
danzante, s. tushuk. delante, adv. ñawpak.
danza, s. tushuy. delantero, s. ñawpak.
danzar, v. tushuna. delgado, adj. hamchi, ñañu.
dañar, v. wakllichina, wakllina; la lancha a delicado, adj. chawcha.
la sementera: lanchana. delicioso, adj. (<*ñukñu), mishki.
dañarse, v. challana; los frutos: zulayana. delirar, v. musparina, shimi-chinkachina.
dar, v. kuna; dar de comer: karana; dar a luz: demás, adv. yalli.
pakarina, wachana. demasiado, adv. yalliymana, yalli, yapa.
de ahí, conj. chaymanta. demorarse, v. kaynana, unayana.
de balde, adv. yanka, yankamanta. demostrar, v. rikuchina.
de esta manera, adv. kay shina, kashna. demostrativo, s. rikuchik.
de esa manera, adv. chay shina, chashna. dentro, adv. uku.
de golpe, adv. haykamanta, zas. departamento, s. (<*pitita, killi).
de la misma forma o manera, conj. shi- deposición, s. isma.
nallatak. depositar, v. wakaychina, churana; male-
de nuevo, adv. kutin. zas en las orillas de la chacra: chintana.
de pronto, adv. haykamanta, kunkay- depósito, mesón del incario, s. tampu.
manta, zas. depresión (anímica), s. kalakyay.
de todas maneras, conj. shinapash. deprimirse, v. hamallina, impayana, llakirina.
debajero, s. ukunchina. derecho, leyes, s. <*kamachinakuy.
debajo de, adv. uku. derecho, lado, adv. allawka.
débil, adj. api, irki, sampa. derramar, v. hichana.
década, adv. chunkawata. derritirse, v. nuyuna.
decaerse, v. urmarina. derrochar, v. usuchina, yakuyachina.
decir, v. nina. derrumbarse, v. tuñirina, tularina.
declamar, v. luwana. desabrido, adj. chamcha, chamuk, hamlla,
declarado, adj. willashka. hamun, ñukñu.
declarar, v. willana. desamparar, v. hichuna, sakina, shitana.
declive, adv. kinray, uray. desarrollarse, v. wiñakuna, wiñana.
decorar, v. allichina, sumakyachina. desauciado (a punto de morir), adj. aya-
dedo, s. (<*rukana), ruka. kara.
defecar, v. ismana. desayunar, v. (<*paqarinmikuy), pakarinmi-
defender, v. mitsana, michana, mitsana. kuna, chinchina, shunkuna, shunkunchina.
deformarse, v. wistuna. desayuno, s. (<*paqarinmikuy), pakarinmi-
deforme de la boca, adj. wistu. kuy, chinchiy, shunkuy, shunkunchiy.
degollado, adj. nakashka. desbordarse, v. tallina, shiwtana.
degollador, s. nakak. descalzo, adj. lluchu chaki, llapanku.
degollar, v. nakana. descamar, v. shikina.
deidad, s. wirakucha, pachakamak, pacha descansar, v. samana.
yachachik. descanso, s. samay; día de descanso:
dejar, v. sakina; algo al descubierto: pak- samay puncha; tiempo de descanso: samay
178
DICHA

pacha; tierra cultivable en proceso o fase de despacio, adv. allilla, allimanta.


descanso: purun. despedir, v. kachana, karkuna.
descarriarse, v. challana, challina. despejado, adj. paklla.
descascarar, v. llakana, rawmana. despejar, v. pakllana, paskana.
descender, v. urayana, uraykuna, way- despellejar, v. llakana, lluchuna, llushtina,
kuna. rawmana.
descogollar palmeras, v. yuyuna. despeñadero, s. kaka.
descomposición, s. conducta: wakllikuy; desperdiciar, v. <*usuchiy.
dañarse las cosas: putasyay. despertarse, v. rikcharina.
descomponer, v. chakchuna. despiojar, v. usana.
descomponerse (dañarse), v. putasyana. despostillarse, v. tukyana.
desconocido, adj. mana riksishka, chuku, despreciar, v. chiknina.
hullu. desprecio, s. chikniy; expresión de despre-
descriarse, v. challana. cio: mapa.
descuartizado, adj. nakashka. después, adv. kipa, washa; conj. chay-
descuartizar, v. nakana. manta.
desdeñar, v. hunkana. desramar, v. chillpina, rawchana, raw-
desear, v. munana. mana.
desenredar (el pelo o cosas semejantes), destrucción grande, general, s. pacha-
v. shampana. kuti.
desgajar, v. llakllana. destruir plantas y/o frutos una plaga, v.
desgastar, v. kaskana. lanchana.
desgracia, adj. chiki, llaki. desvariar, v. tapyana.
desgranar, v. chiwana, ishkuna. desventura, s. llaki.
deshierbar, v. kiwana. desvestirse, v. llatanarina.
deshojar, v. llakana, rawchana, rawmana; desviar un río, v. chiktana.
el maíz: tipina, saklana. desviarse (de los valores), v. challiy.
desigual, adj. waka. desyerbar, v. hallmay.
desigualar, v. wakayachina. detener, v. harkana, shayarichina.
desigualarse, v. wakayana. detenerse, v. shayana.
desleír, v. yakuyachina. deteriorar, v. wakllichina.
desleirse, v. nuyuna, yakuyana. deuda, s. <*manu.
deslizar, v. aysana, lluchkana. devolver, v. kutichina, tikrachina; la vista a
deslizarse, v. llushpina. alguien: rikuchina.
desmayarse, v. shinkana. día, s. puncha; medio día: chawpi puncha;
desmenuzar, v. hakuna, palikina. el día siguiente, adv.: kaya.
desmontar maleza, v. chakuna. diadema, s. llawtu.
desmoronarse, v. tuñirina, chiwana. dialogar, v. rimanakuna.
desnudarse, v. llatanana. diálogo, s. rimanakuy.
desnudo, adj. llatan, lluchu, llushti. diamante, s. <*yurak umiña.
desobedecer, v. mana-uyana. diariamente, adv. punchanta punchanta,
desobediente, adj. mana-uyak. punchantin.
desobediencia, adj. mana-uyay; expre- diarrea, s. kicha; tener diarrea: kichay.
sión de desobediencia: hay. dibujar, v. <*llimpikuy, hawina, shuyuna.
desolado, adv. chulunlla. dibujo, s. (<*llimpisqa), shuyu.
desordenar, v. wakllina, chapuna. diccionario, s. shimiyuk.
desovar (los peces hembras sus huevos), diciembre, s. <*kapak.
v. wachay. dicha, s. kushi, sami.

179
DICHO

dicho, adj. nishka. dividir, v. pakina, rakina; en la mitad: chaw-


dichoso, adj. kushilla, samiyuk. pina.
diente, s. kiru. divinidad del incario, s. wirakucha, pa-
diez mil, num. (<*hunu). chakamak; divinidad que creó los insectos:
diez, num. chunka. palamaku.
diferenciar, v. chikanyachina. división, s. rakiy.
difícil, adj. sinchi; de cocinarse: kaluk, llumi. doblar, v. lapuna, patarina.
difunto, adj. wañushka. docente, s. yachachik.
digno de lástima, adj. kuyaylla. doler, v. nanana.
diluír, v. yakuyana. dolerse, v. nanarina.
diluirse, v. yakuyarina. dolor, s. llaki, nanay; agudo por tumores,
diminuta, cosa, s. iñu; chusu. heridas: zinzin.
dinero, s. kullki. domesticar, v. wiwana, uywana.
dios no lo quiera, adv. amallatak. domingo, s. <*hawkay.
dios, s. achillik-yaya; dios de los incas: wi- don, s. hachi.
rakucha, pachakamak; dios familiar: waka. dónde?, preg. ¿mayman?.
dirección, s. kuska. doña, s. mama.
dirigente, s. pushak. dormido, adj. puñushka.
dirigir, v. pushana. dormiente, s. puñukuk.
disco, s. piruru; disco musical: takik-piruru. dormir, v. puñuna.
disculpar, v. kishpichina. dorso de la mano, s. maki washa.
discursar, v. luwana. dos mil, num. ishkay waranka.
discutir, meterse en discusiones, v. hawina. dos, num. ishkay.
disentería, s. yawarkicha. doscientos, num. ishkay pachak, ishkay
disgustarse, v. piñarina. patsak.
dislocar, v. kiwina. dudar, v. tunkina.
disparar, v. tukyachina. duende, s. chusulunku, aya, tunchi.
dispensar, v. kishpichina. dueño de casa, s. wasiyuk.
dispersarse, v. chawsirina, tallirina. dulce, adj. mishki, chawcha; de cabuya:
distante, en el espacio, adv. karu. chawar mishki.
distinguido, adj. kapak; sumak. duro, adj. anak, sinchi, taylla; de cocinarse:
distinto, adj. chikan. akma, kaluk.
distribuir, v. rakina. dúo, s. ishkantin, yanantin.

180
E
echar, v. kachana; fuera: karkuna. en cinta, adj. chichu, wiksayuk.
echarse (en el suelo), v. siririna. en dónde?, preg. ¿maypitak?.
edad, s. wiñay, mita. enero, s. <*kamay.
educación, s. yachachikuy. en exceso, adv. manchanay, llashak, yalli.
educador, -a, s. yachachik. en sano juicio, adj. mayllik.
ejemplar, s. shina. en seguida, adv. haykamanta, ñapash, zas.
ejemplo, s. shina. en silencio, adv. chulunlla, upalla.
él, pron. pay. en sus cabales, adj. mayllik.
electricidad, s. <**illariy; zirmay. en vano, adv. yanka, yankamanta.
elegante, adj. taslla. enano, adj. kurpa, umutu.
elegir, v. akllana. encanijarse, v. kintiyarina.
elevado, adv. hanak. encapricharse, v. nanakyarina.
ella, pron. pay. encargar, v. minkana.
ellas, -os, pron. paykuna. encender la luz, v. hapichina.
embarazada, adj. chichu, wiksayuk. encerrar, v. wichkay.
embarrar, v. hawina. encharcarse, v. kuchayarina.
embarrarse, v. turuyarina. encías, s. mimish.
embellecer, v. sumakyana. encima, adv. hanak.
emblema , s. unancha; del Tawantin encogerse, v. kintiyarina, kuruyana, kutu-
suyu: wipala. yana, tuzuyana, wañurina.
embobar, v. umana, upayachina. encolerizarse, v. piñarina.
embobarse, v. upayarina. encomendar, v. minkana.
emborracharse, v. machay, shinkayay. enconarse las heridas, v. kiyayay.
embriagado, adj. totalmente: machashka; encontrar, v. tarina.
semiembriagado: shinka. encontrarse (con alguien), v. tarinakurina.
embriagarse, v. machana, shinkayana. encorralar, hacer corrales, v. kinchana.
embustero, adj. challi. endurarse, v. taktariy.
embutir, v. ñitina. energía, s. kallpa, kushi; energía sexual ne-
emitir sonidos (los animales), v. wakana. gativa que causa enfermedad diarreica, no
empalagar, v. amina. identificada por la medicina actual: zalipa.
empalagoso (dulcísimo), adj. ñukñu. enero, s. <*kamay.
empaparse, v. hukuna, mutiyana. enfermarse, v. unkurina; persisten-
empeorarse, v. anchayana. temente: takyarina.
empeine del pie, s. pichuski. enfermedad, s. unkuy; persistente: takyak-
emperrado, adj. llumi, llumiyashka. unkuy; que provoca un ser mítico: s. sisu.
emperrarse, v. llumiyana, isiyana. enfermo, adj. unkushka.
empezado, v. kallarishka. enfriar, líquidos: v. chiriyachina, tsuklupuna.
empezar, v. kallarina. enfurecerse, v. millayarina.
empollar, s. ukllay. engañar, v. umachina, umakuna.
empujar, v. suchuchina, tankana; árboles engrosarse, v. rakuyana.
para derribarlos: tulay. engullir, v. amullina.
en ayunas, adv. mayllakshunku. enlagunarse, formarse un lago:
181
ENLODARSE

v. kuchayana. errar, v. pantana.


enlodarse, v. turuyana. error, s. pantay.
enlucir, v. llampuna, llunchina. eructar, v. aknina.
enmudecerse, v. upayarina. erupcionar (el volcán), v. tukyana.
enojado, adj. piña, piñashka. es verdad? adv. ¿manachu?.
enojarse, v. piñarina, nanakyarina, millaya- esa, pron. chay.
rina, wañurina. escabroso, adj. sakra, paza, tsaka.
enraizarse, v. sapiyana. escalera, s. chakana.
enredado, adj. chaknarishka, pillurishka; escamar, v. tisana.
(hilos) punzu. escarabajo, s. shuntu, katsu, chuna.
enredar, v. pilluna. escarbar, v. aspina.
enrollar, v. pilluna, maytuna; bejuco: maña- escarcha, s. shulla.
yachina. escasear, v. pishiyana.
enseguida, adv. ñalla, ñapash. escaso, adv. pishi.
enseñado, habituado, adj. yacharishka. escoba, s. pichana.
enseñar, v. yachachina. escogedor, adj. akllak.
enseñarse, v. yacharina. escoger, v. akllana.
enserenado, adj. ankulla. escogida, adv. aklla, akllashka.
ensordecerse, v. rinri-upayarina. esconder, v. pakana.
ensuciar, v. hawina. esconderse, v. mitikurina.
ensuciarse, v. karkayarina, mapayarina, escopeta, s. illapa.
matayarina, tikayarina. escorbuto, s. wichu.
entablillar, v. chanchay. escribir, v. killkana; escribir en nudos o en
entechar, v. awana, kumpana. el kipu: kipuna.
entender, v. hamutana, hapina. escrito, adj. killkashka.
entero, det. tukuy, hunta. escritor, s. killkaykamayuk.
enterrar, v. pampana. escritorio, s. (<*chakiqiru).
entonar (un instrumento musical), v. takina. escuchar,v. uyana.
entrada, s. punku. escuela, s. (<*yachaywasi), yachanawasi.
entrar, v. yaykuna. esculpir, v. llakllana.
entrecruzar, v. chakatana; las piernas: escupir, v. aktuna, tukana.
chankana. escurrir, v. chawana.
entrelazar, v. chakatana. ese, pron. chay.
entretejer, v. alapana. esfera, s. (<*rumpu), rumpa.
entristecerse, v. llakirina. esferográfico, s. killkana.
enumerar, s. yupay. esmeralda, s. <*qumir umiña, kumir
envenenar, v. hampina, miyuna. umiña.
enviar, v. kachana. eso, pron. chay.
envoltorio, s. maytu, mullapa. esófago, s. millpuna, tunkuri.
envolver, v. maytuna, pilluna. espacio, s. pacha; exterior: hawa pacha;
envuelto, s. maytu, mullapa; adj. maytushka. espacio superior: hanan pacha; espacio in-
época, s. mita, pacha. ferior: uku pacha.
equivocación, s. pantay. espalda, s. washa.
equivocado, adj. pantashka. espantado, adj. mancharishka.
equivocarse, v. pantarina. espantar, v. manchachina.
erizarse, v. punzuyarina. espantarse, v. mancharina.
erosionarse, v. tularina. espanto, s. manchay.
errado, adv. pantashka. español, término que se refiere al, s. wira-

182
EXTREMIDAD

kucha. wiksa.
esparcir, v. hichana, tallina; agua o granos: estopa (de cabuya), s. hamchi, karachi.
chakchuy; agua de regadío: parkuy. estorbar, v. harkana.
espejo, s. rirpu. estorbo, s. harka.
esperanza, s. shuyay. estornudar, v. atsikyana.
esperar, v. shuyana. estrangular, v. sipina.
espermatozoide, s. (<*yumaynin), ullu-api. estrecho, adj. kichki.
espeso, adj. sanku, tikti. estrella, s. kuyllur.
espíar, v. chapana. estrenar, v. arina.
espina, -o, s. kasha. estrujar, v. llapina, lutsana, tsutsukina.
espinazo, s. washa tullu. estudiado, adj. yachakushka.
espiral, adj. churu. estudiante, s. yachakuk.
espíritu, s. aya, nuna, samay, supay. estudiar, v. yachakuna.
esposa, s. warmi; esposa del inka: exageración, adv. may, manchanay.
(<*quya), kuya. examen, s. <*taripay.
esposo, s. kusa; esposo de la coya: inka. examinador, s. <*taripak.
espuma, s. pusku. examinar, v. <*taripay.
espumarse, v. puskuyarina. excavar, v. allana.
esquina, s. kuchu. exceder, v. yallina.
esta, pron. kay. excesivamente, adv. yalli, yalliymana.
estaca, s. takarpu. excremento, s. isma.
estacar, v. takarpuna. excusar, v. kishpichina.
estafa, s. ayki. exigir, v. atina.
estado, s. <**aylluntintinkuy. existir, v. tiyana.
estafar, v. aykina, shuwana. expandirse, v. mirarina; substancias
estaño, s. titi. grasosas: wisiyay.
estar, v. kana, tiyana. expirar, v. pitirina, tukurina, wañurina.
este, pron. kay. exprimir, v. chawana, kapina.
este, oriente, s. intillukshina. expulgar, v. millchina, usana.
estéril, el terreno, adj. tsala, kankawa, killin, extender, v. aysana, chutana, mantana.
tullu. extenderse, v. aysarina, chutarina; las
estiércol, s. isma. guías de un bejuco o calabaza: zakzikiy.
estilarse, v. hukurina, mutiyarina. extenso, adj. suni.
estirar, v. chutana. exterior, adv. hawa.
estirpe, s. panaka. extranjero, adj. chuku, hullu, ransiw.
esto, pron. kay. extraño, adj. chuku, hullu.
estómago, s. mamapusun, mama uspun, extremidad, s. puchukaynin.

183
F
faja, s. chumpi; la grande: mamachumpi; la fogón, s. ninapata, tullpa.
pequeña: wawachumpi. forastero, adj. chuku, hullu.
falda, s. aksu, anaku. forcejear (uno con otro), v. chutanakuna.
fallecer, v. tukurina, wañuna. fortaleza (construcción), s. pukara; del
falsear, v. llullana. cuerpo: kushi.
falso, adj. llulla. fósforo, s. ninayuk; iska.
falta, s. hucha. fotografía, s. (<*uyap rikchay), rikchak.
faltar, v. illana. fracasar, v. kulluna.
familia, s. ayllu. fracaso, acción fallida, s. kulluy.
fango, s. kuzu, guzu. fracción, en matemáticas, s. paki.
fantasma, s. aya, atsinku, supay. fraccionar, v. ikina, pakina.
fardo, s. kipi. fractura, s. paki.
fastidiar, v. kushparina, shillinkuna. fracturar, v. pakina.
fatigarse, v. sampayana, shaykuna. fragante, adj. mishki.
favorecer, v. yanapana. frágil, adj. kapya.
faz, s. uya. fregar, v. kakuna, kitina.
fe, s. iñikuy; tener fe: iñiy. fréjol, s. purutu.
febrero, s. <**panchiy. frente, parte del cuerpo, s. tirku.
felicidad, s. kushi, kushikuy. frío, s. chiri; expresión de frío: achachay.
feliz, adv. kushilla. friolento, adj. chirisiki.
fémur, s. mama tullu. frotar, v. kakuna, kitina.
fermentarse, v. timpurina. fruncir, v. sipuna.
festividad, s. raymi. fruta (variedades), s. wayuri: chikaksu, pi-
fiambre, s. kukayu. tajaya, punkara, tikasu.
fiesta, s. raymi; fiesta del sol: inti raymi. fruto, s. muru; caído antes de madurarse:
figura, s. rikchak. pilis; desagradable: muyan muyan; pequeño:
fila, s. wachu. chusu; fruto verde: llullu; dos pegados:
filo o agudo, adj. ñawchi; filo u orilla: manya. chapa, misha.
filtrar, v. shutuna. fucsia, adj. wamintsi, chiyu.
fin, s. tukuri. fuego, s. nina; para llevar: iska.
fingir, v. tukuna. fuente de agua, s. pukyu; pakcha.
firmar, v. aspina. fuera, adv. kancha, hawa.
flaco, adj. irki, tsala, tullu. fuerte, adj. sinchi.
flecha, s. wachi. fugarse, v. mitikuna.
flojo, adj. takla. fumar, v. sayrina.
flor, s. sisa; macho de maíz: tuktu, tuktuma; fundamento, s. (<*tiqsi), sapi.
flor hembra del maíz: chukllu akcha. futuro, adv. kipa, shamuk; tiempo futuro:
floripondio, s. wantuk. kipa pacha; pasado mañana: mincha.
flotar, v. wampuna.

184
G
galaxia, s. <**muyukchuru. grada, s. pata.
gallardo, adj. taslla. graderío, s. pata pata.
gallina, s. atallpa, wallpa; que empolla: tuk- grado escolar, s. pata.
tuma; tuktu. granadilla, s. <*tintin.
gallinazo, s. ullawanka, ushku. grande, adj. hatun, kapak, mama, yaya.
ganado vacuno, s. wakra. grandeza, adj. kapak.
ganar, v. mishana. granillo, s. sharu, zharu.
ganglios, inflamación de, s. amakulu. granizar, v. runtuna.
garganta, s. tunkuri. granizo, s. runtu.
gargarizar, hacer gárgaras, v. muklupuna. grano, s. muru; granos tostados y cocina-
garrapata, v. tillimanku, waku. dos, s. taznu, kallpu.
garza, s. wakar, mashalli. grasa, s. wira.
gas, s. yanta, samay-yanta. grasoso, adj. wirasapa.
gatear, v. llukana. gratuitamente, adv. yanka, yankamanta,
gato, -a, s. misi. yankalla.
gavilán, s. waman, mikmichu, usturiw, chu- grieta, s. chikta.
walli, waktaway. grillo, s. chipu, chullu, hiki.
gaviota, s. lluya. gris, color, adj. puzu, uchpa.
gemido, onomatopeya: shinshin. gritar, v. kaparina.
genealogía, s. ayllu. grito, s. kapariy; ininteligible: wirakwirak.
geografía, s. <*tiksimuyuyachay. Ver tierra, grueso, adj. raku.
planeta gruta, s. machay, matsi.
geógrafo, s. <*tiksimuyuyachak. guaba, s. pakay, kachik, ilta, llutipa.
girar, v. muyuna; kuyuchina. guacamayo, s. wakamayu.
glándula biliar, s. (<*hayaqin), hayakin, guanta, s. lumucha.
chinkillis. guardar, v. wakaychina, allichina; en el
glúteos, s. siki. seno: kinchullina; comida para llevar a la
gobernación, acto de gobernar: v. pusha- casa: wanllana.
kuna. guardería, s. wawawasi.
gobernante, s. pushak, kamak. guatusa,s. punchana, siku.
gobernar, v. kamana, pushana. guerra, s. awka, awkanakuy.
golondrina, variedad de, s. suyu, shillishi- guerrero, s. awka, awkak.
lli, wayanay. guía, s. persona: pushak; de una planta o
goloso, hillu. del bejuco: anku.
golpear, v. makana, waktana. guiar, v. pushana.
golpearse, v. takarina. guineo, s. palanta.
goma para pegar: s. (<*tuquru), tukuru; lluta. guiñar el ojo, v. sipuna.
gordo, -a, adj. wira. guión, s. (<*sillkuska), aspi.
gota, s. shutu, wiki. gusano, s. kuru, kuzu, latsik, tuku.
gotear, v. shutuna. guzhan, s. kullan.

185
H
haba, variedad de, s. nuya. hender, v. chiktana, shallina.
haber, v. tiyana. hendido, adj. chiktashka, waka.
habitación, s. pitita, killi. herida, s. chukri; adj. chukrishka.
habitar, v. kawsana, tiyana. herirse, v. chukrina.
hábitat, s. pachamama. hermana de hermana, s. ñaña; hermana
hábito, s. yachariy. de hermano, s. pani.
habituado, adj. yacharishka. hermano de hermano, s. wawki; her-
habituarse, v. yacharina. mano de hermana, s. turi.
habla, acto del habla, s. rimay. hermoso, -a, adj. kuyaylla, sumak; expre-
hablante, s. rimak. sión para describir lo hermoso: ananay, mu-
hablar, v. rimana; demasiado: atina; sin nanayay.
sentido: musparina, tapyana. hernia, s. pawacha.
hace mucho tiempo, adv. unay, ñawpa. herramienta (en general) s. llamkana-
hace poco, adv. ñakalla, kunanlla. kuna; de metal: hillay; para deshojar el maíz:
hace tiempo, adv. sarun. mishun.
hace un momento, adv. kunanlla. hervir, v. timpuna.
hacer, v. rurana; siguiendo un modelo: shi- hervívoro, s. kiwamikuk.
nana; algo a escondidas: chakchuna; hoyos hielo, s. rasu; hacerse hielo, v. rasuna.
para sembrar plátano, maíz, fréjol: tulana; el hierba, en general, s. kiwa; morada: sañi;
amor: upina, yukuna, yumana. espinosa: putsu; aromática del páramo:
hacerse (transformarse), v. tukuna; hacerse sumpu; un tipo de hierba: mallik.
o malograrse los alimentos: hawriyana. hierro, s. killay, hillay.
hacha, s. (<*ayri). hígado, s. kipchan, yana shunku.
halar, v. aysana, chutana. higuerón, s. ila.
halcón, s. waman. hija, s. ushushi; hija única; murushka us-
hallar, v. tarina. hushi; expresión que indica hijita apreciada:
hambre, s. yarkay; tener hambre, tener: payaku.
yarkay. hijo, s. churi; hijo único, murushka churi.
harina, s. <*aku; kuta, kutashka. hilado, adj. puchkashka.
hartar, v. amina. hilar, v. puchkana.
hartarse, v. saksana. hilera, s. wachu.
harto, det. achka, llashak, pachan. hilo, s. puchka.
hasta dónde?, preg. ¿maykama?. hincharse, v. punkirina.
hastiar, v. amina. hoja que cubre al choclo, s. kutul, panka;
he aquí, toma, exp. kayka. hoja de la caña del maíz: sarapanka; hoja
hebra, s. puchka, kaytu. delgada de cabuya seca: anku; hoja y yerba
heces, s. isma. reseca convertible en polvo: was; hoja de
helada (fenómeno atmosférico), s. kasa. papel: (<*patma), panka.
helar, caer la helada, v. kasana. holgazanear, v. killakuna, kaynana.
helecho, s. llashipa. hombre, adj. kari; hombre común: <*hatun-
helicóptero, s. antachikaru. runa.
hembra, adj. china; warmi. hombro, s. wamani, waman rikra.
186
HUNDIRSE

honda, objeto, s. waraka. huanaco, camélido andino, s. wanaku.


hondonada, adj. pukru. hueco, s. hutku.
hongo, s. kallampa, ala; de la piel: sisu. huella, s. (<*yupi); chaki kati.
honrar, v. yupaychana. huérfano (animal o persona), adj. mana
hora, s. <**muray. mamayuk, mana yayayuk; wakcha.
horcón, s. mantakakiru. huero, huevo, adj. huka.
horizontal, adv. sirik. huerta, -o, s. muya.
hormiga, s. añanku; comestible: ukuy; hueso, s. tullu; de jugar en los velorios:
conga: pushinshi, yuturi. wayru.
horqueta, s. mantakakiru, pallka. huevo, s. lulun.
hortalizas, s. yuyu. huir, v. mitikuna.
hospedar, v. minkachina. humanidad, s. runakay.
hospedarse, v. minkarina. humareda, s. kushni.
hospital, s. hampiwasi, hampina wasi. humear, v. kushnichina.
hotel, s. tampu. humedecerse, v. hukuna, sutukyana.
hoy, adv. kunan. húmedo, adj. huku.
hoya, adj. pukru. humita, s. (<*huminta).
hoyo, s. hutku. humo, s. kushni.
hoz, s. <*kuchuna, ichuna. humear, v. kushnichina.
huaino, s. wayñu, waynu. hundirse, v. washaykuna.

187
I
idea, s. yuyay. inicio, adv. kallari.
idéntico, adj. rikchak. inmediamente, adv. ñapash.
idioma, s. shimi. inmenso, adj. hatun, mayma.
idiota, adj. muspa, upa. inquieto, adj. kushpachik, shillinakuk.
iglesia, s. wakawasi, apunchikwasi. insecto, s. apu, manchu, palamaku.
igual o parejo, adv. <* kuska; rikchak; que inseminar, v. yayuna.
otra cosa: shina. inservible, adv. mana-alli, yanka.
igualar, v. allana, paktachina. insípido, adj. aminta, chamcha, chamuk,
igualmente, conj. shinallatak. hamlla.
iguana, s. hayampi. insistir, v. atina.
imagen, s. rikchak. instantánemente, adv. ña, ñalla.
imbécil, adj. muspa. instrumento, s. hillay; para pedacear la
imitar, v. katina, rikchana. cabuya: wazik.
impar, det. chullanik, chulla. insultar, v. kamina, takurina, tushuna.
impermeabilizar (objetos de barro), v. wi- inteligencia, s. yuyay.
rana. inteligente, adj. yuyaysapa.
importante, adj. hatun. inter, mon. –naku-.
inadaptable (a las costumbres de un pue- interacción, s. ruranakuy.
blo), adj. awka. intercambiar, v. rantinakuna.
inca, suprema autoridad en el Tawantin intercomunicación, s. rimanakuy, willa-
suyu, s. inka. nakuy.
incendiar, v. rupachina. interior, adv. uku.
inclinado, adj. kinray, tsan. interrogativo, el que interroga, v. tapuk.
inclinar, v. kumuna. interrogar, v. tapuna.
indicación, s. rikuchiy. intestinos, s. chunchulli; grueso: raku
indicar, v. rikuchina. chunchulli; delgado: ñañu chunchulli.
índice, dedo, s. tuksina ruka. introducir, v. satina.
indómito, adj. kita. inundarse, v. huntana, kuchayana, nu-
inepto (para la cacería o la pesca), adj. yuna.
awasi, chiki. inútil, adj. hupi, mana-alli, yanka.
infectarse (las heridas), v. kiyayana. investigar, v. <*kuskikuy; mashkana, tari-
inferior, adj. sullka. pana, lukllikirina.
inflamación (por heridas, golpes, picadu- invierno, s. tamya pacha.
ras), s. inta. invisible, cosa, s. mana rikuypak, iñu.
inflamarse, v. ruparina. invitar, v. kayana.
inflarse, v. punkina. invocar, v. mañana.
informar, v. willana. inyectar, v. tuksina.
infortunio, adj. chiki. ir, v. rina; en aglomeración: tallirina, wanku-
ingenuo, adj. muspa. rina; de cacería y pezca: mitayuna, purina; a
inhumar, v. pampana. buscar leña: yantana.
iniciar, v. kallarina. izquierdo, -a, adj. ichuk, lluki.

188
J
jabalí, s. wankana. juez, s. (<*kuskachaq), kuskachak, kama-
jardín, s. sisa pampa. chik.
jarra, s. shila. jugar (juegos de movimientos físicos y de
jaspeado, adj. puzu. competencias), v. pukllana; juegos de azar o
jefe, s. apu, kuraka. de fortuna: chunkana.
jengibre, s. akirinri. jugo, s. hilli; del penco: chawar mishki; fer-
jesús, jesucristo, s. apunchik. mentado de caña de azúcar: warapu.
jicama, tipo de tubérculo, s. hikama. juicio (inteligencia), s. yuyay.
jora, maíz germinado utilizado en la prepa- juicioso, adj. yuyaysapa.
ración de la chicha, s. hura. julio, s. <**purun.
jorobado, adj. kumu. junio, s. <*inti.
joven, adj. ambos: mallta; varón: wayna; juntar, v. tantachina, llutana, tinkina; hierba:
mujer: pasña, kuytsa. kiwana.
juego, s. pukllay, chunkay; juego y tablero, junto, al lado, adv. kuchu, kuchulla.
similar al ajedrez: <*tapta, taptana; otros: júpiter, s. <**akapana.
wayru, pichka. justicia, s. <*kuskachaq, kuskachak.
jueves, s. <**patma. juzgar, v. taripana.

189
L
laberinto, s. chinkana. kastilla shimi.
labio, s. inferior: sipri; superior: wirpa; lepo- lengüeta, s. kallwa.
rino: waka, wantukshimi. leña, s. yanta; verde: chawa; con fuego:
laborioso, -a, adj. llamkak, kutsi. inta; hacer leñar: yantay.
labrar madera, v. llakllana. lerdo, -da, adj. sampa; lerda, mujer: zanzan.
lactar, v. chuchuna. letra, s. killka.
ladrar, v. awñina, kaparina. levantamiento, s. hatariy.
ladrón, s. shuwa. levantar, v. hawayachina; con palanca:
lagaña, chukni. wankana.
lagartija, s. palu, sacharuna, tsalakulun, levantarse, v. hatarina.
tsilinkitsi, tulipa, waksa, yaku palu. ley(es), s. (<*kamachikuska), kamachiy;
lago, s. kucha, hita, mamakucha, hatun kucha. hacer leyes: kamachiy.
lágrima, s. wiki. leyenda, s. ñawparimay.
lagrimear, v. wikiyana. liar, v. wankuna, alapana; pies o manos:
laguna, s. kucha, hita. chaknana.
lamentar, v. llakina. libélula, s. chikaru, tsikaru, akcha shuwa.
lamentarse, v. ñakarina. liberar, v. kishpichina.
lamer, v. llawana. liberarse, v. kishpirina, kishpina.
lana, s. millma. librar, v. kishpichina.
langosta, s. chillik. libro, s. (<*qillqa, qillqa kipu, qillqaykusqa),
lanza, s. wachi. killka, killka kipu, killkaykushka; kamu (¿?).
lanzar, v. shitana, chutana. líder, s. apu, pushak.
lápiz, s. killkana. liendre, s. chiya.
largo, adj. suni. ligero, adj. ichu, kutsi; adv.: utkay.
lástima, s. llaki; expresión de lástima: ala- lila, adj. maywa.
lay, llakinayakta. limar, v. llampuna.
lastimarse, v. chukrina. límitar, v. saywana.
lavar, v. el cuerpo o la cabeza: armana; par- limón, s. ishnul.
tes del cuerpo u objetos: límite, s. saywa.
mayllana; ropa: takshana. limpiar, v. pichana.
lazo, agujero de una cuerda, s. tuklla. limpio, adj. chuya, chuyaklla.
leche, s. ñuñu. linaje, s. ayllu.
lechero, tipo de árbol, s. pinllu. linderar, v. saywana, kimina.
lechuza, s. chushik, pullukuku. lindero, s. saywa
leer, v. (<*qillqaktarikuy), killkakatina. lindo, adj. kuyaylla, sumak
legislador, s. kamachik. línea, s. (<*siqi); aspi, wachu; horizontal:
legislar, v. kamachina. sirik aspi; vertical, s. shayak aspi.
lejano, adv. karu. líquido, s. yaku.
lejos, adv. karu. lirio, s. amankay.
lengua, órgano articulatorio, s. kallu. lisiar, v. kiwina.
lengua(je) articulado, s. shimi; lengua liso, adj. llampu, lluchka.
quichua: kichwa shimi; lengua castellana; lisonjero, adj. mishkishimi.
190
LUZ

liviano, adj. pankalla. lucma, tipo de fruta, s. lukma, rukma.


lobanillo, s. pukla. luego, conj. chaymanta, chay kipa, kipaman.
lobo, s. atuk. lugar, donde está algo: <*tiyaskan; lugar, re-
lóbulo, parte inferior carnosa de la oreja: s. gión o parte: suyu; kuska; sagrado: pukara,
llutu. waka; lleno de maleza: wita; abandonado:
lodo, s. turu; hacerse lodo, v.: turuyana. purun.
loma, s. urku. lumbre, s. nina.
lomo, s. washa. luminoso, adj. hakan.
lora, -o, s. uritu, kayas, araw, tinkula, llikuy, luna, s. killa.
kalli kalli, shakalli, shakan. lunar, s. ana.
lucero, s. kuyllur. lunes, s. <**sullka.
luciérnaga, s. ninakuru, tillimpu. luz, s. achik.

191
LL
llama, camélido andino, s. llama¸ un tipo de mikllay; llevar en andas o en camilla wantuy;
llama: chantasu, llaminku. llevar en brazos: markay; llevar a la espalda:
llamar, v. kayana; expresión para llamar al apariy; llevar en las manos: markay; llevar en
ganado: kachi kachi; llamar la atención en los hombros: rikray.
una conversación: hay. llorar, v. wakana.
llanura, s. pampa. llover, v. tamyana, paramuna; en forma me-
llegar, v. chayamuna, paktamuna. nuda mientras hay sol: chirapana.
llenar, v. huntachina, paktachina. lloviznar, v. paramuna.
lleno, adj. hunta, huntashka. lluvia, s. tamya; menuda con sol: chirapa.
llevar, v. cosas: apay; llevar algo en la falda:

192
M
machacar, v. kawtayana, takana. mandar, v. kachana.
máchica, harina de cebada, s. machka. maní, s. inchik, wachansu.
macho, adj. (<*ullqu), ullku; kari. maniatar, v. watana.
madera, s. (<*qiru) kiru; kaspi; del penco: manillas, s. makiwatana.
chawar kiru. mano, s. maki; dorso de la mano: maki
madre, s. mama. washa; palma de la mano: maki pampa;
madrecita, expresión cariñosa para las cuenco de la mano: maki uku; parte central
mujeres adultas o jóvenes: mamaku. de la mano: maki shunku.
madrina de bautizo, s. achikmama, mar- manosear, v. llamkana, hawina.
kakmama. manta, s. mantana; para cargar: aparina;
madrugada, adv. tutamanta. para cosechar el maíz: halunzu.
madurar, v. (<*puquy), pukuna. manteca, s. wira.
madurarse, el choclo, v. kawllarina. mañana, adv. kaya; la mañana: tutamanta.
maestro, -a, s. yachachik. maqueño, s. yurimawas.
maguey, s. chawar. mar, s. mamakucha.
magullar, v. llakana. marcador, para escribir, s. killkana.
magullarse, v. rawmana. marchar, v. tatkina.
maíz, s. sara; variedades: zhima, wantanku; marchitarse, v. ankuyana, urmarina, wa-
plagado: atupa; silvestre: atuk sara. ñurina.
mal, -o, -a, adj. mana-alli; mal acostum- marearse, v. shinkana.
brado: paku; mal genio: millay; mal molido: marfil vegetal, s. yarina.
chamka. marido, s. kusa.
malestar, tener, v. champayana. mariposa, s. pillpintu, chapul.
maleta, s. kipi. marrano, s. kuchi.
maleza, s. sacha. marte, planeta, s. <**mullu.
malhumorado, de mal humor, adj. millay, martes, s. <**kulla.
warak warak. marzo, s. <*pawkar.
malhumorarse, v. millayana. más, adv. ashtawan.
malograrse, no empollar los huevos, v. masa, hacer, v. chapuna.
hukana. mascar, v. kashtuna, mukuna.
mamá, s. mama. mashua, s. mashuwa.
mamar, v. chuchuna. masticar, v. akuna, kashtuna, mukuna;
mamífero, s. chuchuk. masticar y emitir sonidos los cerdos al
manantial, s. pukyu. comer: chakukina.
mancera, s. charina. mata, s. yura.
mancha, s. tiílla, mapa. matar, v. wañuchina.
manchado, adj. tiílla, shuyushka. mate, s. mati, zampu.
manchar, v. hawina, llunchina, shuyuna. matrimoniarse, contraer matrimonio, v.
mancharse, v. karkayana, mapayana, sawarina.
wikiyana. matrimonio, s. sawari, sawariy.
mancha, s. mapa, tiklla; del rostro o paño: matrona, s. mama; mamakuna.
mirka. mayo, s. <*aymuray.
193
MAYOR

mayor, adj. kurak, kuraka. mestizo, adj. laychu, mishu, tsala, wiraku-
mazamorra, s. api. cha, misti, mishu.
mazo, s. makana. metal, s. anta
mazorca (de gramíneas y cereales), s. meter, v. satina.
kaspa. metro (medida), s. tatki.
mecer, v. kuyuchina, kawina, kantina. mezclar, v. chakruna, chapuna.
mediano, -a (objetos, personas y anima- mezquinar, v. michana, mitsana.
les), adj. mallta, paktalla. mezquino, -a, adj. michak, mitsak.
medicina, s. hampi; especialidad: hampi- miedo, s. manchanayay; expresión de
yachay. miedo: alalay.
médico, s. hampik; yachak. miel de abeja, s. chullumpi.
medida, s. tupu. miércoles, s. <**haway.
medio ambiente, s. pachamama. mierda, s. isma.
medio, det. chawpi. migaja, s. palik.
medio, el dedo, s. chawpi ruka. mil, num. waranka.
mediocre, adj. sacha. milenio, adv. warankawata.
medir, v. tupuna. militar, s. awka, awkak.
médula, s. (<*chillina), chillona; ñutku; de millón, num. (<*hachuntinhachu, hachu-
vegetales: shunku. hachu).
mejorar, v. allichina, sumakyachina. mimar, v. kuyana.
melga, s. milka. mimbre, s. tiyamshi.
melloco, s. milluku. mina, s. charka, kuya.
memoria, s. yuyay. mineral, tipo de piedra, s. ara rumi.
mencionado, adj. nishka. minuto, s. <*hayri.
mencionar, v. nina. mirar, v. chapana, kawana, rikuna.
menear, v. kawina; hacer menear: kuyuchina. mirarnos, nos volveremos a encontrar,
menor, adj. sullka. exp. rikunakushun.
menos pensado, adv. haykamanta, kun- mirlo, s. suksu.
kaymanta. miserable, adj. michak, mitsak.
mensaje, s. willay. mismo, -a, adj. kikin.
mensajero, s. chaski. mitad, det. chawpi.
menstración, s. <*yawarikuy, mapakuy; mocho, adj. putu.
yawarta rikuy, killa unkuy, mapa killa; primera moco, s. kuña, lumarisu.
menstruación: <*kikuy. mocosos, expresión despectiva a los
menstruar, v. <*yawarikuy, mapakuna; killa niños: isi.
unkuy. modificar, v. allichiy.
mentir, v. llullana. moho, s. allu.
mentira, s. llulla. mojado, adj. huku; semimojado: ankulla.
mentiroso, adj. llulla. mojarse, v. hukuna, mutiyana, shuturina,
mentón, s. kakichu, sintu. sutukyana.
meñique, dedo, s. sullka ruka. moler, v. kutana; grueso: chamkana.
mercurio, s. <**rimsi. molestar, v. kushparina, shillinkuna.
merendar, v. (<*chishinmikuy), chishinmi- molido, adj. kuta, kutashka; grueso:
kuna. chamka.
merienda, s. (<*chishinmikuy), chishinmikuy. molle, planta y frutos, s. mulli.
mermar, v. anchuchina. mollera, ñupu.
mes, s. killa. mono, s. chichiku, kushillu, intillama, kutu,
mesa, s. (<*chakiqiru); pataku, hampara. machin, parawaku, shilltipu, sipuru, tsiyam-

194
MUY

pitsu. mucho, det. achka, llashak, may, yapa.


montaña, s. urku. mudo, adj. upa.
montar, v. sikana. muela, s. mamakiru.
monte, s. urku; monte y maleza: sacha. muerte, s. wañuy.
morada, lugar donde se vive, s. tiyana, muerto, adj. wañushka.
kawsana. mujer, s. warmi; noble, escogida en el
morado, adj. maywa, sañi. tiempo del incario: palla; mujer mítica: mama
morder, v. kanina; hacer morder: kanichina. awaduna, chificha, mama hataba; lenta en el
morir, v. wañuna, pitirina, tukurina. trabajo: zanzan.
morirse de iras, v. wañurina. mujercita, expresión cariñosa para las
morocho, s. muruchu. adultas: mamaku.
mortecina, adj. ismushka, wañushka. muletilla en el habla, exp. imashnaray,
mosca, -o, s. chuspi, hikiñas; kurumama. imashti.
mosquearse, v. intuna. multiplicar, v. mirachina.
mostrar, v. rikuchina. multiplicarse, v. mirana.
mote, maíz o choclo cocido, s. muti. mundo, s. pacha.
moteado, adj. luyu luyu. muñeca, -o, s. llullawawa; sayti (?).
moverse, v. kuyuna; en vaivén: kawirina. murciélago, s. mashu, chimpilaku.
movilizar, v. kuyuchina. muro, s. pirka.
mozuela, adj. pasña, kuytsa. muslo, s. raku chanka, mama chanka.
muchacha, adj. kuytsa, pasña. mutilar, v. kulluna.
muchacho, adj. wamra. muy, adv. may, yapa, ancha.

195
N
nacer, v. wacharina, pakarina. no es cier to?, adv. ¿manachu?.
nacido, en algún lugar, adj. wacharishka. no, adv. ama, mana.
nación, s. llakta, mamallakta. noble, adj. kapak.
nacionalidad, s. <**suyukawsay, ayllu- noche, s. tuta.
suyu. no friegues, expresión: ampuku.
nada, det. mana-ima. nogal, s. tukti.
nadar, v. waytana, wampuna. nombre, s. shuti.
nadie, det. manapi, manapipash. norte (región), s. chinchay; punto cardinal:
nalga, s. siki. uraysuyu.
nalgadas, dar, v. kullpina. nosotros, pron. ñukanchik.
naranja, s. laranka, laranha, chilina. novecientos, num. iskun pachak, iskun
nariz, s. sinka. patsak.
narrador de cuentos, s. hawarikuk. noventa, num. iskun chunka.
narrar (cuentos, fábulas), v. hawarikuy. novia, s. sawarina kuytsa.
naturaleza, s. pacha, pachamama. noviembre, s. <**ayar.
nausear, v. <*kuynay); kuynana, millana. novio, s. sawarina wamra.
navegante, s. wampuk. nube, s. puyu.
navegar, v. wampuna. nublado, adj. puyu puyu, puyushka.
neblina, s. puyu. nublarse, v. puyuna.
necio, adj. atupa. nuca, s. washa kunka.
negro, color, adj. yana. núcleo, s. shunku.
neptuno, s. <**turumanya. nudo, s. kipu, muku, sutu.
nevado, el cerro, s. rasu urku; rasushka. nuera, s. kachun.
nevar, v. rasuna. nuestro señor, s. (Jesucristo) s. Apunchik.
ni dios lo quiera, adv. amallatak. nuevamente, adv. kutin.
nido, s. kisha, kuzha, putsa. nueve mil, num. iskun waranka.
niebla, s. puyu. nueve, num. iskun.
nieve, s. rasu. nuevo (persona, objeto, tiempo), adj. mus-
nigua, s. iñu, piki. huk, wamak.
niña de los ojos, s. pichiw. numerado, adj. yupashka.
niño, s. wawa, uchilla; que sigue a sus pa- numerar, s. yupana.
dres: chupa. número, s. yupay.
nivelar, v. allana. nutria, s. pishña; yaku ukucha.

196
O
objeto, s. ima; sagrado: waka; de barro: olvidar, v. kunkana.
puru; hacer objetos de barro: v. awana. olvido, s. kunkay.
obsequiar, v. kamarina, kuyana. ombligo, s. pupu.
observar, v. rikuna, chapana. omnívoro, adj. tukuymikuk.
obstaculizar, v. harkana. omóplato, s. karmin.
obstáculo, s. harka. oprimir, v. ñitina.
oca, s. uka. ordenar, poner en orden, en buena dispo-
occidente, s. inti yaykuna. sición, v. (<*hichyay), hichyana.
océano, s. mama kucha; océano pacífico: ordeñar, v. chawana, kapina.
<*wirakuchap kutimunkan. oreja, s. rinri, rinri kara.
ochenta, num. pusak chunka. orientación, s. rikuchiy.
ocho cientos, num. pusak pachak. oriente, s. punto cardinal: inti llukshina; re-
ocho mil, num. pusak waranka. gión: anti suyu.
ocho, num. pusak. origen, s. sapi.
ocioso, adj. (<*qilla), killa. orilla, s. manya.
octubre, s. <*yaku. orinar, v. ishpana; yaku-ishpana.
ocultar, v. killpana, pakana. ortiga, s. chini.
odiar, v. chiknina. ortigar, v. chinina.
oeste, s. inti yaykuna. orzuelo, s. itsipu.
ofrecer, v. kuna. oscilar, v. walinyana.
oído, s. rinri hutku. oscuro, adj. amsa, llantu, pakna.
oido, adj. uyashka, uyarishka. oso, s. ukumari.
oir, v. uyana. otoño, s. wayra pacha.
ojo, s. ñawi; cerrar los ojos: v. itsipuy. otra vez, adv. kutin.
oler, v. ashnana, mutkina. oveja, s. llama.
olfato, s. mutki. ovillar, v. kururuna.
olla, s. manka. ovillo, s. kururu.
oloroso, adj. ashnak. oxidarse, v. wakarina.
olvidado, adj. kunkashka. oyente, s. uyak.

197
P
pacífico, adj. kasilla; océano pacífico: <*wi- papel, s. (<*patara); panka.
rakuchap kutimunkan. papirotear, v. tinkana.
padre, s. yaya. paquete, s. apay; atado en hojas: maytu.
padrino de bautizo, s. markakyaya, par, adv. ishkantin, yanantin.
achikyaya. páramo, s. puna, sallka.
página, s. (<*patara), patara, panka. parar, v. shayarina.
paico, yerba medicinal, s. payku. pararse, v. hatarina, shayana.
país, s. llakta, mamallakta. parecerse, v. rikchana.
paja (variedades, s. uksha, siksik, wayuri, parecido, -a, adv. rikchaklla, shina.
lisan. pared, s. pirka; de una casa abandonada:
pájaro (varidedades), s. munchi, chañawi, yata.
chikwan, chiwlli, chiyun, killpuntu, kitiwpi, ku- pareja, adv. ishkantin, yanantin.
llishtiti, kuwayu, chikin chikin, liklik, lluta, pariente, s. ayllu.
manku, panzaw, pishku, piyan piyan, pusayu, parir, v. wachana.
tiwinkulu, tiyunti, tiyuti, tsalak tsalak, tullik, párpado, s. ñawi kara.
tunchi, tuntu, wiriwiri, zhuta. parque, s. sisa pampa.
pala, tipo de, s. wallmu. parroquia, s. kitilli (¿?).
palanca, s. tula, wanka. parte alta de la casa, cuesta, pared o
palla, tipo de rondador, s. palla. peña, adv. hanak pata.
palma de la mano, s. maki pampa. parte, s. rakiy.
palmadas, dar, v. kuyachina. partido (político), s. (<*suyuchakuska); par-
palmera (variedades), s. chilli, chincha, tido o semi, medio: chikta.
chinku, kuya, lukata, murito, shapaka, partir, v. chiktana, ikina, rakina, chillpina; en
shimpi, shipati, shiwa, unkurawa, yarina. la mitad: chawpina, patmana.
palo, s. kaspi; que nace del cabuyo: (<*qiru), pasado, adj. yallishka; pasado mañana:
kiru; palos y carrizos para cubiertas y paredes mincha; tiempo pasado: sarun pacha, ñawpa
de casas, corrales y cercas: chaklla. pacha, unay pacha, wayma pacha.
palpar, v. llamkana, hawina. pasar, v. yallina.
paludismo, s. chukchu-unkuy. pasarse, el tiempo, v. (<* yalliriy), yallirina.
pan, s. tanta. pasear, v. puriykachana.
páncreas, s. iducha; kantsapata. paso, s. tatki; dar pasos el niño: tatkiy.
pantalón, s. wara; poner pantalones: wara- paspa, grieta en la piel, s. paspa, zipi.
chikuy; ponerse pantalones: warallikuy. pastar, v. michina.
pantano, s. guzu, kuzu. pasto, s. waylla, muya; lugar de pasto: mi-
pantorilla, s. chakichichu. china.
panza, s. (<*uspun), pusun. pastor, -a, s. michik.
pañal, s. llachapa, pintu, akawara. pastorear, v. michina.
paño (manchas del rostro), s. mirka. pata, cosas o animales, s. chaki.
papa, s. papa; rojiza: yunkarak; deshidra- patalear, v. kushparina.
tada: chunu, chuñu, muray; pelada y amari- patata, s. papa.
llenta: akma. patear, v. haytana.
papá, s. yaya. patio, s. kancha.
198
PIEZA

pato, variedad de, s. kulta. perder, v. chinkana; el conocimiento: may-


patria, s. <*pakarishka llakta; llakta, mama- zana, yuyaychinkana.
llakta. perderse, v. chinkarina.
patrono, s. llamkayyuk. perdiz, s. yutu, tukilu.
pausa, s. samay. perdón?, interj. ¿haw?.
pava, -o, s. akankaw, muntiti, pawshi. perdonar, v. kishpichina.
peca, s. mirka. perezoso, adj. killasapa, sampa.
pecado, s. hucha. perico ligero, s. intillama.
pecador, s. huchallik. perico, tipo de pájaro, s. chuki, ichu, wichu.
pecar, v. huchallina. período, s. mita.
pecho, s. kasku. permitir, v. kacharina.
pedacear, v. pakina, takana; la ropa: chall- pero, conj. shinallatak, shinapash.
china; la cabuya fresca: wazikina. perro, s. allku; expresión para los perros ca-
pedazo, s. paki, rakiy. zadores que siguen el rastro de personas o
pedir, v. mañana; ayuda a otro: minkana; la animales: tiw tiw tiw.
mano de la novia por segunda vez: paktana. perseguir, v. katiykachana.
pedo, s. supi. persona, s. runa; inadaptable a las costum-
peer, v. supina. bres de un pueblo: awka.
pegar (golpear), v. makana, waktana; con pesadillas, s. <* llapik; tener pesadillas, v.
substancias adherentes: llutana. llapitukuna; nuspana.
peinar, v. ñakchana. pesado, adj. llashak, llashashka.
peine, s. ñakcha. pesar en balanza, v. llashana.
peinilla, s. ñakcha. pescado, s., adj. challwa.
pelar, v. lluchuna, llushtina; con los dientes: pescar, v. challwana; buscando debajo de
kaskana. las piedras: kantina.
pelea, s. makanakuy; pelea ritual: tinkuy, pestañar, v. kimllana, pimpirana, sipuna.
pukara. pestañas, s. kichipra, llipinshi.
pelear, v. makanakuna; las mujeres: ala- petrificarse, v. rumiyana.
pana. petróleo, s. punkara, allpawira.
pellejo, s. kara. pez (variedad), s. challwa, chinlus, chuti, ka-
pellizcar, v. tispina, tsitsikina. lamatu, kiruyuk, kururu, lupi, paku, paychi, pi-
pelo, s. akcha. ruru, sichi, siklli, shikitu, tanla, tuksik, tunsa,
pelota, rumpa. wal, yaku-aycha, yawisun, yayu.
pelusa, s. akwas. pezón, s. chuchu ñawi, chuchu muyu.
pena, s. llaki, llakikuy. pezuña, s. sillu.
penco, s. chawar. picadura, adj. kanishka; que deja el gu-
pender, estar colgado, v. wayunkana, sano: chay chay.
wayurina, warkurina. picante, adj. hayak.
pene, s. ullu. picar, dar comezón, v. shikshina; los insec-
pensamiento, s. yuyay. tos: kanina.
pensante, adj. yuyak, yuyayyuk, shunkuyuk. pícaro, adj. challi.
pensar, v. yuyana. pico (de ave), s. tapsa; shimi.
pensativo, adj. yuyarikuk; estar pensativo, pie, s. chaki.
v. yuyarina. piedra, rumi; piedra preciosa: <* umiña; pie-
peña, s. kaka. dra pequeña: sharu, zharu.
pepa, s. muyu, ruru. piel, s. kara.
pequeño, adj. uchilla, wawa; chusu, hamchi, pierna, s. chanka; chuscha.
ñutu. pieza, musical: s. taki.
199
PINCEL

pincel, s. tullpuk-kaspi. policía, s. chapak.


pinchar, v. tuksina. polilla, s. susu.
pingullo, tipo de flauta, s. pinkullu. polinizar, v. yayuna.
pintar con colores, v. (<*llimpiy), llimpina, pollo, s. chuchi, chiwchi.
hawina, llunchina; pintar con pintura una polvo, s. allpa.
casa u otro objeto: tullpuna. ponderarse, v. chakchuna.
pintón, adj. ankas. pondo, s. puntu.
pintor, de artes plásticas, adj. (<*llim- poner, v. churana; una cosa sobre otra: pall-
pik), shuyuk, hawik. tay; huevos las aves o peces: wachana; boca
pintura del dibujante o artista, s. (<*llimpi- abajo: tikrachina; poner algo en el seno: kin-
nakuna); para teñir: (<*tullpuna), tullpu. chullina; poner cubierta a la casa: awana.
piña, s. chiwilla. ponerse de pie, v. shayarina, hatarina.
piojo, s. usa, pikli, pilis. por dónde?, preg. ¿maytatak?.
piola, s. kawchu. por ello, conj. chayrayku.
piraña, s. paña. por eso, conj. chaymanta, chayrayku.
pisada, s. (<*yupi), chaki kati. por qué?, preg. ¿imamantatak?.
pisar, v. saruna, haytana. por supuesto, adv. shinami, shinayka, shi-
piso, s. pata. naykuti.
pizarrón, s. killkanapirka. porfiar, v. atina.
placenta, s. wawamama. posada, s. tampu.
plaga de plantas, s. lancha. potrero, s. muya.
planeta, s. <**rumpu. pozo, s. pukyu.
planicie, s. pampa. precepto, s. (<*kamachikuska).
planta del pie, s. chaki pampa, chaki uku. precio, s. chanin.
planta, general, s. yura, mallki; (varieda- precioso, adj. sumak.
des): chill chill, chullku, illimpu, iñil, lalu, mun- predecesor, s. ñawpak.
chi, ñutu, pitsik, purun, tsimpiyu, tsintsimpu, preguntar, v. tapuna.
tsinzu, tiyatina, ushun, wala, wamintsi, wa- prendedor, s. tupu.
ranku; planta seca del maíz: challa, kallcha. preñada, adj. chichu.
plata, mineral, s. kullki. preñarse, v. chichuyana.
plátano, s. palanta; maqueño: yurimawas. preparar, v. allichina; la chicha: aswana; la
plato, s. mulu, puku. tierra para la siembra: chakrana.
plaza, s. kancha, pata, pampa; plaza de en- presentador, v. riksichik, rikuchik.
tretenimientos, en el Cuzco antiguo: (<*kussi presentar, v. riksichina, rikuchina.
pata); kushipata. presentarse, v. rikurina.
plegar, v. patarina. presente, adv. kunan; tiempo presente:
plomo, s. titi. kunan pacha.
pluma, s. patpa. presidente, s. pushak.
plutón, planeta, s. <**riti. presionar, v. atina; algo: ñitina.
poblar, v. llaktana. prestar, v. mañachina.
pobre, adj. wakcha, tsunzu. pretérito, adv. ñawpa pacha, sarun pacha.
poco a poco, adv. allimanta. pretina, especie de, s. watu.
poco, det. asha, ansa, aslla, pishi. prevalecer, v. atina.
poder, v. atipana, atina, ushana. prever, v. musyana.
podrido, adj. ismu, ismushka, misha. primavera, s. pawkar waray, sisa pacha.
podrirse, v. ismuna. primero, adv. ñawpak, shukniki; hijo,-a pri-
poesía, s. arawiku, harawi. meros: ñawi.
poeta, adj. arawikuk. princesa, s. ñusta.

200
PUS

principal, adj. hatun, kuraka, kapak. puesto, s. kuska.


príncipe, adj. awki. pujar, v. hipana.
principiar, v. kallarina. pulga, s. piki.
principio, s. sapi; adv. kallari. pulgar, dedo: s. mama ruka.
prisión, s. wataywasi. pulir, v. llampuna.
probar, v. kamana, mallina. pulmón, s. (<*surqan), surkan; paruk, yurak
problema o contratiempo, s. llaki. shunku.
producto óptimo, adj. wanlla; productos pulque, de cabuya: s. chawarmishki, mishki.
o granos que se quedan después de la co- pulsera, s. makiwatana.
secha: challa, chukchi. pulverizado, adj. ñutu, kutashka, kuta.
profesor, -a, s. yachachik. pulverizar, v. ñutuna.
pronto, adv. utka, hayka. puma, felino americano, s. puma.
propagación, s. miray. pumamaki, tipo de árbol, s. pumamaki.
propio (de suyo), adj. kikin. punta, adj. ñawchi.
provincia, s. marka. punto, s. iñu.
provocar, hacer antojar, v. munachina. punzar, v. tuksina, tulana.
pueblo, s. llakta. puñado, det. lutsu, tsutsuk.
puente, s. chaka. puño cerrado, s. <*chuqmi; chukmi.
puerco, -a, s. kuchi. pupitre, s. (<*chakiqiru), pataku.
puerta, s. punku. pus, s. kiya.

201
Q
qué dijo?, interj. ¿haw?. quieto, adj. kasilla.
qué cosa?. pron. ima. quilico, variedad de ave, s. killiku.
quebrada (depresión geográfica), s. wayku. quinientos, num. pichka pachak, pichka
quebrado, adj. paki, pakishka; fracción en patsak.
matemáticas: paki. quinoa, s. kinuwa.
quebrar, v. pakina. quipa, instrumento musical, s. kipa.
quemado por el sol, adj. ruparishka, quipo, nudos del registro y administración
kazuk, kazukyashka, muzuklla. incásica, s. kipu.
quemar, v. rupachina. quipocamayoc, s. kipukamayuk.
quemarse, v. ruparina. quishuar, s. kishwar.
querer, v. munana, llakina. quitar, v. anchuchina, kichuna.
quichua, adj. kichwa. quitarse, v. anchurina.
quién?, pron. ¿pi?. quizá, quizás, adv. icha, ichapash.

202
R
rabo, s. chupa. recuerdo, s. yuyariy.
racimo, s. luntsa, putsa, watu; de chonta: tika. red, s. llika, linchi; pequeña para pescar:
raíz, s. sapi. wishinka.
rajar, v. chiktana, shallina. redondo, macizo esférico, adj. (<*rumpu);
rallar, v. shikina. rumpa.
rama, s. mallki. refajo, s. ukunchina.
rápidamente, adv. ñapash, utkalla. refinar, v. ñutuna.
rapidísimo, adv. ninantak. reforzar, v. kimina.
rápido, adv. ichu, utka, hayka, zas; rápido regalar, v. kamarina, karana, kuyana.
de cocinarse o de madurarse: chawcha. regalo, s. kamari; que se da en las fiestas:
raposa, s. chakka, chucha, sinik, wanchaka. hucha; que dan los ahijados a sus padrinos:
raquítico, adj. irki, tsala, tsinzu, tullu. kuyachiy.
rascar, v. aspina. regañar, v. piñachina.
rasgar, v. llikina, challchina. regar, v. hichana, chakchuna, chiwana, shi-
raspadura (dulce), s. mishki. wana, tallina; agua de regadío: parkuna.
raspar, v. aspina. regarse, v. hicharina, tallirina, shiwtana.
rastro, s. chaki kati. región, s. suyu; región oriental: anti suyu;
ratón, s. ukucha. región occidental: kunti suyu; región del
raya, s. aspi. norte: chinchay suyu; región del sur: kullay
razonamiento, s. hamutana, yuyana. suyu; región de la sierra: puna suyu; región
realizar, v. rurana, llamkana. de la costa o cálida: yunka suyu.
reanimarse, v. alliyana, kariyana. regla, objeto escolar, s. (<*siqina).
rebasar, v. hichana. reglamento, s. kamachiy.
rebozo (matrimonial), s. lliklla. regresar, v. kutimuna, tikramuna, tikrana; al
recelo, s. pinkay. lugar de origen, a la tierra materna: llaktana.
rechoncho, adj. kurpa. reina soltera, s. ñusta; reina casada:
recibir, v. chaskina, hapina. (<*quya, kuya.
recién, adv. ñakalla, kunanlla. reir, v. asina.
recio, adj. sinchi. relaciones sexuales, (tener), v. yukuna,
recipiente, s. de la cáscara del coco: pill- yumana.
chi; grande de mate: ankara; hecho del tron- relampaguear, v. llipyana.
co de cabuya: puntulunku. rellenar, v. awinchina, huntachina.
reciprocidad, adv. ranti, ranti ranti. reloj, s. (<*pacha-unanchanqa).
reclamar, con enojo, v. piñana. remanso, s. tuyaka, walun,
recoger, v. tantana; recoger granos: pa- rematar, v. alapana.
llana; los primeros frutos de la sementera: remedio, s. hampi.
chakrana; los residuos de cosechas: challina, remellar, v. llakana.
chukchina. remellarse, v. rawmana.
recolectar, v. tantachina. remendar, v. llachapana, chupana, lampana.
recordar, v. yuyarina. remiendo, s. llachapa.
recto (hacia una dirección), adj. tsiklla. remo, s. kawina, tawna, wanka.
recuadro, cuadro, s. (<*tapta); shuyu. remojarse, v. nuyuna.
203
REMOLINO

remolino, de viento: s. akapana; de agua: la hacienda: wasipunku.


muyuna. retirar, v. anchuchina, suchuchina.
remorderse, tener remordimiento, v. nana- retirarse, v. anchurina.
rina. retoñar, v. wiñana.
remoto, pasado, adv. ñawpa, unay, sarun. retoño, s. llulluk.
renacuajo, s. chimpaluk, putukulu, willi retornar, v. kutimuna, tikramuna, tikrana.
willi. retrasarse, v. kipayana.
rendir cuentas, v. chimpapurachina. retrato, s. (<*uyap rikchay), rikchak.
repartidor de comida y bebida en las fies- reunión, s. tantanakuy.
tas, s. awlakanu. reunir, v. tantachina.
repartir (alimentos, objetos), v. rakina. reventar, v. tukyana.
reprender, v. piñachina. reventarse, v. tukyarina, chulakyarina.
reprodución, s. mirana, muruna. revolcarse, v. sinkuna, kawirina.
reproducir, v. mirana, muruna. rezar, v. mañana.
reproductor, s. mirak, muruk. rincón, s. kuchu.
repugnar, v. millana. riñón, s. rurun.
resbalar, v. lluchkana. río, s. mayu, hatun yaku.
resbalarse, v. llushpina. ripio, s. sharu, zharu.
resbaloso, adj. lluchka. robar, v. shuwana.
resembrar, v. awinchina, katichina. robusto, adj. sinchi.
resentirse, v. impayarina, nanakyana. roca, wanka, rumi.
reserva de alimentos que se lleva a la rocío, s. shulla; caer el rocío: v. shullana,
casa, adj. wanlla. sarpana.
residuo, s. hamchi, kupa, ñuku; de la chi- rodar, v. sinkuna.
cha: tikti; de hierba o de paja que dejan los rodilla, s. kunkuri.
animales luego de alimentarse: punzu; resi- roer, v . kaskana.
duo matemático: puchu. rogar, v. mañana.
resistencia que pone la persona al ser ha- rojo, adj. puka.
lada, s. zinzin. romper, v. llikina, pakina; en pedazos pe-
resistente, adj. sinchi, taylla. queños: pitina.
respetar, v. muchana. roncar, v. harnina.
respiración, s. samakuy. roncha, s. pukla, sisu.
resplandecer, v. llipyana, palanina. ropa, s. churana, churarina; sucia: waluk.
resplandeciente, adj. hakan, palanikuk. rosca, adj. churu.
responder, v. kutichina, tikrachina, rantipana. rostro, s. uya; ñawi.
resquebrajar, v. chiktana, chillpina. rótula, s. piruru.
resquebrajarse, v. chiktarina, chillpirina, rotura, s. paki.
rakrayana; la piel: paspayana. rozar, v. waktana.
resta, s. anchuchiy. rozarse, v. takarina.
restar, v. anchuchina. rubí, s. <*puka umiña.
resto, s. puchu. rubor, s. pinkay.
retazo (tela, madera, hierba), s. puchu; de ruborizarse, v. pinkarina.
tierra que tenían los kichwas por trabajar en rústico, adj. purun.

204
S
sábado, s. (<**tinki). nawaru, kuwa, kuwayu, lukarya, murintu, pi-
saber, v. yachana; saber a: yachina. ripiri, tullumpa.
sabiduría, s. yachay. saquillo, s. tulu.
sabio, s. amawta, yachak. sarampión, s. muru-unkuy.
sabor, s. yachik. sarna, s. shikshi, isi, akwas.
saborear, v. kamana, mallina. satisfecho (de comer), adj. hunta, saksashka.
sabrosa, -o, adj. (<*ñukñu), chawcha, mishki. saturno, s. <**chimpu.
sacapuntas, s. ñawchichina. sauce, s. wayaw.
sacar, v. surkuna, llukshichina; productos savia (de las plantas), s. llawsa.
de la tierra: allana; sacar tiras: chillpina. saya, s. anaku, aksu; ponerse la saya: ana-
sacerdote (principal del incario), s. umu; kullikuy, aksullikuy.
kushipata. secar, v. chakichina; la carne al sol: charkina.
saciado, adj. hunta, saksashka. secarse, v. ankuyana, chakirina, wañurina.
sacudirse, v. shiwarina; las plumas, el sediento estar, v. upyanayana.
ave: patpana. seducir, v. kuyachina.
sacudir, v. chaspina, chawsirina. segar, v. pitina, ichuna.
saeta, s. wachi. seguidamente, adv. kipa, kipalla.
safar, v. kacharina. seguir, v. katina; hacer seguir: katichina.
saíno, s. lumukuchi. segundo, tiempo, s. <*tuylla. En lugar o es-
sal, s. kachi. pacio: ishkayniki.
sala, s. <*pitita. seis, num. sukta.
salamanquesa, s. watawata. seis cientos, num. sukta pachak, sukta
salir, v. llukshina; salir el sol: intiyana. patsak.
saliva, tuka. seleccionado, -a, adj. aklla, akllashka.
salivar, v. tukana. seleccionar, v. akllana.
saltamontes, s. chipu, hiki. selva, s. sacha.
saltar, v. kushpana. semana, s. <**sillkukis.
salud (de bienestar), s. allikay. sembrado, adj. tarpushka.
saludar, v. napaykuna. sembrador, s. tarpuk.
salvaje, adj. sacha, awka. sembrar, s. tarpuna.
salvar, v. kishpichina. semejante, adv. shina.
salvarse, v. kishpirina. semejanza, s. rikchak.
sambo, s. sampu, zampu, kitu. sementera, s. chakra, tarpushka allpa.
sanarse, v. alliyana, hampirina. semilla, s. muyu; caída en las sementeras:
sancochar, v. hawchana, ayumpakuna. chas.
sandalia, s. ushuta. sendero, s. ñan.
sango, tipo de pan, s. sanku. seno, s. chuchu.
sangorache, s. ataku. sentar a los niños, v. chachichina.
sangre, s. yawar. sentarse, v. tiyarina; sentarse los niños:
sanguijuela, s. mapamari. chachina.
sapallo, tipo de calabaza, s. sapallu. señalar, v. rikuchina, riksichina, shunkuna.
sapo (variedades), s. hampatu, huwin, ku- señor, s. yaya, hachi.
205
SEÑORA

señora, s. mama. hamlla.


señorita, adj. pasña, kuytsa; expresión cari- sin motivo, adv. yankamanta.
ñosa dirigida a las señoritas: mamaku, payaku. sinuosidad, adj. kinku.
separar, v. chikanyachina, karuyachina. sirviente, adj. yana, yanapak.
septentrión, s. uraysuyu. sistema, s. llika; sistema solar: intipa ayllu.
septiembre, s. <*kuya. sitio o lugar, s. <*tiyaskan; ceremonial:
ser capaz de, v. atipana, ushana. pukara, waka.
ser humano (hombre y mujer), s. runa. soasar, v. ayampakuna.
ser, s. kak, vivo: kak, kawsak; ser fantás- sobar, v. kakuna.
tico: atsinku, chificha, chusulunku, chuyan, soberano, s. apu, kapak.
ishkay umayuk waksa, sacharuna, supay, sobra, s. puchu, sikiyashka.
uchutikan, walampariw, mama awaduna, sobrar, v. puchuna.
mama hataba. sobrepasar, v. yallina.
ser, v. kana. sobresalir, v. yallina, atina.
sereno, adj. kasilla. sobrio, adj. mayllik.
serpiente, s. amaru, machakuy, mutulu, sociable, adj. maylla.
pushllu, shinshin. socorrer, v. yanapana.
serrano, persona de la sierra, adj. sallka soga, s. waska; soga delgada o soguilla:
runa. kawchu; hacer sogas: kawchuy.
servidor, adj. yana, yanapak; el que sirve sol, s. inti; salir el sol: intiyay.
las comidas en las fiestas: rakik, awalahanu. soldado, s. awka, awkak.
servir, v. yanapana; servir alimentos: karana. solear (el sol), v. intina.
sesenta, num. sukta chunka. solearse, v. mashana.
sesenta mil, num. sukta waranka. solicitado, adj. mañashka.
seso, s. ñutku.
solicitar, v. mañana.
seta, s. kallampa.
sólido, adj. sinchi, kaspiyashka, rumiyashka.
setecientos, num. kanchis pachak, kan-
solista, det. sapalla, shuklla.
chis patsak.
solitario, pájaro, s. chiwillu.
setenta, num. kanchis chunka.
sollozar, v. hikina, hikiyana.
setenta mil, num. kanchis waranka.
solo, adj. sapalla.
si, adv. ari.
soltar, v. kacharina.
siega, tiempo de, s. kallchay pacha.
sombra, s. llantu.
siembra, s. tarpuy.
sombrero, s. muchiku.
siempre, adv. wiñay, wiñaypak, tukuy
sombrilla, s. <*achiwa.
pacha.
sonar, v. <*unyay, rukyay), unyana, rukyana.
sien, s. <*wañuna.
soñador, s. muskuk.
sierra, s. puna, sallka.
soñar, v. muskuna.
siete mil, num. kanchis waranka.
sopa, s. api.
siete, num. kanchis.
soplar, v. pukuna; el espanto: tukana.
siglo, adv. pachak-wata.
soplo de curación, s. pukuy.
sigse, s. siksik.
sordo, adj. rinri-illak, uparinri.
silbar, v. hukipuna.
sorpresivamente, adv. haykamanta, kun-
silenciarse, v. upallayana, chunyana.
kaymanta, zas.
silenciosamente, adv. upalla, chulunlla.
sortija, s. shiwi.
silla, s. tiyarina.
sosegar, v. kasiyachina.
silvestre, adj. allpa, aya, purun, sacha, mapa.
soso, adj. chamuk, chamcha, ñukñu.
similar, adv. shina.
sostener, v. charina; lo que está por
sin gracia, adj. aminta, chamcha, chamuk,
caerse: kimina.
206
SUSTO

soto, s. sutu. brazos: ukllana.


suave, adj. kapya, ñutu, api. suma, s. yapay.
suavecito, adv. hawalla, amuklla, apilla. sumar, v. yapana.
suavizar, v. ñutuna, apiyachina, amukya- sumergirse, v. washaykuna.
china. superficial, adv. hawalla.
suavizarse, v. apiyana, kapyana, llampuna. superficialmente, adv. hawalla, hawalla.
subir, v. sikana, wichayana; los precios o superior, adj. kurak; parte, adv. hanak.
costos: wichayana. supervisar, v. tukuyrikuna.
súbitamente, adv. haykamanta, kunkay- supervisor, s. tukuyrikuk.
manta; zas. suplicar, v. mañana.
succionar, v. chumkana, tsumkana. suponer, v. (<*watuy), watuna, waturina;
suceder, v. tukuna. yuyana.
sucio, adj. mapa, karka, tiklla. sur, (punto cardinal), s. hanansuyu; kullay
sudar, v. humpina. suyu.
sudor, s. humpi. surcar, v. wachuna, rawana.
suelo, s. pampa. surco, s. wachu, rawa; surcos muy apega-
sueño de dormir, s. puñuy; sueño de soñar: dos: wala.
muskuy. suro, variedad de carrizo, s. suru.
sufrimiento, s. llaki. sustantivo, s. shuti.
sufrir, v. llakina. susto, s. manchay; que produce susto:
sujetar, con las manos, v. charina; sujetar manchanayay; expresión de susto: mama-
con las piernas: chankana; sujetar con los llaw, yayawalla.

207
T
tabaco, s. sayri. alalay, mamallaw.
taita, s. yaya. templo, s. wakawasi; apunchikwasi.
talar, v. kuchuna, waktana. tender, v. mantana.
talega, s. wayaka. tener o sostener, v. charina; tener pena:
talismán, s. para el amor: wakanki; el maíz llakina; tener relaciones sexuales: upina, yu-
de granos bicolor que se hallan durante la mana, yukuna.
cosecha: misha; utilizado en la caza y en la terminado, adj. pakta; tukurishka.
pesca: piripiri. terminar, v. tukuchina.
tallo, s. tullu; tallo y hojas de maíz seco: terminarse, v. paktarina; tukurina.
kallcha, sarapanka; tallo de un racimo sin fru- terremoto, s. allpa chukchuy.
tos: watu; tallo del racimo, extraído los fru- terreno, s. allpa; duro, estéril, erosionado:
tos: chitus. killin; pisoteado de animales: yata; terreno
talón, s. tayku. baldío: purun.
tambalear, v. sinkuna. terrón, s. kurpa; terrón de césped: champa.
tambor, s. wankar; pequeño: tuntulli. testículo, s. lulun.
tamo, s. tamu. testimoniar, v. iñina.
tantear, v. llamkana, hawina. teta, s. chuchu.
tapa, s. killpana. tibio, adj. inlli, kunuklla.
tapar, v. killpana. tiempo, s. pacha; tiempo presente: kunan
tardarse, v. kaynana, kipayana, unayana. pacha; tiempo pasado: ñawpa pacha, sarun
tarde, la, adv. chishi. pacha, yallirik pacha; tiempo futuro: kipa pacha.
tarea, s. ruray. tienda, s. katuwasi.
tartamudear, v. aklluna. tierno, adj. llullu.
tartamudo, adj. akllu, tiyarpa. tierra, s. allpa; lugar donde se vive: allpa-
Tawantin suyu, las cuatro regiones del mama.
área inca, s. Tawantin suyu. tierra, planeta, s. <*tiksimuyu.
taxo, s. kullan, gullán, taksu. tiesto, s. kallana.
teatro, s. (<*hawkaypata), hawtaypata. tigre, s. uturunku.
techar, v. katana. tinaja, s. mawma.
teja, s. sañu. tiniebla, adj. amsa, llantu.
tejer, v. awana. tintura, s. tullpu.
tejido rústico, común: awashka; tejido fino: tío, s. hachi.
kumpi; de hojas de palmera: almayari, san. tipina, objeto para deshojar el maíz durante
tejón, mashu, wachi. la cosecha, s. tipina.
tela, s. pintu. tirar, v. shitana.
telar, s. awanakaspi. tiritar, por escalofríos, v. chukchuna.
telaraña, s. (<*urup llikan), urupa llika. tiza, s. aspina, aspik.
temático, adj. paku. tiznarse, v. kushniyana.
temblar, v. chukchuna. tizón, s. inta.
temblor de tierra, s. allpa chukchuy. tocar, algún instrumento musical: takina;
temer, tener miedo, v. manchana. tocar la quipa: kipana; alguna cosa: llam-
temor, s. manchay; expresión de temor: kana, hawina.
208
TUTUMA

tocte, s. tukti. trapo(s), s. llachapa.


todavía no, adv. manarak. trasladar, v. ashtana.
todavía, adv. amarak; chayrak. trasnocharse, v. pakarina.
todo (s), det. tukuy, llampu. traspasado mañana, adv. kaya mincha.
toma, he aquí, exp. kayka. trasquilar, v. rutuna.
tomar líquidos, v. upyana; algo con las travieso, adj. sayti, shillinkuk.
manos: hapina. treinta, num. kimsa chunka.
tonga, s. kukayu, kukawi. tren, s. <**antatatis, antakuru.
tontear, v. muspana. trenza, s. (<*simpa); chimpa.
tonto, adj. muspa, upa. trenzar, v. (<*simpay); chimpana.
torcer, v. kawchuna; torcer lana o hilo: kaw- tres cientos, num. kimsa pachak, kimsa
puna. patsak.
torcerse, v. wistuna; dislocarse: kiwina. tres mil, num. kimsa waranka.
torcido, adj. wistu, winku. tres, num. kimsa.
torpe, adj. muspa, upa. trigo, s. triku, waña.
tortero para hilar, s. piruru. tripa(s), s. chunchulli.
tórtola, s. urpi, tukurpilla. triste, adj. kuyaylla, llakilla.
tortuga, s. acuática: charapa; terrestre, s. triturado, adj. chamka, chamkashka.
mutilun, tsawata; anfibio: yawati. triturar, v. chamkana.
tos, s. uhu. troje, s. (<*taqi), taki.
tosco, adj. paza, sakra, tsaka. trompa, s. sinka.
toser, v. uhuna. trompetero, ave, s. yakami.
tostado, s. kamcha. trompo, s. piruru, kushpi.
tostar, v. kamchana. tronco, s. kullu, pulla, putu.
totalidad, adv. tukuylla, llampu. tropezar, v. ñitkana.
trabajador, s. llamkak. tropezarse, v. ñitkarina.
trabajar, v. rurana, llamkana. trotar, v. kallpana.
trabajo, s. llamkay, ruray; comunal, colec- trozar, v. llakana, kiwina.
tivo: minka; familiar: ayñiy; trabajo recíproco: trueno, onom. kulun, tulun.
makipura, rantimpa. tú, pron. kan.
traducir, v. tikrachina. tubérculo, s. <**allpapimuruk; tipo de tu-
traer, v. apamuna, pushamuna; traer algo bérculo: papa, rakacha, apichu, iwa.
en la boca: amullimuna. tubo, s. tutu.
tragar, v. millpuna. tucán, s. kawpi, tumpiki.
trampa, s. tuklla, hapina, panwa, tikta. tullido, adj. suchu.
tranquilizar, v. kasiyachina. tumba, s.- aya-utku; antigua: waka.
tranquilo, adj. kasilla. tumor, s. chupu.
transformación, s. pachakuti. tumulto, s. wayka.
transfor marse, v. tukuna. túnica, especie de, s. kushma.
transmitir la enfermedad zalipa, s. tupido, adj. kichki.
zalipana. turbio, adj. lanta, sanku.
transparente, adj. chuya, chuyalla. tusa, s. kurunta; sin choclo: wakuyashka.
transpirar, v. humpina. tutuma, s. puru.

209
U
ubicar, v. churana. un(o), num. shuk.
ubre, s. chuchu. untar, v. hawina, kakuna.
último, adv. puchukay, chupa; kunchu. uña, s. sillu.
único, adj. sapan, sapalla, shuklla; única hija: urano, planeta, s. <**tinkullpa.
murushka ushushi; único hijo, murushka churi. urdir, v. awllina, allwina.
unidad(es), s. shuk(kuna) usado, adj. mawka, paya.
unión, s. tantachiy, tinkiy, tinkuy. usted, pron. kan, kikin.
unir, v. tinkina, tinkuna, llutana. ustedes, pron. kankuna, kikinkuna.
universidad, s. hamutaywasi. útero, s. wawatiyana.

210
V
vacío, adj. chushak, illak. ver, v. rikuna, kawana.
vagina, s. rakakara, raka. verano, s. intipacha, usyay pacha.
vagabundo, adj. yanka purik. verbo, s. willak; verbo auxiliar para expresar
vago, adj. (<*qilla), killa. onomatopeyas: nina.
vainas trilladas, como tamo, s. puchul, verdad, adv. (<*chiqa), chika.
puchuy. verdadero, adj. chiqallatak; kikin.
valeroso, adj. sinchi. verde, color, adj. (<*qumir), kumir, waylla.
valle, s. pampa. verduras, s. yuyu; verduras sancochadas:
valor en precio, s. chanin. hawcha.
vámonos, exp. hakupashun, hakupashun- vergüenza, s. pinkay.
chik. verruga, s. micha, mitsa, michamuyu,
vamos, exp. haku, hakuchik. chimpi.
vapor, s. <*wapsi. verter, v. tallina.
variedad, comp. sami. vertical, adj. shayak, tsan.
varón, adj. kari. vertiente, s. pukyu.
vasija de barro (variedades), s.: puntu; de vestimenta, s. <* pacha; churana.
barro para bebida: mukawa; tipo de jarra: vestirse, v. <*pachallikuy; churarina.
shila; grande: mawma. vía, s. ñan.
vaso, s. (<*qiru), kiru; redondo de madera vía láctea, s. <* mayu; kasa-anku, kasa ñan.
de cuello largo: kaka. viajar, v. rina, illana.
vecino, adj. wasi mashi. vicuña, s. wikuña.
vegetal, s. yura. vida, s. kawsay.
vehículo, s. antawa, anta-shuntu, antawiwa. vidrio, s. kispi.
veinte, num. ishkay chunka. vieja (animados), adj. paya, atupa; ruku;
vejiga, s. ishpapuru. para cosas: mawka.
vello, s. millma; vello axilar: kashuk millma; viejo (animado, no animado), adj. ruku; para
vello pubiano masculino: ullu millma; vello objetos: mawka.
pubiano femenino: raka millma. viento, s. wayra; fuerte: akapana.
velludo, adj. millmasapa. vientre, s. wiksa.
veloz, adj. pankalla, wayralla. viernes, s. <**haycha.
vena, s. anku, sirka. viga, s. (<*qiru), kiru.
venado, s. taruka, ushpitu, yamala. vigilante, s. chapak; vigilante de la casa:
vencer, v. atina. wasikamak.
vendaje, s. yapa. viniente, s. shamuk.
vender, v. katuna. violar, v. wakllichina.
veneno, s. miyu, hampi. virar, v. tikrana.
venerar, v. muchana. viruela, s. muru-unkuy.
venidero, él o lo que vendrá, adv. shamuk. viruta, adj. punzu.
venir, v. shamuna. viscoso, adj. llawsa.
ventana, s. (<*tuqu), tuku. vista, s. ñawi.
ventura, s. kushi. viuda, -o, adj. (<*ikma), wakcha.
venus, planeta, s. <*chaska. vivienda, s. wasi; sin paredes, cubierta de
211
VIVIENTE

paja desde el asiento: chakiwasi. voltear, v. tikrana, sinkuna.


viviente, s. kawsak. volver, v. kutimuna, tikramuna, tikrana.
vivir, v. kawsana. volverse en, transformarse, v. tukuna.
volar, v. pawana, wampuna. vomitar, v. <*kipnay; kuynana.
volcán, s. urku; en erupción: nina urku. vulva, s. raka

212
Y
ya, adv. ña; ya mismo: ñalla. yeso, s. isku.
yerba en general, s. kiwa; para teñir: panti; yo, pron. ñuka.
yerbas comestibles: yuyu. yuca, s. lumu.
yerno, s. masha.

Z
zapallo, s. sapallu, kitu. zorrillo, s. añas.
zapato, s. ushuta. zumo, s. hilli; zumo del floripondio: warwar.
zarcillos, s. rinriwarkuna. zurcir, v. sirana, chupana.
zig-zag, adj. kinku; ir en zig-zag: kinkuy. zurdo, -a, adj. lluki, ichuk.
zonzo, adj. muspa, upa.

213
ANEXOS
ANEXO 1

Términos del qichwa general

Introducción

El título hace referencia a los términos del qichwa general en uso en Perú y Bolivia, que a su
vez han sido utilizados por EBI y ALKI, en el Ecuador, en los últimos 10 años.

La documentación temprana de los siglos xvi y xvii, en lo que se refiere al qichwa simi muestra
el interés y necesidad de disponer de nuevos términos qichwas que señalen significados reli-
giosos, culturales y políticos. Al iniciar el siglo xx, en los países qichwa hablantes se encuentran
esfuerzos de creación de neologismos para referirse a categorías gramaticales; durante la se-
gunda mitad de este siglo, sobre todo, en los procesos de EBI se presentan varios esfuerzos
para disponer de una nueva terminología kichwa.

a) Siglos XVI-XVII
En estos siglos, en los vocabularios qichwas, se hallan alusiones a nuevos términos o a ex-
tensiones semánticas que se adaptarán tanto por esfuerzos de los españoles como de los mis-
mos qichwas a los nuevos procesos comunicativos. En el ámbito religioso español: Jesucristop
suyun, el cielo; qillqakta rikuy, leer; qillqa kipu, libro de cuentas; qillqata chantay, imprimir, etc.
En el ámbito de los qichwas tenemos: machu capitu, capitán (Francisco Pizarro); hatun paqu,
caballo; paños con letras, libro; conversar con los paños con letras, leer, etc.

b) Primera mitad del Siglo XX


A inicios de este siglo, en la gramática del qechwa boliviano de David Berrios (1904: 8, 20-21),
se hallan algunos términos, por un lado, para referirse a ciertas categorías gramaticales como:
nombre, suti; pronombre, sutij rantin; verbo, rimai; participio, chayakej; adverbio, rimaiman tan-
takuj; partículas, rak’’ina, tinkullina; interjecciones, huajyana. Por otro lado, se presentan nom-
bres de los días (punchau/punchai, día) de la semana: killachau, lunes; atichau, martes;
koillurchau, miércoles; illapachau, jueves; chaskachau, viernes; k’’uichichau, sábado; intichau,
domingo. En éstos se notan claramente traducciones sintáctico-semánticas de la cultura latina
a la cultura qichwa.

c) Segunda mitad del Siglo XX


Durante la segunda mitad del siglo xx se aprecian varios esfuerzos en la creación de neologis-
mos que se ubican dentro de una serie de acontecimientos socio-políticos y culturales:

i) Contexto sociopolítico
El interés por atender a la educación rural y campesina motivará las campañas de Educación
y Alfabetización (III Curso de Formación Nacional/CIEI, 1980-1982) hasta demandar la Edu-
cación Bilingüe Intercultural de forma institucionalizada (DINEIB: 1988) y su uso y producción
correspondiente de materiales escritos en lenguas maternas, entre ellas, en el kichwa shimi.

ii) Instituciones
Casi en los últimos 40 años se han presentado varias entidades como: CIEI, Proyecto Macac
(luego Corporación Macac), CEDIME, P. EBI-GTZ, DINEIB/ALKI, etc., todas ellas relaciona-

217
ANEXO 1

das con actividades de Educación Bilingüe, mediante la elaboración de sus propios mate-
riales en lenguas. Asimismo, algunos programas a nivel superior en Educación Bilingüe, se
han convertido en espacios para la creación de nuevos términos técnicos de algunas áreas
educativas a través de la elaboración de las tesinas o monografías (Universidad de
Cuenca/LAEB, Universidad Salesiana/PAC); algunos de aquellos materiales se han impreso
en revistas o en textos completos.

iii) Actores
Los encargados de la creación de los neologismos son los mismos miembros de las institu-
ciones arriba señaladas; además, en dicho proceso, se ha requerido de la participación de
la misma dirigencia indígena (Montaluisa, 1990: 166), de los técnicos, asesores (DIPEIB-
Sucumbíos, 2007, Fausto Jara) o de la participación de especialistas investigadores inter-
nacionales (Cerrón-Palomino y el equipo de Gabriel Cachimuel y Alberto Conejo, Pujilí,
1994). En los últimos tiempos, se hallan en este proceso los miembros del ALKI.

Procedimientos de creación

Antecedentes

La revisión de los neologismos que se hallan en los diversos textos escolares ofrece pistas
acerca de los procedimientos desarrollados en cada una de las instituciones participantes. Por
lo general, se detectan esfuerzos aislados, empíricos, sin conocimiento de los demás aportes
y un desconocimiento de la realidad de la lengua qichwa, de su historia total y territorial. Sin
embargo, en el “Caimi ñucanchic shimiyuc-panca” (Montaluisa, 1982: 141) y en el “Ñucanchic
shimi 1” (Montaluisa, 1989: 159-178), se señalan los caminos del qichwa para su desarrollo lin-
güístico o “Ingeniería Lingüística”: 1) la reintroducción (consulta a los ancianos y a los diccio-
narios antiguos); 2) generalización; 3) reencuentro con el significado original; 4) la
creatividad; 5) préstamos peruano-bolivianos; 6) préstamos del español y otras lenguas
(como último recurso).

Así, a partir de los años 80s los materiales destinados a EBI-qichwa contienen términos nuevos:
pachamanta yachacui, geografía; antashca micuna, comida enlatada; yachana-huasi, escuela;
aspic, lápiz, tiza (C.Ñ.S-P, 1982). Quillcacatina, leer; uyariclla, vocal; upauyari, consonante (Ñu-
canchic shimi 1, 1989: 163). Pachapac shimi, adverbio de tiempo; paltai, gerundio; quillcana
panca, cuaderno; quiquin shuti, sustantivo propio (Serie pedagógica y didáctica 9, 1993: 223-
229). Hay otras fuentes que han sido revisadas ligeramente como el “léxico actvalizado espa-
ñol-qvechva” (Ileana Almeida, 1992) o el “léxico ampliado quichua-español, español-quichua”
(Consuelo Yánez, 2007), que de cierta manera presentarían algunos procedimientos metalin-
güísticos, aunque no siguiendo la composición qichwa, etc.

218
ANEXO 1

II
Los Neologismos y KAMAK

El documento denominado “Neologismos-ALKI”, proporcionado por los representantes de la


DINEIB y KAMAK, se nos entregó el día martes 6 de mayo del 2008, en la oficinas de SEPDI,
y no llevaba los nombres de los autores o participantes, solo se mencionó que era producto
elaborado por ALKI. Dicho texto contenía aproximadamente 3077 términos (a = 404, ch = 285,
h = 142, i = 115, k = 513, l = 54, ll = 24, m = 181, n = 24, ñ = 20, p = 231, r = 124, s = 163, sh =
65, t = 135, ts = 67, u = 65, w = 251, y = 162, z = 42, zh= 10).

Este documento previamente se había trabajado, revisado y discutido con los miembros de
KAMAK tanto en la Sierra, en Toril/Chimborazo, en el que se hallaban como coordinadores,
entre otros, Angel Ramírez, Bolívar Yantalema, Polivio Chalán, María Cunduri, etc., durante los
años 2003, 2004 (información de Nieves Morocho, 21 de agosto, 2008, Quito), como en la Ama-
zonía. De igual manera, aquellos términos se hallaban registrados en los “kukayus pedagógicos”
y en el nuevo diccionario kichwa (ALKI/Sucumbíos, 2007), por ello se argumentaba que ya
están publicados en textos de EIB y socializados desde hace mucho tiempo y por lo tanto, se
deben registrarlos o servir como base para los nuevos documentos.

Pero, ¿en qué condiciones?, bajo ¿qué formas?, o ¿como qué se presentaban estos términos
denominados neologismos ALKI?.
Después de considerar los casos abajo expuestos, se ha decidido precisar el concepto de ne-
ologismo y sólo los términos que se acerquen a este criterio han sido dejados en aquel docu-
mento (proporcionado por DINEIB-KAMAK, mayo, 06, 2008), en un Apéndice especial, para
una edición posterior. Por lo tanto, solo algunos de aquellos términos se registraron en la parte
del diccionario, como apéndice 1; y otros ya se hallaban en la parte kichwa -castellano.

Concepto de Neologismo: “Formación o creación de una palabra nueva; expresión nueva


que todavía no se ha integrado al lenguaje coloquial”. “Las causas del neologismo pueden
ser: desarrollo de la ciencia, la técnica, la cultura, política, etc.”.

A continuación presentamos algunos casos en que varios términos, en el documento primero


(ALKI), han sido considerados como neologismos. En ciertos casos, el término que se halla
entre paréntesis y con el asterisco significa que tiene una reconstrucción o forma originaria po-
sible (etimología). La consideración de los diversos casos que abajo presentamos se ha hecho
tomando como fuente el documento: Horizonte de Sentido y Mundo Histórico de los qichwas,
siglos xvi-xvii: reconstrucción lexical (Fabián Potosí C.; Tesis de Maestría/Filosofía, PUCE,
Quito, 2008).

1. Términos qichwas de los siglos xvi y xvii

Varios términos que se hallan en diccionarios antiguos han sido tomados de ellos; y mu-
chos, sin previa crítica y conocimiento de su forma original, su significado y su posible re-
construcción.

i) términos antiguos
Chusna (<*chusña) acto pequeño.
Chusña, nariz pequeñita.

219
ANEXO 1

Ipa, tía.
Sapsi, común.
Tiksi (<*tiqsi) base, fundamento de origen.
Urpa, paloma.
Wakanki, amuleto.
Wallpay, crear.
Wayma, antiguo, antaño (otoñó ¿?).

ii) Alteración de formas y significados


Aka chinchay (<*aqu chinchay), cometa fugaz.
Amutakay (<*hamu-ta-ka-y), inteligencia.
Awkiy (<*ayqiy), huir.
Chupuyu (<*chupullu), tataranieto.
Chutkiy (<*desollar, pelar); desarrollar.
Ishun (<*usun), ciruela.
Waksi (<*wapsi), gas.
Warpay (<*warpiy), trinar.

iii) imprecisión de fuentes históricas


Hakikaylluski, primer mes del año, Cristóbal de Molina (cuál de ellos ¿?, el cuzqueño o el al-
magrista ¿?).
Walak, dios de la agricultura (¿?).

2. Procesos de formación lexical y sintáctica

i) elementos formativos del qichwa


-cha: wiwacha, protozoario.
-ni (<*-ñi): yachayniyuk, instruido.
-wa (<*wawa), iñuwa, molécula.

ii) Sustantivos concretos con infinitivo –y


Amawllay ruray, laboratorio.
Chukay, bomba.
Kuchuyay, cuadra.
Pirwayay, maqueta.

iii) elementos formativos del castellano


-ku (<*-cu): chiliku, limón; chumpiku, cinta; iñuku, átomo tantariku, subconjunto.
-laya: imalaya, diferente.

iv) términos del castellano (antiguo y/o actual)


Almu, arroba.
Harsia, cabuya.
Kanchachani milka, cuadro estadístico.
Milga (<* amelga, mielga), cuadro.
Racha, buena suerte.
Rapay, desplumar.

220
ANEXO 1

Tayta, padre, papá.


Tisis, tuberculosis.
Tupay (<*topar), encontrar.

v) Acomodamiento forzoso
Ichanik yuyay, oraciones dubitativas (<* tunkiq yuyay).
niki-chik, ordenador: taptana nikichik (<*hich-ya-y, ordenar, disponer secuencialmente).
Killimsa rumi, carbón de piedra (<rumi killimsa ?).

3. Adopción de términos Perú-bolivianos

i) Qichwa
Kutimuy, estar volviendo al mismo lugar.
Panay, hermana de hermano.
Ripuy, volver donde antes estuvo.
Tawa, cuatro.
Turay, hermano de hermana.

ii) Aymara
Achachlla (¿?), culto que rinden los aymaras.
Yatiri, sabio del pueblo colla.

4. Neologismos distorsionados bolivianos y ecuatorianos

Awaki, lunes (¿?).


Awkak / wamra, martes (¿?).
Chaska, viernes (Berríos, 1904: 21).
Chillay, miércoles (¿?).
Inti, domingo (Berríos, 1904: 21).

5. Expresiones de la cotidianidad

i) términos simples
Achiklla, claro, claramente.
Chunkay, juego de azar.
Chushak, vacío.
Kupa, basura, etc.

ii) términos compuestos


anay mayu, luna nueva.
Hatun kucha, mar (mamakucha).
hatun yaku, río (<mayu).
Hatun rumi, piedra de gran tamaño.
Kitiñan, calles.
Yuyu pallay, cosechar hortalizas.

221
ANEXO 1

6. Variantes fonéticas como neologismos (el mismo significado)

Iñariy (<*wiña-ri-y), comenzar a crecer.


Tsakna (<*chaqna-), atadura.
Tsarki (<*charki), carne cecinada.
Tsini (<*chini), ortiga.
Tsukni (<*chuqni), lagaña, etc.
Zakra (<*saqra), áspero.
Zala (<*challa), flaco.

7. UN CORPUS INICIAL

El corpus que se halla en el apéndice presenta aún problemas de delimitación, pues de muchos
términos se ignoran sus fuentes de origen. Esta situación implica que en lo posterior se realice
una discusión, análisis, reflexión, su correspondiente clasificación. A continuación presentamos
los términos que de cierta manera se hallan vigentes en otras áreas, tanto del Ecuador como
de Perú y Bolivia; señalamos también que varios términos de este apéndice han sido recogidos
en el área ecuatoriano y señalan ser vestigios de lenguas prekichwas y/o variantes de éste. Di-
chos términos los insertamos para su correspondiente conocimiento y su posible utilización y
aplicación en los procesos de EBI.

222
A
achakmi adj. bello, bonito. amparu, s. ceja.
achalak adj. espléndido. ancha, adv. muy, mucho.
achachlla s. culto que rendían los aymaras ancha alli, exp. muy bueno.
a ciertos accidentes geográficos. anchiy, v. gemir con suspiro.
achiwa s. sombrilla, paraguas. ankas umiña, s. zafiro.
achiy v. echar suertes con saliva en las ankas llimpi, adj. azul claro.
manos (I. A. Ataw). ankaschay, adj. color cardenillo.
achuray, v. dar porciones de carne. ankasyay, adj. azularse, volverse azul, te-
aharway (¿?), s. langosta. ñirse de azul.
ahayu, s. alma (I. A. nuna). ankaylli, s. eco.
akaktay, v. enlazar anuka, s. alga. Sin. llayta.
akakuyay, v. proveer (defecar). anunya, s. variedad de oca.
akalaw, interj. ¡Qué pena! ¡Qué lástima! añallaw, interj. ¡Qué hermoso! ¡Qué sa-
akallin, adj. magnífico. broso!.
akana, s. letrina, bacín, corral. Miel de las añallay, interj. excelente.
abejas añallu, s. hormiga pequeña, plaga, insecto.
akay, akakipay, s. óxido metálico. apachik, s, remitente, transportador.
aki, s. suegra. apachikuk, s. conductor, transportador.
akilla, s. vaso de plata. apachiy, v. hacer llevar, hacer cargar.
akituy, v. eructar, descomponer el estómago. apakuk, s. transportador
aknay, v. celebrar. apanakuy, s. interrelación
akta, s. garrapata. apantin, s. gemelo.
aku chinchay, s. cometa fugaz. Diosa pro- aqay, v. hacer chicha, oxidar, enmohecer.
tectora del ganado salvaje en la mitología. arinsay, v. alquilar, arrendar.
akuy, adj. cuerpo muerto; malvado. ariruma, s. nardo (planta).
akyaniy, v. animar, alentar. ashuka, s. lobo marino.
alli yachak, s. el que sabe, bien habituado. atapara, s. cucaracha.
allichakuy, v. pulir, afilar algo. atillcha, s. dos cosas iguales, como dos
allichay, v. hacer bien a otro. 2 s. orna- cereales.
mento. atinay, v. entender.
allikay, adj. bondad, afinidad, virtud, no- atipa, s. victoria.
bleza, distinción. atipak, adj. victorioso, vencedor.
allikillkay, s. ortografía atipay, v. conquistar.
allima, interj. ¡Qué bueno! awankay, s. águila real.
allpa ñutuy, v. quebrantar terrones. awki mallku, s. buitre.
allpa ñutuyay, v. desterronarse. ayar, s. quinua silvestre.
amachak, s. protector. ayrampu, s. grana (planta).
amankay, s. sol del ocaso. aysachiy, v. arar alrededor del terreno; re-
amañariy, v. acostumbrar. colectar papas; aporcar con la yunta.
amawtakay, s. sabiduría aysariy, v. arrastrarse.
amawtay, s. ciencia ayuy, v. cometer adulterio la mujer (vocablo
amishka, s. hastío, empalagoso. antiguo).

223
CH
chacha (>tsatsa) adj. bisabuelo, -a; tata- lugar a otro, repartirse entre sí.
rabuelo, -a. chayanta, s. estaño.
chakana, s. tres estrellas que llaman las chayashka, s. alimento cocido y sazo-
tres Marías. nado.
chakariy, s. cruzamiento. chaylla ñan, exp. No hay más que ese ca-
chakay, v. cruzar un puente. mino, existe solo eso.
chakchu, s. el que tiene facilidad de pala- chaylla, exp. Eso basta.
bra. chaymantapacha, expr. desde entonces,
chakichishka, adj. seco, con el agua ago- desde ese momento.
tada. chaynik, prep. Hacia allá.
chakmashka s. tierra virada con el aza- chaynikllamanta, prep. desde allá.
dón. chayña, s. jilguero.
chakna s. atadura de pies y manos. chayñay, v. concluir.
chaknashka adj. maniatado, amarrado. chaypaktak, exp. por eso.
chakpa, s. niño que nace de pie. chayshi, pron. eso dice que es, así razo-
chaku, adj. cosa diferente, mal pronóstico, ve- nando.
getación cortada para leña, sementera nueva. chichi kuri, adj. oro en polvo.
chakwas, adj. viejas. chik s. odio, aborrecimiento.
chala, s. último hijo; 2. propina para los ayu- chika, det. tamaño.
dantes en una cosecha; 3. cápsula vacía de chikanchiy, v. diferenciar.
un proyectil. chikanyachishka, adj. separado, clasifi-
challaku, s. ceremonia de inauguración de cado, apartado.
una casa; playa (¿?). chikullu, s. ruiseñor.
challana, s. hisopo. chimpachiy, v. hacer pasar al otro lado.
challpuy, v. sumergir, empapar, bañar. chinchi, s. desayuno.
chama pacha (¿?), s. fase, época de os- chiniriy v. ortigarse.
curidad anterior a la creación del mundo. chinishka adj. ortigado.
charkiriy v. marchitarse. chirakru, s. llantén.
chanichiy, v. valorar. chiriyachiy, v. poner a orear alguna cosa.
chantashka pillu, s. guirnaldas. chiyasapa adj. liendroso.
chapipay, v. desoldar, desunir. chiyay v. enliendrar.
chapiy, v. soldar, fundir. chuknisapa adj. lagañoso.
chapu, s. mezcla de harina con azúcar, chuknishka adj. con lagañas.
leche y caldo. chukniy v. producir lagaña.
chapuriy, s. combinación chumal, s. humita.
chaska, s. Venus, lucero, estrella; crespo, chuñu, s, pimiento, tubérculo. 2 adj. deshi-
encrespado. dratado.
chaska chuki, s. lanza con bolas usada chupilla, s. vagina, órgano genital feme-
por los cañaris. nino.
chatay, v. denunciar, inculpar, delatar. churu kiki, s. pichón de tórtola pequeña.
chawpi yunka, s. tierra subtropical churuta, s. tórtola.
chawpichay, v. medir, estar a la mitad, in- chusña, s. nariz pequeña.
tercalar, mediar. chutarik, s. elasticidad.
chayachinakuriy, v. acertar, llevar de un chuyniy, v. zumbar en el oído.

224
H I
haki, s. loro. ichma, s. color extraído de un vegetal, tierra
hakikaylluski (¿?), s. primer mes del año (ver- amarilla, cal de mercurio de color carmesí
sión del cronista Cristóbal de Molina, cuál de ellos?). usado por las mujeres como afeite; azogue;
hallalan kiru, s. muela. enfermedad del trigo.
hallpa, s. insecto pequeño que irrita la piel de ichmay, v. teñirse el rostro con achiote.
las personas. illuy, v. cavar, profundizar, ahondar.
hamka, adj. cojo, maíz tostado semi crudo. imak, s. dato.
hampa, s. tabla. imilla, s. mujer joven, niña, adolescente,
hamuy, adj. modo. muchacha.
hapinakuy, s. rivalidad, emulación. 2 v. ri- inka mikuy, s. comida del inca.
valizar, emular. inka muchay, s. visita del inca al templo
hapi ñuñu, s. duende, fantasma de la mi- oratorio.
tología colla. inka puncha, s. (¿?) décimo día de la se-
haplla, adj. iracundo, atrevido, descortés. mana kichwa.
hapta, s. medida, cantidad contenida entre inka umachay, s. proclamación del inca.
las dos manos juntas. inkil, s. flor; jardín.
hatun kahas, s. montaña grande. inti chillay, s. astro de primera magnitud.
hatun kucha, s. mar. inti llika, s. sistema solar.
hatun urku, s. loma. inti puriy, s. el caminar del sol.
hatun yaku, s. río. inti wachi, s. insolación.
hatunyachiy, v, alargar, hacer grande, en-
inti wañuynin, s. eclipse solar.
sanchar, estirar.
inti wata, s. año solar, milenio, calendario,
hawa pacha, s. espacio exterior al planeta
Tierra. reloj solar.
hawa shimi, s. idioma extranjero. inti yaykuna, s. poniente, occidente,
hawayachiy, v. hacer ascender. oeste.
hawayay, v. subir, ascender. inti yaykuy, v. ponerse el sol.
hawi, s. cántaro de chicha, pomada, aceite. inti watay, v. determinar la posición solar.
2 adj. arrugado, marchito, seco, sucio. 2 s. posición solar.
hawka, s. diversión. ipa, s. tía materna, tía paterna; suegra; cu-
hawkay, adj. cómodo. ñada.
hawri, s. cereales tostados y ligeramente ipa (¿?), s. garúa, llovizna.
carbonizados. ipa, caña de Guayaquil.
hayakin, s. gran espíritu. ipala, s. tía abuela.
hayma, s. ayuda, servicio, favor. iwila, s. shampoo natural (planta).
haytak, s. arador, el que usa la taklla.
hillaysapa, adj. ferroso.
hiwiy, v. consumir, acabar, mermar.
hukuchiy, v. remojar, humedecer.
hullki, s. renacuajo.
hunichiy, s. comprometer.
huñi (¿?), s. consenso, aprobación, asentimiento.
huñikuy, s. obediencia.
huñukuy, s. congregación.

225
K
kacha, s. mensajero. karaywa, s. lagartija.
kachacha, s. centella. karpana, s. regadora, canal de riego.
kachakuy, v. estar enviando un mensaje. karpay, v. regar.
kacharichiy, v. relajarse, soltarse, zafarse. karwayay, v. marchitarse.
kacharishka, adj. libre. kashil, s. franjas de tierra con diferentes
kachay, s. mensaje. sembríos.
kachi illak, adj. sin sal. kasikay, s. paz.
kachi chakra, s. salinas, minas de sal. kasi kispilla, adj. sano y salvo.
kachichaska, s. cosa salada. kaskuriy, v. rumiar.
kachichay, v. salar. katana, s. cobertor, cobija.
kachi churana, s. salero. kawata, adj. color turquesa.
kachiyashka, adj. convertido en sal. kawchi rumi, s. pedernal.
kachiyay, v. convertirse en sal. kawsachiy, v. dar vida, alimentar.
kachka, s. piedra de amolar. kayachiy, v. convocar.
kachkay, v. roer un hueso. kaya mincha, adv. algún día, un día de estos.
kahas, s. nudos de una cordillera. kay chika, adj. de este tamaño.
kahaskancha, s. cordillera. kaynachiy, v. detener, demorar.
kakcha s. fruta. Sin. wayu. kayra, s. rana.
kaki, s. herencia. 2 s, quijada, mandíbula. kay shuk, adv. lo demás.
kaklla, s. mejilla. kayyuk adj. dueño de algo.
kakniyay, v. tronar, estallar, reventar. kichipra s. párpado. Sin. kichimra.
kallchay pacha, s. tiempo de cosecha. kichipta s. pestaña.
kallma, s. tallo, rama pequeña. 2 v. acción kichirpa s. ceja.
y efecto de podar las plantas. killay s. acero.
kallmay, s. ramificación . 2 v. podar, desgajar. killin adj. tierra dura, erosionada, no cultivable.
kallpanchay, v. reforzar, fortalecer, potenciar. kimchay v. cerrar los ojos, parpadear, guiñar.
kanipu, s. plancha de oro, diadema de plata kimikuy v. arrimarse, inclinarse, acercarse,
usada por los miembros de la realeza inca. aproximarse.
kankan, s. viento que levanta polvo. kipcha s. hígado. Sin. kukupi.
kantsa, s. páncreas. kishpina s. refugio.
kapak, s. real. kuk s. el que da.
kapak ayllu, s. familia real. kukan, s. pechuga de ave.
kapak mama, s. matrona. kulli, adj. colorado.
kapak ñan, s. camino real. kulli sara s. maíz colorado.
kapak yawar, s. sangre real. kullka s. depósito.
kapakchay, v. hacer a otra persona grande kullku adj. jorobado.
o poderosa. kullku adj. tronco, tabla.
kapakkiy, pron. mi supremo señor. kulluk adj. estéril.
kapak raymi, s. fiesta solemne del solsti- kultacha s. piquero de patas azules.
cio de invierno. kumir s. verdura o vegetal lozano, fruto in-
kapak tuta, s. nochebuena. maduro; verde.
kapak wasi, s. casa real, palacio. kunka warku s. collares.
kaparichiy, v. hacer gritar. kunuk yaku s. agua termal.
kapisayu, s. poncho alargado y entero. kuruyashka adj. lleno de gusanos.

226
kuskuy v. matizar. manyalla adv. Cerca, a cierta distancia.
kutana s. molino. mañashka s. cosa prestada.
kutimpay v. responder, contestar. markalliy v. abrazar.
kutipa s. segundo aporque de papas, se- masana s. cordel para tender la ropa.
gundo deshierbe del maíz. mashikay, s. amistad (I.A.).
kutiy v. volver al mismo lugar. mashipurariy s. relación mutua.
kutuy v. aporcar. 2 v. cortar para hacer pe- mayhatun adj. macro.
queño. maymampash expr. a donde quiera.
maynikpi prep. ¿hacia que parte está?.
may mutsuriy s. necesidad extrema.

L may pachaman pron. ¿hacia que tiempo vamos?


may pachapipash exp. en todas partes, en
cualquier tiempo.
laha, s. grieta o hendidura, de la tierra. maytak pron. ¿qué es de ello?.
laya s. tipo clase, variedad. mika s. plato de madera.
layan (¿?), s. sauco. mikuchiy v. hacer comer, dar de comer.
luychu s. venado pequeño. minchakama expr. hasta una próxima ocasión.
mirachik s. reproductor.
mirak s. el que multiplica.

LL
mirariy v. aumentar, reproducir. Sin. miray.
mirashka, adj. lo multiplicado, lo reproducido.
mishanakuy s. competencia. 2 v. compe-
tir, apostar.
llukllay s. inundación, aluvión, avalancha.
mishki shimi adj. lisonjero, zalamero.
llukllay pacha, s. tiempo de diluvio.
miyuchiy v. contaminar.
lluku s. red pequeña para atrapar conejos.
munachay v. amar platónicamente.
llumpak s. pureza, limpieza.
muspariy v. disvariar.
llushpi s. deslizamiento.
mutsurik adj. útil.
llutu s. verdolaga. 2 s. sombrero viejo. 3 s.
mutsuriy s. necesidad.
canto de la perdiz que anuncia lluvia con granizo.
mutsuypa s. utilidad.

M N
makanakuk, adj. guerrero, soldado, peleador.
naya s. deseo, anhelo. 2 adj. mal agüero.
makimañachiy s. colaboración mutual.
nayay v. desear, querer, tener ganas (junto
makma adj. vividor, irresponsable.
a raíces verbales).
mallki s. cuerpos momificados de los ante-
nikpika exp. es decir.
pasados.
nina wachi s. chispa de la candela.
mallki mallki s. bosque. Sin. sacha.
mallki panka s. hojas.
mallkiy v. volver a plantar árboles.
mamantin s. madre e hijo.
mamawishina s. cucharón de madera.
Ñ
manarakchu exp. ¿Todavía no?.
manatak exp. de ningún modo, en ningún ñukapa yuyaymanta exp.de mi conside-
caso, tampoco. ración.
manu s. deuda. ñutuyachiy v. ablandar.
227
P R
pacha tupuy s. medida de tiempo. rakinakuy s. distribución.
pachamamapi tiyakkuna s. recursos rakuyay v. engrosar, volverse voluminoso
naturales. un objeto cilíndrico.
pallka ñan s. bifurcación o división de caminos. ransiw llakta s. país cuyos habitantes son
panay s. prima. de fenotipo anglosajón.
panka allpa s. terreno virgen apto para rantimpa s. ayuda mutua.
sembrar. rantimpay v. intercambiar.
pankalla adj. fácil, liviano, frágil. rasuyay v. congelarse o solidificarse el
pankayay v. acción de nacer o brotar hojas agua.
de una planta. raymi pampa s. plaza pública donde se re-
parku yaku s. agua de regadío. alizan festividades.
patma s. mitad, parte. riksichiy v. mostrar, presentar.
pichkalla adj. solamente cinco. riksinakuy v. conocerse mutuamente.
pi pitak pron. ¿quién es?. rikuchik s. indicador.
pishi pron. ¿quién será?. Alguien debe ser. rikurayay v. cuidar. Sin. kamay.
pishimuy v. tardar. rikurichiy v.hacer aparecer.
pishkalla s. maíz o cereales tostados. rimanakuy v. dialogar, conversar.
pistaku adj, el que mata, asesino. ripuy v. volver donde antes se estuvo.
pitak pron. ¿quién es?. rumiyay v. empedrar, adoquinar, enlosar.
pitiku s. bocado. Sin. pitiwa. 2 v. endurecer, cuajar.
pitita s. departamento, alcoba. runku s. cesto.
pituk s. el que disuelve la harina. rurak s. el que hace, autor.
pituy v. comer la harina de maíz tostado y rurana allpa s. terreno productivo.
molido. 2 v. solicitar, procurar. ruranalla adj. fácil de hacer.
pukaray v. fortalecer. rutuchiy v. cortar el pelo; 2. s. ceremonia
puputi s. cordón umbilical. del primer corte de pelo de un niño.
purik s. caminante, viajero.
puskuchiy v. hacer fermentar.
puyu ñawi s. cataratas o nubes de los ojos.

228
S SH
sakinakuy v. apartarse uno de otro. shinapi conj. entonces, por lo tanto.
sallka s. páramo, sierra. shinapika adv. luego, después. Sin. kipata.
samana puncha s. día feriado. shutuchiy v. derramar un líquido gota a gota.
samaykuy v. dar el aliento o la respiración
a alguien en la cara.
sanampa s. signo, señal, indicio. 2 s. señal
de ruta. T
sanka s. gangoso.
sankuyay v. hacerse espeso un líquido. takarpu s. estaca, clavo.
sañu allpa s. barro para hacer objetos de takataka s. platero.
loza. tantalla adj. juntos.
saparu s. canasto. tantarinakuy s. asamblea.
sapichakuy v. enraizar. tantariy s. unión, conexión enlace.
sapiy v. enraizar, echar raíz. tikpay v. desgranar.
sapsi adj. característico, común, ordinario. tiksi s. base, fundamento, origen.
sarupayay v. pisar con frecuencia. tiksimanta adv. desde el principio, origi-
sasa adj. difícil, áspero. nalmente, radicalmente.
sasa ñan adj. camino difícil, áspero. tiksimuyu s. todo el mundo, el planeta tierra.
sasayay v. volverse difícil. tinki adj. par de cosas iguales.
sawintu s. árbol y fruta de guayaba. tinkinakuy v. unirse por parejas, copular,
sawka s. algo que es motivo de burla. aparearse.
sawkapayay v. hacer burla de otra per- tiray v. arrancar una planta.
sona. tispiy v. pellizcar.
saywashka adj. limitado. tuki adj. inquieto.
sikana s. peldaño, grada. tupa s. hoja menuda de coca. (nombre de
sikina s. instrumento para rayar. un rey inca).
sipuyariy v. arrugarse. turay s. primo.
sipuyashka adj. arrugado.
sisa chantashka s. ramillete de flores.

U
sisak s. inflorescencia.
sumakchay v. hermosear.
sumaychay v. respetar.
suntu s. montón.
uchillayachiy v. reducir.
suntur wasi s. casa construida a manera
uchpay v. convertirse en ceniza.
de una pirámide.
ukururu s. berro.
suri s. avestruz, ñandú.
umiña s. piedra preciosa. Diosa de la anti-
suti adj. visibilidad clara.
gua ciudad de Jocay, hoy Manta en la pro-
vincia de Manabì.
uray pacha s. una de las tres regiones en
la cosmovisión kichwa.
urpa s. paloma. Sin. kukuli.
usnu s. altar con forma de silla de piedra.
uypa s. plomada, nivel. 2 s. instrumento de
construcción. Sin. wipachi.
229
W
wakamayu s. papagayo americano. nieto, bisnieto. (I. A. churipawan).
wakanki s. talismán, amuleto. willkay v. adorar, venerar.
wakman adv. allá. wiñariy v. desarrollar, empezar a crecer.
waklli s. crisis. wiñaylla adv. siempre, continuamente,
wakta tullu s. costilla. perfectamente, eternamente. 2 adj. normal.
waluk s. tierno. wiñay mita adv. tiempo eterno, infinito.
waluk sara s. maíz tierno. wiñay pacha adv. tiempo de crecimiento.
wallak s. sapo. wiñaypak adv. eterno, para siempre.
wallpak s. creador, hacedor, inventor. wipachi s. plomada, nivel. 2 s. instrumento
wallpay s. creatividad, formación. 2 v. de construcción. Sin. uypa.
crear, producir, formar, inventar. wishaku s. cucharada.
waminka s. veterano, soldado de historias
legendarias.
waminkay s. fortaleza, destreza.
wampu s. embarcación, barco. Y
wampuru s. calabaza.
wampuy s. navegación; natación. yachapayay v. remedar, imitar.
wanachay v. escarmenta, castigar, reprender. yachashka s. costumbre, norma.
wanwa s. zancudo. 2 adv. vacío, sin huella yaku kucha s. charco.
(usado para cosas). yakuku kuska s. lugar donde el agua es
wapsiy v. evaporarse, emanar vapor. profunda.
waralli s. calzoncillo, ropa interior de hombre. yakunayay v. tener sed.
warku s. balanza. yakuyashka adj. líquido.
washa kunka s. nuca. yallikuy v. ocurrir.
washapura exp. en fila, en hilera. yamki (¿?) adj. noble.
washa rimay s. murmuración, habladuría yamur s. variedad de chicha elaborada con
a las espaldas de alguien. cinco variedades de maíz.
washa tullu s. espinazo, espalda; co- yanapanakuy v. ayudarse, auxiliarse mu-
lumna vertebral. tuamente.
waspiti s. aguardiente, trago. yanapayay v. solidarizarse.
watantin adv. anualmente, todos los años. yankiy v. cambiar, realizar trueque (I. A.)
wawakay s. niñez, infancia. yawyay v. menoscabar, deteriorar, men-
waylluy v. amar tiernamente. guar, decrecer.
wayma adv. antiguo, el tiempo de antaño. yuyun s. placenta, secundinas.
wayrachiy v. aventar los cereales cuando
se está trillando.
wayta s. ramillete, plumaje que traen algu-
nos hombres como corona.
waytampu s. abridor, variedad de durazno.
wayu s. fruta. Sin. kakcha.
wichuy v. tirar, botar algo.
wiksuy v. torcerse, inclinarse.
willapuk s. abogado.
willka s. rito. 2 adj. sagrado, divino. 3 sust.

230

También podría gustarte